Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name
In this article, the book of Ubeydullah Khan who was Sultans of the Ozbek's titled Salavat-name and Gayret-name are studied philologcally which has not been examined.
Збережено в:
| Дата: | 2005 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | other |
| Опубліковано: |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України
2005
|
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/10371 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name / Talip Yildirm Dr. // Культура народов Причерноморья. — 2005. — № 68. — С. 111-117. — Бібліогр.: 6 назв. — тур. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-10371 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-103712010-08-02T12:06:20Z Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name Talip Yildirm, Dr. Публикации иностранных авторов In this article, the book of Ubeydullah Khan who was Sultans of the Ozbek's titled Salavat-name and Gayret-name are studied philologcally which has not been examined. В данной работе исследованы фонетические и морфологические особенности двух газелей "Салават-наме" и "Гайрет-наме" одного из известных представителей литературы Чагатайского периода. 2005 Article Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name / Talip Yildirm Dr. // Культура народов Причерноморья. — 2005. — № 68. — С. 111-117. — Бібліогр.: 6 назв. — тур. 1562-0808 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/10371 other Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
other |
| topic |
Публикации иностранных авторов Публикации иностранных авторов |
| spellingShingle |
Публикации иностранных авторов Публикации иностранных авторов Talip Yildirm, Dr. Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| description |
In this article, the book of Ubeydullah Khan who was Sultans of the Ozbek's titled
Salavat-name and Gayret-name are studied philologcally which has not been
examined. |
| format |
Article |
| author |
Talip Yildirm, Dr. |
| author_facet |
Talip Yildirm, Dr. |
| author_sort |
Talip Yildirm, Dr. |
| title |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| title_short |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| title_full |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| title_fullStr |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| title_full_unstemmed |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| title_sort |
ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name |
| publisher |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Публикации иностранных авторов |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/10371 |
| citation_txt |
Ubeydu'llah han: salavat-name ve gayret-name / Talip Yildirm Dr. // Культура народов Причерноморья. — 2005. — № 68. — С. 111-117. — Бібліогр.: 6 назв. — тур. |
| work_keys_str_mv |
AT talipyildirmdr ubeydullahhansalavatnamevegayretname |
| first_indexed |
2025-07-02T12:15:11Z |
| last_indexed |
2025-07-02T12:15:11Z |
| _version_ |
1836537361020747776 |
| fulltext |
ПУБЛИКАЦИИ ИНОСТРАННЫХ АВТОРОВ
111
èUbeydu’llÀh Òan: äalavÀt-nÀme ve Ġayret-nÀme
Dr. Talip YILDIRIM*
Университет Нигде Преподаватель педагогического факультета
In this article, the book of Ubeydullah Khan who was Sultans of the Özbek’s titled äalavÀt-nÀme and
Ġayret-nÀme are studied philologcally which has not been examined.
В данной работе исследованы фонетические и морфологические особенности двух газелей
«Салават-наме» и «Гайрет-наме» одного из известных представителей литературы Чагатайского
периода.
Ubeydullah Han Maveraünnehr Özbeklerinin bağımsız, güçlü siyasi bir birlik halinde ortaya çıkmasını
sağlayan Ebu'l-Hayr Han'ın (1411-1468) oğlu Şahbudak Sultan'ın ikinci çocuğu Bahadır lâkaplı Mahmud
Sultan'ın (doğumu 1454) oğludur. H. 893 / M. 1488-89 tarihinde doğmuştur. Doğum tarihi Hofman'da H. 892 / M.
1486/87 olarak kayıtlıdır. Şeybânî'nin 1510 yılında öldürülmesinden sonra tahta, kısa bir süre için amcası Süyünç
Hoca Han getirilmiştir. Süyünç Han tahta geçer geçmez bazı bölgeleri nüfuzlu kimselerin idaresine bırakmış ve bu
arada Buhara'yı da Ubeydullah Sultan'a bırakmıştır. Aynı yıl (1510), Süyünç Han'ın yerine Köçküncü Han tahta
getirilmiştir. Ubeydullah Han, Köçküncü zamanında çok önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Bir taraftan Buhara'yı
idare ederken diğer taraftan da Köçküncü'nün askerî işlerini yürütmüştür. Bu dönemde Safevîlere karşı aktif bir
siyaset takip etmiş ve 1511-1539 yılları arasında Safevîler üzerine çeşitli seferler düzenlemiştir. 1530 yılında
Köçküncü Han'ın vefatından sonra tahta Ebu Said geçmiş, Ebu Said'in 1532 yılında ölümünden sonra da 1533
yılında Ubeydullah Han, Maveraünnehir Şeybânîlerinin başına geçmiştir. Hanlığı süresince Safevîlerle olan
mücadelelere devam ederek onları Maveraünnehir'den tamamen atarak Horasan bölgesine de yağma akınları
düzenlemiştir. Onun zamanında hanlık eski gücüne kavuşmuştur. 1538 tarihinde Harizm Hanlığını işgal ettiyse de
Harizm Şeybânîleri, 1539'da Harizm'i geri aldılar. Bu hadiseden kısa bir süre sonra da Buhara'da 1539 yılında elli
üç yaşında vefat etmiştir (Kaya 2000:1).
Çağatay edebiyatında mühim yeri olan Ubeydullah, şairleri, âlim ve sanatkârları korumakla kalmamış,
kendisi de Çağatayca, Farsça, Arapça manzum ve mensur eserler meydana getirmiştir. Onun terennüm ettiği
başlıca mevzu aşk, nâdiren şarap ve dünyanın faniliğidir. Ubeydî şiir tekniğini ve aruzun çeşitli kalıplarını iyi
bilir, şiirlerinde bunları yanlışsız kullanır. Ubeydî’nin kullandığı dil, Nevaî’nin klâsik Çağataycasından farksızdır
(Eckmann 1996: 407-408).
Ubeydullah Han, Şeybânî sülalesi içinde kültür seviyesi yüksek bir prens olarak göze çarpar. Ubeydì veya
Úul èUbeydì mahlâsıyla şiirler yazmıştır. Kırâat, tefsir, hadîs ve fıkıh gibi İslâmî ilimlere esaslı surette vâkıf olan,
Arapça ve Farsçayı bu dillerde şiir yazacak kadar iyi bilen Ubeydullah Han, güzel sanatlara karşıda büyük bir
alâka göstermiştir. Hattat, nakkaş ve musikişinas olmakla beraber şairlikle şöhret kazanmıştır (Köprülü 1977:
312). Ayrıca Eckman (Eckmann 1996: 407-408), Ubeydullah Han'ın din ve tasavvuf konularında da şiirleri
bulunduğunu, onun en önemli hizmetinin Çağatay edebiyatında hikmet tarzını canlandırması olduğunu ifade
etmiştir (Kaya 2000:1).
Ramazan ayını öven äalavÀt-nÀme ile gayretin faydalarını anlatan Ġayret-nÀme’nin metni, Nuruosmaniye
Kütüphanesi 5000 / 2 numarada kayıtlı HikemiyÀt adlı eserin 133b-138a varakları arasındadır 1. Ayrıca nüshası
Taşkent, Özbekistan İlimler Akademisi Kütüphanesi 8931 numarada kayıtlı Ubeydi külliyatının 201b-202b
varakları arasında äalavÀt-nÀme, 341b-342a varakları arasında da Ġayret-nÀme bulunmaktadır. áayret-nÀme’nin
Nuruosmaniye Kütüphanesi 4904 numarada kayıtlı CÀmièu'l-MeèÀnì adlı mecmuanın 211a-211b varakları
arasında ve Konya, İzzet Koyunoğlu Kütüphanesi'nde bir mecmuanın içinde olmak üzere iki nüshası daha
bulunmaktadır.
Eserleri:
Arapça: MaúÀlÀt (Arapça şiirler). Farsça: 1. DìvÀn. 2. CihÀn-gìr-nÀme (mesnevi). 3. MetÀlièu'l-enfÀs-i
òÀùıra. Çağatayca: 1. DìvÀn. 2. RisÀle-i fì- Óaúú-ı MesÀéil-i Vuøÿé. (Tarafımdan yayıma hazırlanmaktadır). 3.
áayret-nÀme (mesnevi). 4. äabr-nÀme (mesnevi). 5. Şevú-nÀme (mesnevi). 6. äalavÀt-nÀme (müseddes). 7.
Terceme-i ÚavÀèidü'l-Úur'Àn ve FevÀéidü'l-FurúÀn 2 (Kıraat ilmine dair Farsçadan çeviri). 8. HikemiyÀt 9.
Bunların dışında, NÀm-ı Óaú adlı bir eserin Çağataycaya çevirisi, fıkıh ilmine dair risaleler, Çağatayca tefsir ve bir
hadis tercümesi vardır.
Dil Bilgisi Özellikleri
Ubeydî dinî-sûfiyane gazellerini lâ-dinî gazellerinden daha basit bir dille yazmıştır. Ayrıca şair, herhalde
hikmetlerinin tesiri altında, bu gibi gazellerinde aruza sıkı sıkıya bağlanmamış, bazı gazellerini baştan başa,
bazılarını da kısmen hece vezni ile yazmıştır (Eckmann 1996: 407). äalavÀt-nÀme ve Ġayret-nÀme’nin dilinde de
görüldüğü üzere bu tür eserlerini halkın anlayacağı şekilde yazdığı için daha basit ve sade bir dil kullanmıştır.
I. İmlâ
Üzerinde çalıştığımız her iki metnin imlâ özellikleri Doğu Türk yazı dili imlâ özelliklerinden farklı
değildir. Bunlar nazal n’nin ( pì ) ile yazılması, eklerin kelimelerden ayrı yazılması, Türkçe kelimelerde ünlülerin
genellikle harfle gösterilmesi gibi hususlardır:
Çekim eklerinin ayrı yazılması: Àdemì+niÆ: pMšì v¦œ¬ (N137a / 5); dünyì+de: «œ všìËœ (N138a / 25);
óasenÀtı+dın: s²œ vÔUM�0 (N133b / 1); kişi+niÆ: pMšì vAš½ (N137a / 2); TiÆri+din: s²œ ÈdJMšÔ (N138a /
20); yoú+dın: s²œ ‚u² (N137b / 8).
* Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi.
1 Ayrıca bu eserde yer alan Arapça ve Türkçe Hikmetler Doç.Dr. Önal Kaya tarafından yayınlanmıştır. “Doğu Türk Yazı Dili
Araştırmaları III èUbeydullÀh Han: Arapça ve Türkçe Hikmetler”, Türkoloji Dergisi XIV. Cilt, s. 27-59.
2 Eser, Doç.Dr. Önal Kaya tarafından yayına hazırlanmaktadır.
Dr. Talip YILDIRIM
Ubeydu’llÀh Òan: äalavÀt-nÀme ve Ġayret-nÀme
112
II. Ses Bilgisi
Ünlüler
Ünlü Uyumu
Türkçe kelimelerde kalınlık-incelik uyumu tamdır. biri+niÆ (N137b / 11); il+ge (N137b / 17); il+geri
(N137b / 17); ilt-iÆiz (N133b / 5); úıl-ıÆ (N133b 7 49; kiçe+ler (N133b / 2); kişi+niÆ (N137b 7 18); tap-ar
(N138a / 20).
Arapça ve Farsça kelimelerde ise durum karışıktır. İnce ünlülü kelimelere kalın, kalın ünlülü kelimelere de
ince ünlülü ekler gelmektedir.
èÀlem+de (N133b / 3); gayret+i (N 137a / 5); hümayı+ġa (N133b / 5); sidre+ġa (N137b / 18) gibi.
Ünsüzler
Ünsüz Değişmeleri
b- > m- : biÆ >miÆ (N133b /1).
-é- > -y-: dÀéim > dÀyim (N137a / 4).
-ú- > -à-: taúı > daġı (N138a / 22).
t- > d- : taúı > daġı (N138a / 22).
Ünsüz Düşmesi
b- > ŧ : bol- > ol- : bol-ayın (N134b / 13); bol-dı (N137b / 1); bol-mas (N133b / 3); bol-ur (N137a / 2).
Oğuz grubu lehçelerde olduğu gibi: ol-up (N133b / 2).
-r-> Ι: irmes > imes (N137a / 5); irmiş > imiş (N137b / 15).
Ünsüz İkizleşmesi: ikki (N133b / 3, 133b / 6, 134a / 12).
Ötümlüleşme: taúı > daġı (N138a / 22).
III. Şekil Bilgisi
1. Hâl Ekleri
Yalın Hâl: Eksizdir.
Tamlayan Hâli +ni, +nıÆ / +niÆ: Àdemì+ni (N137a / 7); yoú+nıÆ (N137b / 15); Àdemì+niÆ (N137a / 5);
biri+niÆ (N137b / 11); ġayret+i+niÆ (N137a / 5); kişi+niÆ (N137a / 2).
Belirtme Hâli +i, +n, +ni: iş+i+n (N137b / 14); úılıc+ı+n (N138a / 24); il+ni (N138a / 23).
Yönelme Hâli +ġa / +ge : ot+ı+ġa (N134b /14); kim+ge (N137a / 4); ir+ge (N137b / 13); iş+i+ge (N137a /
3); kişi+ge (N138a / 20); il+ge (N138a / 21).
Kalma Hâli +da / +de: yol+ı+da (N137b / 10); èÀlem+de (N133b / 3); dünyi+de (N138a / 25); iş+i+de
(N137a / 1); kişi+de (N137a / 1).
Ayrılma Hâli +dın / +din: yoú+dın (N137b /8); óasenÀt+ı+dın (N133b / 1); TiÆri+din (N138a / 20).
Vasıta Hâli bile, birlen, ile: bile (N137a / 3, 137b / 17, 138a / 22, 138a / 26), birlen (N133b / 4, N134a / 8,
N134a / 10, N134b / 13), ile (N133b / 2, N134a / 8, N137b / 12, N137b / 13).
Yön Gösterme Hâli +geri: il+geri (N137b / 17).
2. Çokluk: kiçe+ler (N133b / 2).
3. İyelik Ekleri
Teklik 3. şahıs +si, +ı / +i: biri+si (N134a / 10); ġayret+i (N137a / 5); kelÀm-ı (N138a / 26); ot+ı (N137a /
6).
ġayret+i+niÆ (N137a / 5); óasenÀt+ı+dın (N133b / 1); úılıc+ı+n (N138a / 24); iş+i+de (N137a / 1);
iş+i+ge (N137a / 3); iş+i+n (N137b / 14); ot+ı+ġa (N134b /14).
Çokluk 2. şahıs: +ıÆız: ùÀèat+ıÆız (N133b / 5).
4. Fiil Çekimi
Belirli Geçmiş Zaman
Teklik 3. şahıs -dı / -di, -tı : bol-dı (N137b / 16 ); di-di (N134b / 14); úıl-dı (N138a / 28); kil-di (N133b /
1); úoy-dı (N137b / 18); ir-di (N134a / 10); tap-tı (N138a / 28).
Geniş Zaman
Teklik 3. şahıs -ar / -er, -ur / -ür: tap-ar (N137b / 17); tut-ar (N137b / 17); ur-ar (N137b / 12); it-er (N133b /
3); öt-er (N137b / 17); tüz-er (N138a / 23); yakıl-ur (N137a / 6); ir-ür (N134a / 11).
Olumsuzluk: bol-mas (N137a / 1).
Çokluk 2. şahıs: -r-siz: iste-r-siz (N134a / 8).
Gelecek Zaman
Teklik 3. şahıs: -key: öt-key (N133b / 2).
Çokluk 1. şahıs: -úu-mız: tap-úu-mız-dur (N133b / 1).
Şart
Teklik 3. şahıs -se: tile-se (N138a / 20)
Çokluk 2. şahıs -saÆız / -seÆiz: bol-saÆız (N133b / 3); di-seÆiz (N133b / 5) .
Emir
Teklik 1. şahıs -ayın: bol-ayın (N134b / 1).
Teklik 2. şahıs eksiz: tüÆül (N137a / 8).
Teklik 3. şahıs -sun: yaru-sun ( N134a / 11); olumsuz -masun: bol-masun (N133b / 5).
Çokluk 2. şahıs -Æ; -ıÆ; -ıÆız / -iÆiz; -uÆız: iyle-Æ (N133b / 2); úıl-ıÆ (N113b / 4); ayt-ıÆız (N133b
/ 3); bil-iÆiz (N134b / 14); ilt-iÆiz (N133b / 5); bol-uÆız (N134a / 8).
Birleşik Çekimler
Geniş Zamanın Şartı: it-er bol-saÆız (N133b / 6)
5. İsim-fiil
-mek: iyle-mek (N138a / 21); kör-mek (N134a / 8);.
ПУБЛИКАЦИИ ИНОСТРАННЫХ АВТОРОВ
113
6. Sıfat-fiil
-gen: kör-me-gen-in (N137b / 12)
7. Zarf-fiil
-úalı: çap-úalı (N137b /14).
-ip, -up / -üp : it-ip (N133b / 4); ol-up (N133b / 1); tök-üp (N133b / 4).
I
ãalavÀt-nÀme
N133b kildi mÀh-ı ramaøÀn øımnıda yüz miÆ óasenÀt
tapúumızdur óasenÀtıdın anıÆ tÀze óayÀt
kiçeler şevú ile bì-dÀr olup iyleÆ ùÀèÀt
muttaãıl ġaflet ile òayfdur ötkey evúÀt
ikki èÀlemde iter bolsaÆız ümmìd-i necÀt
aytıÆız seyyid-i kevneynge her dem ãalavÀt
her seher eşk-i nedÀmet töküp iy ehl-i günÀh
çın köÆül birle itip tevbe úılıÆ nÀle vü Àh
bolmasun ger diseÆiz ùÀèatıÆız barça tebÀh
5 iltiÆiz barça anıÆ ôıll-ı hümÀyıġa penÀh
ikki èÀlemde iter bolsaÆız ümmìd-i necÀt
N134a aytıÆız seyyid-i kevneynge her dem ãalavÀt
bar Ebÿ Bekr ü èÖmer maórem-i esrÀr-ı Resÿl
yana èOsmÀn u èAlì yÀr-ı vefÀdÀr-ı Resÿl
körmek ister-siz eger şevú ile dìdÀr-ı Resÿl
ãıdú birle boluÆız tÀbìè-i eùvÀr-ı Resÿl
ikki èÀlemde iter bolsaÆız ümmìd-i necÀt
aytıÆız seyyid-i kevneynge her dem ãalavÀt
úurret-ül-èayn-ı nebì irdi Óasen birle Óüseyn
10 birisi mÀniè-i şerr irdi biri dÀfiè-i şeyn
yarusun nÿr-ı ÒudÀ’dın diseÆiz dìde-i èayn
ùÀèatın iyleÆ edÀ çün kim irür aòsen-i deyn
ikki èÀlemde iter bolsaÆız ümmìd-i necÀt
aytıÆız seyyid-i kevneynge her dem ãalavÀt
N134b bolayın ger diseÆiz anda nebì birle müdÀm
pÀk-i rÿóıġa dürÿd aytıÆız iy ehl-i kirÀm
iy èUbeydì didi ol óaøret-i feròunde peyÀm
cünnedür dÿzaò otıġa biliÆiz mÀh-ı ãıyÀm
< ikki èÀlemde iter bolsaÆız ümmìd-i necÀt
aytıÆız seyyid-i kevneynge her dem ãalavÀt >
II
àayret-nÀme
N137a ġayret eger bolmasa ir kişide
hìç meze bolmas anıÆ işide
ir kişiniÆ bilgüsi ġayret bolur
ġayretiniÆ belgüsi himmet bolur
ir kişige himmet ü ġayret kirek
baòt u saèÀdet bile devlet kirek
kimge ki óaú himmet ü ġayret birür
dÀyim aÆa devlet ü nusret birür
ġayreti bar ÀdemìniÆ yoú kemi
5 Àdem imes gayreti yoú Àdemì
ġayret otı cÀn ara kim yaúılur
tìre köÆül ivini rÿşen úılur
gayreti bar Àdemìni ir degil
ġayreti yoú irni úara yir degil
N137b himmeti vü ġayreti yoúdın tüÆül
ir sanıda körme anı iy köÆül
cÀn ni kirek himmeti yoú kişige
köz ne kirek ġayreti yoú kişige
ġayreti bar ir kişige bende bol
10 sÀye kibi yolıda efgende bol
ir kişi ir kişini ġayret tutar
bir biriniÆ işige himmet tutar
bir kişi kim ġayret ile tìġ urar
körmegenin devlet ile ol körer
yÀr bolur ġayreti bar irge baòt
Dr. Talip YILDIRIM
Ubeydu’llÀh Òan: äalavÀt-nÀme ve Ġayret-nÀme
114
hem alur ol ġayret ile tÀc u taòt
mülk işin açúalı himmet kirek
künde úılıç çapúalı ġayret kirek
ġayreti yoúnıÆ yoú imiş himmeti
15 himmeti yoúnıÆ yoú imiş ġayreti
óilm ü óayÀ boldı kişige óayÀt
himmet ü ġayret aÆa ikki úanat
ġayreti bar ilgeri himmet tutar
himmet ü ġayret bile ildin öter
kim ki èurÿc iyledi ġayret bile
úoydı úadem sidreġa himmet bile
ir kişiniÆ himmeti èÀlì kirek
aÆa köre cÀh u celÀli kirek
N138a himmet ü ġayret kişige bolsa yÀr
20 ni tilese TiÆridin anı tapar
ġayret imes ilge sitem iylemek
yana sitem-gerge kerem iylemek
ġayreti bar Àdemì itmes nifÀú
daġı nifÀú ehli bile ittifÀú
ġayreti yoú Àdemì ilni buzar
ġayreti bar Àdemì ilni tüzer
ġayret ile dìn mezesin kim tapar
õÀhir ü bÀùın úılıcın ol çapar
ġayret eger şerè ile vaúıè bolur
25 Àòiret ü dünyìde devlet turur
ġayret irür TiÆri kelÀmı bile
barça eóÀdìå tamÀmı bile
gerçi ÒudÀ’dın barı devlet bolur
lìk sebeb ġayret ü himmet bolur
ġayret ile taptı èUbeydì murÀd
himmet ile òÀùırını úıldı şÀd
DİZİN
aç- açmak: a-úalı 137b / 14.
Àdem < Ar. insan:137a / 5.
Àdemì < Ar. insan oğlu:137a / 5, 137a / 7, 138a / 22,
138a / 23, À+ni 137a / 7, À+niÆ 137a / 5.
Àh < Ar. ah: a. úıl- 133b / 4.
Àòiret < Ar. ahiret:138a / 25.
aòsen < Ar. pek güzel:a.-i deyn 134a / 11.
al- almak: a-ur 137b / 13.
èÀlem < Ar. dünya, kainat; halk: èÀ+de 133b / 3, 133b
/ 6, 134a / 9, 134a / 14 .
èÀlì < A. yüksek, yüce: 137b / 19.
èAlì < A. ö. i. Hz. Peygamberin damadı ve
dördüncü halife, Hz. Ali: 134b / 7.
aÆa ona: 137a / 4, 137b / 16, 37b / 19.
anda orada: 134b / 13.
anı onu: 137b / 8, 138a / 20.
anıÆ onun:133b / 5, 133b / 1, 137a / 1.
ara ara, iç, içinde: 137a / 6.
èayn < Ar. göz: dìde-i èa. 134a / 11.
ayt- söylemek, demek; okumak: a-ıÆız 133b / 3,
134a / 6, 134a / 9, 134a / 12, 34b / 13.
baòt < Far. baht, talih; kısmet:137a / 3, 137b / 13.
bar var: 134a / 7, 137a / 5, 137a / 7, 137b / 10,
137b / 17, 137b / 13, 138a / 22, 138a / 23.
barça bütün, hepsi:133b / 5, 138a / 26.
barı bütün, hepsi: N138 / 27.
bÀùın < Ar. iç, iç yüz, gizli, görünmeyen: 138a / 24.
belgü işaret, belirti, iz: b+si 137a / 2.
bende < Far. kul, köle:b. bol- 137b / 10.
bì-dÀr < Far. uyanık, gafil olmayan: b. ol- 133b / 2.
bil- bilmek: b-iÆiz 134b / 14.
bile ile, beraber; birlikte krş. birle, ile:137a / 3,
137b / 17, 137b / 18, 137b / 18, 138a / 22,
138a / 26, 138a / 26.
bilgü bilgi: b+si 137a / 2, 137a / 2.
bir bir: 137b / 11, 137b / 12, b+iniÆ 137b / 11,
b+i 134a / 10.
bir- vermek: b-ür 137a / 4, 137a / 4.
birle ile, beraber; birlikte krş. bile, ile: 133b / 4,
134a / 8, 134a / 10, 134b / 13.
bol- olmak. krş. ol-:137b / 10, 137b / 10, b.ayın
134b / 13 b-dı 137b / 16, b-mas 137a / 1, b-
masa 137a / 1, b-masun 133b / 5, b-sa 138a /
20, b-saÆız 133b / 3, 133b / 6, 134a / 9, 134a
/ 12, b-uÆız 134a / 8, b-ur 137a / 2, 137a / 2,
137b / 13, 138a / 25.
buz- bozmak: b-ar 138a / 23
cÀh < Ar. makam, mevki: 137b / 19.
cÀn < Far. can, ruh, hayat:137a / 6, 137b / 9.
celÀl < Ar. büyüklük, ululuk: c+i 137b / 19.
cünne < Ar. eski savaş silahlarından kalkan: c+dur
134b / 14.
çap- kesmek, vurmak. ç-ar 138a / 24, ç-úalı 137b /
14.
çın gerçek, doğru: 133b / 4
çün < Far. mademki: 134a / 11.
dÀfiè < Ar. savan, savuşturan def’eden: d.-i şeyn
134a / 10.
daġı dahi:138a / 22.
dÀyim < Ar. dÀéim. daima: 137a / 4.
degil değil: 137a / 7.
dem < Far. zaman, an: 133b / 3, 134a / 6, 134a / 9,
134a / 12.
devlet < Ar. baht açıklığı, ikbal, devlet : 137a / 3,
137a / 4, 137b / 12, d. turur 138a / 25, d. bol-
138a / 28.
deyn < A. borç: aòsen-i d. 134a / 11.
di- demek, söylemek: d-di 134b / 14, di-seÆiz
133b / 5, 134a / 11, 134b / 13.
dìdÀr < F. yüz; d.-ı Resÿl 134a / 8.
ПУБЛИКАЦИИ ИНОСТРАННЫХ АВТОРОВ
115
dìde < F. göz: d.-i èayn “göz nuru” 134a / 11.
dìn < A. din: 138a / 24.
dÿzaò < Far. cehennem: 134b / 14
dünyì < A. dünya: d+de 138a / 25.
dürÿd < Far. dua, selam: d. ayt- 134b / 13.
edÀ < A. yapma, kılma; ödeme: e.- iyle-. 134a / 11.
efgende < Far. yıkılmış, yıkık, düşürülmüş, yere
atılmış: e. bol- 137b / 10.
eger < F. eğer, şayet: 134a / 8, 137a / 1, 138a / 25.
eóÀdìå < A. ç. Peygamberimizin sözleri, haberler,
sözler: 138a / 26.
ehl < A. topluluk, cemaat: e+i 138a / 22, e.-i günÀh
133b / 4, e.-kirÀm 134b / 13.
esrÀr < Ar. ç. gizlenilen ve bilinmiyen şeyler, aklın
ermeyeceği işler: maórem-i e.-ı Resÿl “Hz.
Ebubekir” 134a / 7.
eşk < F. göz yaşı: e.-i nedÀmet 133b / 4.
eùvÀr < A. ç. hal ve hareketler, işler: e.- Resÿl 134a /
8.
evúÀt < A. ç. zamanlar, çaġlar: 133b / 2.
feròunde < Far. mübarek, kutlu, mutlu: óaøret-i f.
134b / 14.
ġaflet < Ar. dalgınlık, ihmal: 133b / 2.
ġayret < Ar. 1. kıskanma, çekememe: 137a / 7; 2.
himmet; çalışıp çabalama: 137a / 3, 137a / 6,
137b / 12, 137b / 14, 137b / 16, 137b / 18,
138a / 20, 138a / 21, 138a / 24, 138a / 25, 137a
/ 27, 138a / 28, ġ+i 137a / 5, 137b / 8, 137b / 9,
137b / 10, 137b / 15, 137b / 15, 137b / 17, 38a
/ 22, 138a / 23, 138a / 23, ġ+iniÆ 137a / 2, ġ.
bir- 137a / 4, ġ. bir-137a / 4, ġ. bol-137a / 1,
137a / 2, ġ. ir-138a / 26, ġ. tut- 137b / 11,
ger < Far. eğer:133b / 5, 134b / 13.
gerçi < F. her ne kadar: 138a /27.
günÀh < Far. günah: 133b / 4.
Óaú < Ar. Allah, Tanrı:137a / 4.
Óasen <Ar. ö. i. Hz. Muhammed'in torunu ve Hz.
Ali'nin oğlu Hz. Hasan: 134a / 10.
óasenÀt < Ar. ç. iyilikler, iyi şeyler, hayırlı işler: 133b
/ 1, ó+ıdın 133b / 1.
òÀùır < Ar. hatır, gönül: ò+ını 138a / 28.
óayÀ < Ar. utanma, sıkılma, ar, namus: ó. bol- 137b
/ 16.
óayÀt < Ar. dirilik, canlılık:133b / 1, 137b / 16.
òayf < Ar. haksızlık, zulum, yazık ki: ò+dur 133b /
2.
óaøret < Ar. saygı saymak üzere büyüklere verilen
ünvan: ò-i feròunde 134b / 14.
hem < Far. da, de; ve: 137b / 13.
her < Far. her: 133b / 3, 133b / 4, 134a / 6, 134a /
9, 134a / 12.
hìç < Far. hiç: 137a / 1.
óilm < Ar. insanın tabiatında olan .yavaşlık,
yumşaklık:137b / 16.
himmet < Ar. himmet, gayret, çalışma, çabalama;
lütuf, yardım; ermiş kimselerin manevi
yardımı: 137a / 3, 137a / 4, 137b / 8, 137b / 11,
137b / 14, 37b / 16, 137b / 17, 137b / 17, 137b
/ 18, 138a / 20, 138a / 28, h+i 137b / 9, 137b /
15, 137b / 15, 137b / 19, h. bol- 137a / 2, 138a
/ 27, h. tut- 137b / 17.
ÒudÀ < F. Allah: Ò+dın 134a / 11, 138a / 27.
hümÀy < Far. saadet; cennet kuşu: h+ıġa 133b / 5, ôıll-
ı h. 133b / 5.
Óüseyn < Ar. ö. i. Hz. Muhamme-d'in torunu ve Hz.
Ali'nin oğlu Hz. Hüseyin: 134a / 10.
i- imek fiili. krş. ir- : i-mes 137a / 5, 138a / 21 i-
miş 137b / 15, 137b / 15.
ikki iki: 133b / 3, 133b / 6, 134a / 9, 134a / 12,
137b / 16.
il memleket, halk: i+din 137b / 17, i+ge 138a /
21, i+ni 138a / 23, 138a / 23. i. buz- 138a /
23, i. tüz- 138a / 23.
ile ile. krş. bile, birle: 133b / 2, 134a / 8, 137b /
12, 137b / 12, 137b / 13, 138a / 24, 138a / 25,
138a / 28, 138a / 28.
ilgeri < ileri:137b / 17.
ilt- götürmek, göndermek: i-iÆiz 133b / 5.
ir- i- fiili: krş. i-: i-di 134a / 10, i-ür 138a / 26,
134a / 11.
ir erkek kişi:137a / 1, 137a / 2, 137a / 3, 137a /
7, 137b / 8, 137b / 10, 137b / 11, 137b / 11,
137b / 19, i+ge 137b / 13, i+ni 137a / 7.
iste- istemek: i-riz 134a / 8.
iş iş: i+ide 137a / 1, i+ige 137b / 11, i+in 137b /
14.
it- etmek, yapmak: i-er 133b / 3, 133b / 6, 134a /
9, 134a / 12, i-mes 138a / 22, i-ip 133b / 4.
ittifÀú < Ar. birleşme, uyuşma, sözleşme:138a / 22.
iv ev: i+ni 137a / 6.
iy ey: 133b / 4, 134b / 13, 137b / 8.
iyle- eylemek: i-di 137b / 18, i-Æ 133b / 2, 134a /
11.
iylemek eylemek: 138a / 21.
úadem < Ar. adım, ayak: ú. úoy- "adım atmak" 137b
/ 18.
úanat kanat: 137b / 16.
úara kara, siyah: 137a / 7.
kelÀm < Ar. söz, Allah'n sözü: k+ı 138a / 26.
kem < Far. az, eksik, noksan; kötülük: 137a / 5.
kerem < Ar. asillik, soyluluk, cömertlik, laçıklığı: k.
iyle- 138a / 21.
kevneyn < Ar. cismÀnì ve ruhanì alem, dünya ve
ahiret: k+ge 133b / 3, 134a / 6, 134a / 9,
seyyid-i k. Hz. Muhammed. 134a / 12.
úıl- kılmak, yapmak: ú-dı 138a / 28, ú-ıÆ 133b /
4, ú-ur 137a / 6.
úılıç kılıç:137b / 14, ú+ın 138a / 24, ú. çap- 138a /
24.
ki < Far. ki: 137a / 4, 137b / 18.
kibi gibi: 137b / 10.
kiçe gece: k+ler 133b / 2.
kil- gelmek: k-di 133b / 1.
kim kimse: 134a / 11, 137a / 6, 137b / 12, 137b /
18, 138a / 24, k+ge 137a / 4.
kirÀm < Ar. ç. soyu temizler, ulular, cömertler: ehl-i
k.134b / 13.
kirek gerek:137a / 3, 137a / 3, 137b / 9, 137b / 9,
137b / 14, 137b / 14, 137b / 19, 137b / 19.
kişi kişi: 137b / 11, 137b / 12, k+de 137a / 1,
k+ge 137a / 3, 137b / 9, 137b / 9, 137b / 10,
137b / 16, 138a / 20, k+ni 137b / 11, k+niÆ
137a / 2, 137b / 19.
úoy- koymak: ú-dı 137b / 18
köÆül gönül: 133b / 4, 137a / 6, 137b / 8.
kör- görmek: k-er 137b / 12, k-me 137b / 8, k-mek
134a / 8, k-megenin 137b / 12.
köre göre: 137b / 19.
körmek görmek: 134a / 8.
köz göz: 137b / 9.
úurretü’l-èayn < Ar. göz nuru: ú-ı nebì 134a / 10.
kün gün: k+de 137b / 14.
lìk < Far. lakin, fakat, ancak: 138a / 27.
mÀh < Far. ay: m.-ı ramaøÀn “ramazan ayı” 133b /
1, m-ı ãıyÀm “oruç ayı” 134b / 14.
maórem < Ar. çok samimi, içli dışlı; sırdaş: m.-i
esrÀr-ı Resÿl “Hz. Ebubekir” 134a / 7.
Dr. Talip YILDIRIM
Ubeydu’llÀh Òan: äalavÀt-nÀme ve Ġayret-nÀme
116
mÀnìè < Ar. mana; iç, iç yüz: m.-i şer 134a / 10.
meze tat, lezzet:, m+sin 138a / 24, m. bol- 137a / 1,
m. tap- 138a / 24
murÀd < Ar. murat, arzu, istek:138a / 28.
muttaãıl < Ar. ulaşan, kavuşan, aralıksız hiç
durmadan: 133b / 2.
müdÀm < Ar. devamlı, sürekli: 34b / 13.
mülk < Ar. mülk, ülke: 137b / 14.
nÀle < Far. inleme, inilti: n. úıl- 133b / 4 .
ne ne: 137b / 9.
nebì < Ar. peygamber, Hz. Muhammed: 134b / 13,
kurret-ül-èayn-ı n.134a / 10.
necÀt < Ar. kurtulma, kurtuluş: ümmìd-i n bol- 133b
/ 3, 133b / 6, 134a / 9, 134a / 12.
nedÀmet < Ar. pişmanlık: 133b / 4.
ni ne: 137b / 9, 138a / 20.
nifÀú < Ar. iki yüzlülük, ara bozukluğu:138a / 22,
138a / 22.
nÿr < Ar. nur, aydınlık, parıltı: n-ı ÒudÀ 134a / 11.
nuãret < A. zafer, üstünlük: n. bir-137a / 4.
ol- olmak. krş. bol-: , o-up 133b / 2
ol o: 134b / 14, 137b / 12, 137b / 13, 138a / 24.
èOsmÀn < Ar. ö. i. Hz. Osman: 134a / 7.
ot ateş: o+ı137a / 6, o+ıġa 134b / 14.
èÖmer < Ar. ö. i. Hz. Ömer: 134a / 7.
öt- geçmek, aşmak: ö-er 137b / 17, ö-key 133b / 2.
pÀk < Far. temiz, saf; mübarek: p.-i rÿóıġa 134b /
13.
penÀh < Far. sığınma, sığınacak yer:133b / 5.
peyÀm < Far. haber, başkasından alınan bilgi: 134b /
14.
ramaøÀn < Ar. kamer takviminin dokuzuncusu, üç
ayların sonuncusu, oruç ayı: mÀh-ı r. 133b / 1.
Resÿl < Ar. elçi, peygember, Hz. Muhammed: dìdÀr-ı
r. 134a / 7, 134a / 8, maórem-i esrÀr-ı R. “Hz.
Ebubekir” 134a / 7, ùÀbìè etvÀr-ı R. 134a / 8,
yÀr-ı vefÀdÀr-ı R. 134a / 7.
rÿó < Ar. ruh, can: r+ıġa 134b / 13, pÀk-i r. 134b /
13.
rÿşen < Far. aydın parlak, belli, meydanda:r. kıl-
137a / 6.
saèÀdet < Ar. mutluluk:137a / 3.
ãalavÀt < Ar. ç. Hz. Muhammed’e edilen dualar: ã.
ayt- 133b / 3, 134a / 6, 134a / 9, 134a / 12.
san sayı, hesap : s+ıda 137b / 8.
sÀye < Far. gölge, koruma, sahip çıkma:137b / 10.
sebeb < A. sebep: 138a / 27.
seher < Ar. seher, tan yeri ağarmadan az önceki
vakit: 133b / 4.
seyyid < Ar. efendi, bey, ileri gelen, Hz. Muhamme-
d’in torunu Hz. Hasan’ın soyundan olan kimse:
s.-i kevneynge “Hz. Muhammed’e” 133b / 3,
134a / 6, 134a / 9, 134a / 12.
ãıdú < Ar. doğruluk:134a / 8.
ãıyÀm < Ar. ç. oruç: mÀh-ı ã. 134b / 14.
sidre < Ar. yedinci kat gökte bir makam: s+ġa 137b
/ 18.
sitem < Far. haksızlık, eziyet, çıkışma: s. iyle- 138a /
21.
sitem-ger < Far. zulmeden, haksızlık eden, zalim:
s+ge 138a / 21.
şÀd < Far. sevinçli: ş. úıl-138a / 28.
şerr < Ar. kötülük: mÀniè-i ş. 134a / 10.
şerè < Ar. Allah’ın emri, ayet, hadis, esasları
üzerine kurulmuş olan din kaideleri: 138a /
25.
şevú < Ar. arzu, şiddetli istek; heyecan; ışık: 133b
/ 2, 134a / 8.
şeyn < Ar. leke, ayıp, kusur dÀfiè-i ş. 134a / 10.
ùÀèÀt < Ar. Allah’ın emirlerini yerine getirme,
ibadet: ù. iyle- 133b / 2, 134a / 11, ù+ın 134a /
11, ù+ıÆız 133b / 5.
tÀbìè < Ar. boyun eğen, bağlı kalan, birinin emri
altında bulunan: ù.-i eùvÀr-ı Resÿl 134a / 8.
tÀc < Ar. hükümdarların başlarına giydikleri
başlık: 137b / 13.
taòt < Far. hükümdarın oturduğu koltuk, taht :
137b / 13.
tamÀm < Ar. eksiksiz, tam olma: t+ı 138a / 26.
tap- bulmak: t-ar 138a / 20, 138a / 24, t-úumızdur
133b / 1, t-tı 138a / 28.
tÀze < Far. taze, körpe: 133b / 1.
tebÀh < Far. bozuk, çürük, harap:133b / 5.
tevbe < Ar. kulun günahlarından pişmanlık duyarak
Allah'tan af dilemesi: t. it- 133b / 4
tìġ < Far. kılıç t. ur- 137b / 12.
tile- dilemek: t-se 138a / 20.
TiÆri Tanrı, Allah: 138a / 26, t+din 138a / 20.
tìre < Far. bulanık, karanlık, kara:137a / 6.
tök- dökmek: t-üp 133b / 4.
turur bildirme: 138a / 25.
tut- tutmak: t-ar 137b / 11, 137b / 11, 137b / 17.
tüÆül-sakınmak; ümitsizliğe düşmek.137b / 8
tüz- düzenlemek: t-er 138a / 23.
u < Far. ve krş. u, vü:134a / 7, 137a / 3, 137b /
13, 137b / 19.
èUbeydì < Ar. ö.i. Ubeydullah Han: 134b / 14, 138a
/ 28.
èurÿc < Ar. yukarı çıkma yükselme: èu. iyle- 137b /
18.
ur- vurmak: u-ar 137b / 12.
ü < Far. ve. krş. u, vü:134a / 7, 137a / 4, 137a /
4, 137b / 16, 137b / 16, 137b / 17, 138a / 20,
138a / 24, 138a / 25.
ümmìd< Far. umut, umma: ü.-i necÀt bol- 133b / 3,
133b / 6, 134a / 9, 134a / 12,
vaúıè < A. vuku bulmuş, olmuş bir iş, gerçek, v.
bol- 138a / 25.
vefÀ-dÀr < Far. vefalı, sözünde sevgisinde duran:
yÀr-ı v.-ı Resÿl 134a / 7.
vü < Far. ve krş. u, ü:133b / 4, 137b / 8.
yaúıl- yakmak: y-ur 137a / 6.
yana yine, tekrar: 134a / 7, 138a / 21.
yÀr < Far. sevgili: y. bol- 137b / 13, 138a / 20, y.-
ı vefÀdÀr-ı Resÿl 134a / 7.
yaru- parlamak: y-sun 134a / 11.
yir yer: 137a / 7.
yoú yok: 137a / 5, 137a / 5, 137a / 7, 137b / 9,
137b / 9, 137b / 15, 137b / 15, 138a / 23,
y+dın 137b / 8, y+nıÆ 37b / 15, 137b / 15.
yol yol: y+ıda 137b / 10.
yüz miÆ yüz bin:133b / 1.
õÀhir < Ar. açık belli, meydanda: 138a / 24.
ôıll < Ar. gölge, koruma, sahip çıkma: ô.-ı
hümÀyıġa 133b / 5.
øımn < Ar. dolayısıyla: ø+ıda 133b / 1.
Kısaltmalar
Ar. : Arapça.
Far. : Farsça.
ç. : Çoğul.
ПУБЛИКАЦИИ ИНОСТРАННЫХ АВТОРОВ
117
krş. : Karşılaştır.
N : Nuruosmaniye Kütüphanesi.
ö.i. : Özel isim.
Kaynaklar
ALPARGU, M., (1992). "Bir Özbek Hanı Ubeydullah Han" , TK, sayı 346, Şubat. s. 109.-115.
--- (1995). Türk Dünyası Tarihi Üzerine Araştırmalar -1, Onaltıncı Yüzyılda Özbek Hanlıkları , Ankara.
ALPASLAN, N., (1968). Ubeydullah Han (Ubeydî) ve Divanının Edisyon Kritiği , İstanbul. (İÜEF mezuniyet tezi,
Türkiyat Enstitüsü, Tez no: 812).
ARAT R.R., (1975). Kutadgu Bilig, III İndeks, (Haz. Kemal Eraslan, Nuri Yüce, Osman Fikri Sertkaya), İstanbul.
---, (1993). "Hakìm Ata", İA, 5/1 cilt, MEB Yay., İstanbul.
CLAUSON, Sir G. , (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish , Oxford.
de COURTEILLE, P. (1870), Dictionnaire turc-oriental, Paris.
ECKMANN, J., (1988), Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), İÜEF yay., İstanbul.
---, (1996). "Çağatay Dili Örnekleri IV, Ubeydullah Han'ın Eserlerinden Parçalar", Harezm, Kıpçak ve Çağatay
Türkçesi Üzerine Araştırmalar (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), TDK Yay. Ankara. s. 407.-438.
ERASLAN, K., (1983). "Hikmet Geleneği", (II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri , cilt II, Ankara. s.
153-166) Yesevîlik Bilgisi (Hazırlayanlar C. Kurnaz ve Mustafa Tatçı), MEB Yay., Ankara 2000. s. 339-352.
---, (1986). "Çağatay Şiiri", TD Türk Şiiri Özel Sayısı 11 (Divan Şiiri), sayı 415, 416, 417, TDK Yay., Ankara. s.
687.-692.
HOFMAN, H.F., (1969). Turkish Literature, A Bio-Bibliographical Survey , Section 111, Part 1, Volume 6,
Utrecht. s. 40.-53, 294, 303, 310. Ayrıca Volume: 1-3 ve 4-6.
KAYA, Ö., (1998). "SüleymÀn Óakìm Ata Baúıràanì ve Şiirleri", TDA cilt 8, Simurg, İstanbul. s. 73.-209.
---, (2000). Doğu Türk Yazı Dili Araştırmaları II, Úul èUbeydì ve Úul Şerìf, Doçentlik başvuru eseri. Baskıda.
KÖPRÜLÜ, F., (1977). "Çağatay Edebiyatı" İA, 3. cilt, MEB Yay. , s. 312.
MÜTERCİM ASIM, (H. 1212). TıbyÀn-ı NÀfiè Terceme-i BurhÀn-ı ÚÀùıè.
ŞEMSEDDÌN SÁMÍ, (1978). Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yay. , İstanbul.
ŞEYÒ SÜLEYMÁN EFENDİ, (1298). Luàat-i Çaàatay ve Türkì-i èOåmÀnì, İstanbul.
TEKİN, T., (1989). XI. Yüzyıl Türk Şiiri, TDK Yay. , Ankara.
YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDE FİİLDEN İSİM YAPIM EKLERİ
Dr. Talip Yıldırım*
В данной статье исследованы аффиксы Уйгурского языка, образующие
от глаголов имена существительные.
Yeni Uygur Türkçesi Eski Uygur Türkçesinin devamı olarak Karahanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi
dönemlerinden geçip günümüzdeki şeklini almıştır. Ali Şîr Nevayî tarafından geliştirilmiş olan Çağatay
Türkçesinin ana unsuru Eski Uygur Türkçesidir. Bugünkü Uygur Türkçesi ise, tarihi Çağatay edebî Türkçesine,
yaşayan Özbek Türkçesi ile birlikte en yakın olan Türk lehçesidir 3. Türkoloji alanında Karahanlı-Özbek-Uygur
Türkçesi zincirinin bilimsel adı daima Doğu Türkçesi olarak geçmiştir 4.
Bir önceki çalışmamızda5 isimden isim yapım eklerini ele almıştık. Fiilden isim yapım eklerini ele
aldığımız bu çalışmada da İklil Kurban’ın Rusça’dan çevirdiği Emir Necipoviç Necip’in Yeni Uygur Türkçesi
Sözlüğü kaynak olarak alınmıştır. Sözlükte geçen fiilden isim yapım eki almış kelimeler belirlenerek, ekler
türlerine göre tasnif edilmiştir.
1. -maú
İstisnasız bütün fiil kök ve gövdelerine getirilen bu ek eskiden 6 beri Türkçenin fiilden isim yapma eklerinin
başında gelir. Yeni Uygur Türkçesinde -maú, -mek şeklinde kullanılan ekin fonksiyonu fiillerin hareket isimlerini
yapmaktır. Fiil kök ve gövdeleri hareketleri karşılayan; fakat tek başlarına kullanılamayan; ancak şahıs, zaman,
şekil v.s.‘ye bağlanmak suretiyle kullanış sahasına çıkan dil birlikleridir. İşte bu kök ve gövdelerin karşıladıkları
mücerret hareketleri hiç bir şeye bağlanmadan ifade etmek için sonlarına -mak,-mek eki getirilmek suretiyle fiil
isimleri yapılır, ek mastar ekidir:
acraş-maú “ayrılmak”; başli-maú “başlamak”; Ψçit-maú “mayalamak”; Ψçil-maú “açılmak” ; har-maú
“yorulmak”; piç-mak “biçmek”; taú-maú “takmak”; çek-mek “sigara içmek”; Ψñiş-mek “eğilmek, bükülmek”;
Ψñiş-mek ; işli-mek “işlemek”; köreñli-mek “kibirlenmek”; ögen-mek “öğrenmek”; sΨpil-mek “serpilmek.
2. -ma
Yeni Uygur Türkçesinde -ma, -me şekillerine rastlanan bu ek -mak, -mek gibi işleklik sahası bütün fiil kök
ve gövdelerini içine alan bir ektir. Ekin fonksiyonu iş isimleri ve somut, kalıcı isimler yapar:
axtar-ma “sürülüp dinlendirilen toprak”; bas-ma “matbaacılık”; böl-me “oda”; köç-me “taşınan”; körset-me
“belirti, işaret”; süz-me “peynir”
3. -àa
* Niğde Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi.
3 E. N. Necip (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (Çev. İklil Kurban), TDK Yay., Ankara, s. 1.
4 T. Tekin (1989), “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”, Erdem Dergisi, Ankara, s.141-168.
5 T. Yıldırım (2001), “Yeni Uygur Türkçesinde İsimden İsim Yapım Ekleri”, Türkoloji Dergisi, Ankara, C. XIV,
S. 1, s. 255-162.
6 A.von Gabain (1988), Eski Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara, s. 53.
|