Къырымда миллий театр
Gespeichert in:
| Datum: | 2001 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | other |
| Veröffentlicht: |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України
2001
|
| Schriftenreihe: | Культура народов Причерноморья |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/108319 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Къырымда миллий театр / С. Керимова // Культура народов Причерноморья. — 2001. — № 25. — С. 84-88. — кр.тат. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-108319 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-1083192016-11-03T03:03:06Z Къырымда миллий театр Керимова, С. Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 2001 Article Къырымда миллий театр / С. Керимова // Культура народов Причерноморья. — 2001. — № 25. — С. 84-88. — кр.тат. 1562-0808 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/108319 other Культура народов Причерноморья Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
other |
| topic |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ |
| spellingShingle |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ Керимова, С. Къырымда миллий театр Культура народов Причерноморья |
| format |
Article |
| author |
Керимова, С. |
| author_facet |
Керимова, С. |
| author_sort |
Керимова, С. |
| title |
Къырымда миллий театр |
| title_short |
Къырымда миллий театр |
| title_full |
Къырымда миллий театр |
| title_fullStr |
Къырымда миллий театр |
| title_full_unstemmed |
Къырымда миллий театр |
| title_sort |
къырымда миллий театр |
| publisher |
Кримський науковий центр НАН України і МОН України |
| publishDate |
2001 |
| topic_facet |
Вопросы духовной культуры – ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/108319 |
| citation_txt |
Къырымда миллий театр / С. Керимова // Культура народов Причерноморья. — 2001. — № 25. — С. 84-88. — кр.тат. |
| series |
Культура народов Причерноморья |
| work_keys_str_mv |
AT kerimovas kʺyrymdamillijteatr |
| first_indexed |
2025-07-07T21:15:46Z |
| last_indexed |
2025-07-07T21:15:46Z |
| _version_ |
1837024356062986240 |
| fulltext |
1
КЕРИМОВА С.
КЪЫРЫМДА МИЛЛИЙ ТЕАТР
Бу макъалемизде театримизнинъ ХХ асырнынъ башындаки ильк адымларыны, яни 1901-1907 сенеле-
ри девамында инкишаф этмесини козьден кечиреджекмиз.
ХХ асырнынъ башында къырымтатарджа нешир этильген пьесалардан биринджиси Ж.Б. Мольернинъ
учь фаслдан (пердеден) ибарет олгъан «Зораки табип» комедиясыдыр. Бу эсер акъкъында малюмат ве
эсернинъ ады Гаспринскийнинъ 1902 сенеси чыкъаргъан «Китапхане-и-джедиде» (Янъы китаплар) ката-
логында да 23-нджи номер алтында кечкендир. Китапченинъ баш саифесинде: «Цензура тарафындан рух-
сет этильди. Санкт-Петербург, 1900 декабрь 14» – дие язылгъан. Демек ки, комедиянынъ асыл тексти ба-
ягъы вакъыт эввель чевирилип ишленген ве матбаагъа берильген эди. Комедиянынъ мютерджими, яни
къырымтатарджагъа чевирген муэллифи китапта косьтерильмей. Бу акъта малюматны башкъа менбаларда
да, исрарле къыдыргъанымызгъа бакъмадан, расткетирип оламадыкъ. Ама текстнинъ къырымтатарджа ве
русча вариантларыны дикъкъатнен огренгенде, уста бир мютерджимнинъ гъает чокъ ве джиддий эдебий
иш япкъаны ачыкъ корюнмекте. Энъ эвеля комедиянынъ мухити бус-бутюн денъиштирилип, Франсанынъ
ХУ11 асырдаки турмушы мусульманджа бир мухитке чевирильген. Франсызджа ве русча текстлер тизи-
лиш джиэтинден айны олгъаныны козь огюне алсакъ, Мольернинъ текстинде комедиянынъ биринджи
фаслдаки биринджи меджлиси (корюниши) орманда башласа, къырымтатарджасында айны левха «му-
сульман усулында донатылмыш бир ода»да олып кече. Айны сюретте къараманларнынъ адлары да
денъиштирильген.
Пьесанынъ къырымтатарджа текстини талиль эткенде, анълашыла ки, сахна фасллары (перделери)
русча вариант иле там келишсе де, сахна меджлислеринде (корюнишлеринде) баягъы фаркъ бар. Яни
къырымтатарджа метинде, сахнаны саделештирмек, къолайлаштырмакъ ве ерли шараитлерге уйдурмакъ
макъсадынен, меджлислер къыскъартылгъан ве сыралары денъиштирильген. Пьесанынъ текстине мура-
джаат этейик. Биринджи фаслдаки биринджи меджлис бойле башлана:
Аваз – Ёкъ дедим санъа, иште, олмаз, ойле итмиеджегим, сёз меним оладжакъ, меним кяхьяммы вар?!
(Яни меним устюмде рехберми бар?! – С.К.)
Селиме – Мен санъа дедим ки, меним дедигим ёла гидерсин, мен санъа табиатсызлыгъынъы чекмек
ичюн вармадым я!
Аваз - Уф! Инсаннынъ къарысы олмакъ мегер ки, беля имиш! Аристаталис (Аристотель –С.К.) эфен-
димиз не гузель хакълы буюрмыш ки, къары къысмы шейтандан бетердир! – демиш.
Селиме – Бакъсанъ шунъа! Санки о, худун (чуфут С.К.) Аристаталисле ирфан сатаджакъ, дёрт аягъы-
ны бир ере кетирип санки марифет япаджакъ!
Аваз – Марифеттир я! Сен бул ки, (къыдырып тап –С.К.) бир меселеде меним киби мебахисе (бахслар,
дискуссиялар –С.К.) идеджек бир деметчи (одунджы –С.К.) даха! Бул ки, меним киби он сене хакиме
(алим адамгъа –С.К.) хызмет итмиш, хэм де генчлигинде сарфы (грамматиканы –С.К.) огренмиш адамы,
бул бакъайым!
Селиме – Иляхи белянъы булсун! Чылгъын меджнун!
Аваз – Сени мурдар (кирли, пис –С.К.) леш, сен белянъы бул! Хаин! Постал! (кяхпе –С.К.)…
Иште, бойле этип къары-къоджа давалашкъан сонъ, ахыры къарысы таякъ ашай ве сахна интригасы бу
котектен сонъ инкишаф этмеге башлай. Уста терджимеджи къырымтатарджасыны ойле бир келиштирген
ки, бутюн метин девамында бу эсер башкъа тильден чевирильгени ич де дуюлмай. Атта русча метинде
Сганарель бир улема янында алты йыл хызметте булунды денильсе, терджимеде, медреседеки окъув муд-
детлери козь огюне алынып «он сене хакиме хызмет итмиш» -дие чевирильген (Бу ве башкъа ерлерде
асыл нусханынъ саифелери косьтериле. С. 3).
Бундан гъайры, мусульман этикетине чокъ уйгъун олмагъан бир чокъ ибарелер я къачырылгъан, яхут
келишикли шекильде «джюлялангъандыр». Меселя, русча вариантында Сганарель Жеронтнынъ эвинде
бир дая (сют ана) сыфатында чалышкъан Жаклинаны биринджи кере корип гонълю котерильгенде, онъа
нисбетен бойле тюшюне ве сёйлене:
«Вот это я понимаю, украшение дома! (Громко.) Ах, кормилица, очаровательная кормилица, вся моя
медицина – только жалкая раба по сравнению с вашим занятием! Как бы я хотел быть счастливым малют-
кой, сосущим молоко из ваших прелестей! (Кладет руку ей на грудь.) Все мои снадобья, вся моя ученость,
все мои таланты – к вашим услугам…».
Бу эпизод къырымтатарджасына бойле чевирильген:
«Вай аман, не парлакъ… Ах, сют ана, не дюльбер ана, табабетим (яни экимлигим –С.К.) санъа къур-
бан олсун, кешке мен де бир чоджукъ олса идим! Меним деваларым, марифетим, хазакъатым (усталыгъым
–С.К.) – хэп сенинъ ферманынъа багълыдыр, сют аначыгъым!» (С. 20).
Корюнгени киби, бу ерде ерли этикетке келишмеген деталлер ве атта ремаркалар, муэллифнинъ иза-
атлары биле къачырылгъандыр. Ама терджименинъ озю пек сыфатлы ве юксек бедийлик иле япылгъан.
Эбет, бугуньде терджимеджининъ ады белли олмагъаны, чокъ языкъ бир алдыр. «Зораки табип»нинъ
Багъчасарай сахнасында не вакъыт ойналмагъа башлагъаны акъкъында там малюмат олмаса да, «Терджи-
ман» газетасында къайд олунгъан бир хаберге коре, комедиянынъ бир фаслы, даа догърусы биринджи
2
фаслы, 1902 сенеси апрель 19-да буюк муваффакъиетнен ойналгъандыр (Хабернинъ муэллифи косьте-
рильмеген. Багъчасарай // «Терджиман».-1902.-апрель 22).
«Зораки табип»нинъ къырымтатар сахнасы ичюн айрыджа эмиети олды десек, янъылмамыз. Чюнки
саделештирильген ве уйгъунлаштырылгъан шекли иле мутлакъ театрнинъ джельп этиджи сыфатыны энъ
кениш сейирджилер аудиториясына синъдирип, умумен сахна санатына авеслерини осьтюрмеси табийдир.
«Терджиман»нынъ юкъарыда анъылгъан айны хаберине коре, шу куню Сеит Абдулла Озенбашлы-
нынъ «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы да ойналгъандыр… Бу сонъкиси бугуньде къырымтатар муэллифи
тарафындан язылгъан биринджи пьеса сайыла. Акъикъаттыр. Лякин акъылда тутмалы ки, Х1Х асырнынъ
сонъу ве ХХ асырнынъ башы девринден эвельки вакъытларда я чокъ зайыф, я да ич огренильмеген
нокъталар бардыр. Ким бильсин, ярын филология, санат ве тарих илимлери мейдангъа нелер даа
чыкъармасы мумкюн. Яни ильмий нокъта-и-назардан бакъкъанда, къырымтатар муэллифлери арасында
биринджи пьеса язгъан шахснынъ ады бугуньде ачыкъ-ачыкъкъа тахмин иле айтылмасына ихтиядж бар.
«Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы дженктен сонъ Исмаил Асан огълу Керим тарафындан тапылып,
арапча языдан транслитерация япылды ве базы анълашылмагъан ерлеринде къыйметли изаатлар, къыйын
сёзлернинъ лугъаты ве салмакълы библиографик малюматларнен берабер эки дефа нешир этильди: 1.
«Йылдыз».-1995.-№ 1.-С.17-31; 2. «Къырымтатар эдебияты». (Къулланма дерслик). Акъмесджит.-
«Къырымдевокъувпеднешир».-1995 (352 с.).-С.-97-114.
И.Керим кенди языларында къайд эткени киби, С.А.Озенбашлынынъ пьесасы 1901 сенеси басылса да,
асылында 1897 сенеси язылгъандыр. Бунъа делиль оларакъ муэллифнинъ пьесагъа мукъаддемесиндеки сё-
злери кетириле. Эм С.А. Озенбашлы озюнинъ бу кириш сёзюнде, кендисини махир бир санат
тедкъикъатчысы сыфатында косьтерип, сахна санатынынъ вазифеси ве эмиетине юксек къыймет кесе.
Пьесанынъ мундериджеси хусусында сёйлеркен, «айыплы бир къазаны» анълата. Иште, бу «айыплы
къаза иле багълы шахслар», пьеса сахнагъа къоюлгъан сонъ, кендилерини бирден танып (насыл таныма-
сынлар ки, вакъиаларнынъ олып кечкен районы, кою, куню, атта сааты биле тамлыкънен муэллиф тара-
фындан бельгиленген), ве белли дереджеде айыпланып масхара этильгенлери ичюн сонъ дередже джанла-
ры агъырып Сеит Абдулла Озенбашлыгъа дерин бир кин туталар. О къадар ки, эйидже фурсат булдукъла-
рында, пьесанынъ муэллифини таш боранына огъраталар. Эм бу арекетлер бир тарафта турсун.
С.А.Озенбашлы спектакльде къадын ролюни ойнагъаны ичюн базы ерли моллаларнынъ ачувыны да
къозгъагъан… Онынъ адына чешит писликлер иле толу мектюплер келип, ичинде юрекни ханджер дель-
ген шекиллер булуна, яни олюм джезасына огъратыладжагъы хабер этиле экен. Ве, ахыры, С.А. Озенбаш-
лынынъ сенелердже акъча топлап ачкъан къавеханесини де якъкъанлар!… Бу шейлерни 1993 сенеси июнь
9-да торуны Мерьем Озенбашлы шахсий сухбетимизде хатырларкен, бабасынынъ, яни Амет Озенбашлы-
нынъ, айткъанына коре, С.А.Озенбашлы бу зулумларгъа даянамайып акъылыны алдыргъан дереджеге
кельгенини де иляве эткен эди.
Эбет, бу аджыныкълы алнынъ сес-садалары ве бу иле багълы агъыр тюшюнджелер сонъундан матбаа
юзюнде де озь аксини таптылар. Пьеса сахнагъа къоюлгъанындан черик асыр кечкен сонъ, шу сахна оюны
иле багълы вакъиаларнынъ иштиракчиси Джелял Меинов «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасынынъ мей-
дангъа чыкъаргъан проблемаларыны бойле тарифлегендир: «1902 сенеси апрелин 19-нджы куню сахная
Сеит Абдулла Озенбашлынынъ къырымтатарлары хаятындан язылмыш «Оладжагъа чаре олмаз» нам
пьесасы къоюлмыш иди. Бу пьесада мухаррир татар тоюны ве той девамында келип-кечкен адетлери
бутюн чиркинликлери иле тасвир идиюрды. Эгер бундан эвельки пьеслер халкъын мухаббетини джельп
итмиш ве рухуны охшамыш исе, «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы бус-бутюн темашаджыларын юрекле-
рини буландырып, артистлери исе чешит тюрлю азап ве тахкъират (акъаретлер –С.К.) ичинде бы-
ракъмагъа себеп олмушты. Аджеба, не олмуш иди ки, эхали театрогъа къаршы дишлерини къайрамагъа
башламыш иди?! Иште, буюк интереси муджип олан ишбу суале джевап вереджегиз. 25 йыл эвельси къы-
рымтатарлары бундан даха зияде джахиль, даха зияде фанатик идилер. Мектеплерде фалакъалар (джеза
алетлери –С.К.) хукюм сюрер иди… Халкъ бир чокъ адетлери дин хукюминде корьмек узеринде терби-
еленмиш иди… Халкъ, адетлерининъ энъ кучюгине токъунылдыкъта биле, аягъа къалкъар ве ачувыны
этрафа фышкъырыр иди. Иште, ойле бир заманда иди ки, Багъчасарай генчлери сахная «Оладжагъа чаре
олмаз» пьесасыны къоймуш идилер. «Саран пехливан» ве «Заваллы чоджукъ» пьеслеринде къырымтатар
хаятындан хич бир эсер ёкъ иди, ве бу пьесалар сахная къоюлдыкъта, халкъ онларын ойналмасыны «кама-
дия» –дие бакъар иди. «Камадия» –дедикте, эхалининъ назарында хэп кулюнчли оюнлар, шакъаджылар,
аралыкълар бою ойнап кезен юварланыджы ве девирилиджи артистлер, масхара(баз)лар корюнир иди.
Бундан себеп олмалы иди ки, халкъ театройы сейир иттикте, бутюн оюн бою шакъылдашып куле иди-
лер… Лякин «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы халкъын маддесини бозду, чюнки бурада мухаррир татар
адетлеринден бахс идуп, онларын ялынъыз фена тарафларыны косьтермиш иди. Пьеса ойналып биттиктен
сонъра, икинджи куню бутюн шехрин эхалиси къавеханелерде ве сокъакъларда пьеса акъкъында сёйле-
шир, бири-бирини къызыштырып гульгуле (шаматагъа –С.К.) кельмиш идилер. Кене шу акъшамы ар-
тистлер «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасыны текрар ойнамакъ ичюн театроя кельдиклери эснада, бир сюрю
халкъ театро бинасына келип, онлары ташлар иле шубалап, театродан къувалап чыкъардылар» («Енъи
дюнья».-1925.-ноябрь 17).
Ачыкъ корюнгени ве эсаслы делиллер иле исбатлангъаны киби, пьеса сахнада бир дефа ойналмасынен
буюк шамата чыкъаргъан. Эм ойле бир шамата ки, пьеса бундан сонъ, шу девирде, сахнагъа къоюлмагъан!
«Терджиман» газетасында басылгъан театр иле багълы малюматларны не къадар козьден кечирсек де,
3
«Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы экинджи дефа сахналаштырылгъаныны расткетирмедик.
Эбет, пьеса озь вакътында экинджи дефа сахнагъа чыкъарылмады –дедик. Ама тамам 25 йыл кечип,
заман ве анълайышлар баягъы тюрленген сонъ, «Оладжагъа чаре олмаз» Къырымтатар Девлет Театри та-
рафындан янъыдан джанландырыла. 1926 сенеси апрель 26-да сахнагъа къоюлгъан бу оюн энди сейир-
джилер тарафындан бам-башкъа къабул этиле. Белли публицистимиз Мамут Недимнинъ язгъанына коре:
«Пьес бугунь ичюн бизге кулюнч келе. Чюнки татар алеми йигирми беш йыл ичинде медениет ве культура
ёлунда буюк адымлар аткъан. Лякин бу той, юбилейде булунгъан бир чокъ енгелерин козьлерини яшлата,
бир чокъ анайларгъа ах чектире. Бир чокъ къарт келинчеклерни ачувландыра. Лякин эски хатыраларны
хэр кес севинип сейир эте, тоя-тоя яшай» («Енъи дюнья».-1926.-апрель 28).
Эминликнен айтмакъ мумкюн ки, «Оладжагъа чаре олмаз» пьесасы сахнагъа аз къоюлса да, бир
эдебий эсер оларакъ эдебиятымызда кенди силинмез ве озьгюн изини къалдыргъандыр. Мындаки левха-
лар ве яратылгъан образлар, шубесиз, кучьлю бир къалемнинъ махсулы оларакъ, къырымтатар бедий сё-
зюнинъ инджелиги, зенгинлиги ве тесир къуветини ачыкъ косьтермектелер. Пьесанынъ сонъ пердесинде
олып кечкен вакъиалар окъуйыджынынъ дикъкъатыны зияде чекип, энъ индже хислерини уянта, онынъ
юрегини аджыта ве сызлаталар. Еди яшындаки эвлядыны янгъында къалгъаныны корьген ана, шу
дакъкъасы артыкъ дюньясындан вазгечип, кендисини де амансыз атеш ичине атмагъа ынтыла. Онынъ
анъсыз арекетлери, багъырып-чагъырмалары ве такъмакълары сонъ дередже аджыныкълы олып, истер-
истемез терен дуйгъудашлыкъ, аксаэнк ве акссада эйлемектелер.
С.А. Озенбашлынынъ бу эсеринден гъайры даа бир чокъ оригиналь шиирлери ве терджимелери бел-
лидир (Меселя, М.Горькийден «Бахадур хан ве онынъ огълу Худавердининъ хикяеси» / «Хан и его сын»/
Нешири: Багъчасарай, 1903(16 с.). Ве лякин умумен алгъанда, онынъ иджады ялынъыз сонъ йыллар ичин-
де огренильмеге башлангъандыр. Шунынъ ичюн бугуньде онынъ иджады узериндеки чалышмалар ильк
адымлар сыфатында къабул этильмели. Хаттатлыгъы ве языджылыгъы саесинде, С.А.Озенбашлы бир къач
сенелер «Терджиман»да чалышып буюк Исмаилбей Гаспринскийге де ярдымлары токъунгъаны
ачыкъланды. Эдебиятымызнынъ кокюнде озь ерини алгъан парлакъ бир йылдызымыздыр. 1924 сенеси ян-
варь 6-да юреги эбедий токътагъан языджымыз акъкъында мешхур алим ве эдибимиз О.Акъчокъракълы
хусусий бир аэнк ташыгъан бойле сёзлер айтты: «С.А.Озенбашлы татарын эдебий ве ичтимаий хаятында
мешакъатлы адымлары атанлардан бириси олан мазлум халкъ шаиридир» (Акъчокъракълы О. Сеит Аб-
дулла Озенбашлы ким эди? // «Енъи дюнья».-1924.-январь 11).
Шу сенеси, яни 1902 -де, къырымтатарджа ойналгъан пьесалардан даа бири бу «Заваллы Найле ха-
ным» адлы пьесадыр. Ишбу эсернинъ муэллифи ве мундериджеси акъкъында ич бир тюрлю малюмат бу-
ламасакъ да, «Терджиман»нынъ хаберине коре, пьеса ойналгъан зал темаша вакътында ерли халкъ иле
рыкъма толу олып, хайрие ишлери ичюн баягъы меблягъ (акъча) топлангъан. Ве иляве оларакъ -
«догъмуш тилинде оюнлар халкъны меракъландыргъаны ачыкъ корюне» -дениле.(«Терджиман».-1902.-
декабрь 29).
1905-1907 сенелеринде олып кечкен биринджи рус инкъилябы заманында, инкъиляпчылар тара-
фындан куреш иле къазанылгъан базы уриетлер нетиджесинде, сахна санаты ве дигер ичтимаий-медений
ёнелишлер Багъчасарай ве Акъмесджиттен чыкъып Къырымнынъ башкъа шеэрлерине, ве атта койлерине
биле, етиштилер. Ялынъыз «Терджиман»нынъ хаберлерине эсаслансакъ, чешит тюрлю спектакллер Алу-
шта, Кезлеве, Къарасувбазар ве дигер ерлерде ойналгъаныны коремиз. Ве меракълысы шунда ки, театро
оюнындан тюшкен меблягъны (акъчаны) чокъусы вакъыт хайрие ишлеринде къуллангъандырлар. Театр-
нинъ махиети ичтимаий нокъта-и-назардан бакъылгъанда исе, жанр итибары иле эр алда бир эглендже
сыфатында къабул этильмеси де корюне. Меселя, газетагъа Алуштадан кельген бир хаберде догърудан-
догъру бойле дениле: «Июнь 4-те Алушта шехринде театро, къошу (ат къошусы –С.К.) ве куреш эглен-
джелери япылып, бунлардан хасыл олан фаиде татар фукъарелерине махсус оладжакътыр». (Къырым ха-
берлери. Алушта. // Терджиман.-1906.-июнь 2).
Кезлеведеки театр оюнларына козь ташланылса, бу ерде 1907 сенеси халкъ къараманы Алим Азамат
огълунен багълы спектакллер къоюлгъаны корюне. Эм тамам бу вакъытларда Алимнен багълы романтик
сюжетлер Къырымда гъает мот олгъаныны айрыджа къайд этмекнинъ люзюмиети бар.
Рус жандарма идаресининъ весикъаларына коре, Алим Азамат огълу 1844 сенеси арестант ротасына
теслим этильмек ичюн Бендер къалесине ёлланыла. Сонъра Кишенев шеэрининъ гарнизон батальонына
таинлене. 1848 сенеси майыс 20-де андан къача. Ама кене жандармаларнынъ къолуна тюшип Херсон зем-
ский махкемесининъ эмринен тасдыкъланмакъ ичюн Кефе земский махкемесине ёллангъанда, 1848 сенеси
август айында, ёлда, Эски Къырым шеэрининъ якъынларында, конвойларнынъ элинден къачып дагъларгъа
сине ве къыскъа заман ичинде чар Русиеси жандарма ве зенгинлерининъ «азраили» олып къала… (Толуд-
жа малюмат : Фетислямов А. Алим. // Эдебият ве культура.-1936.-№ 1.-С. 61).
Ама, меракълы шей, Кезлеве сахнасында ойналгъан «Алим – Къырым айдамагъы» спектакли нечюн-
дир «комедия» киби анъыла. Бу ерде, бельки де, терминология меселесинде бир анълашылмамазлыкъ бар-
дыр? Ким бильсин… Эм «Алим – Къырым айдамагъы» «татар лисанында» ойналса да, 1907 сенеси фев-
раль 4-те оны сахнагъа къараим генчлери къойгъаны акъкъында хабер бериле. (Къырым хаберлери. Теат-
ро. // Терджиман.-1907.-февраль 28).
Сахна санаты ве драматургиямызнынъ тедкъикъинде хронология сырасыны девам эткенде, 1907 сене-
синде нешир олунгъан А.С.Айвазовнынъ «Неден бу хала къалдыкъ» пьесасы мейдангъа чыкъа. Ве бу эсер
Къырымда дегиль де, Баку шехринде нешир олунмасы тааджипли алдыр… Русиедеки инкъиляп девринде
4
(1905 – 1907) ич «раат булунмагъан» А.С.Айвазов Къырымнынъ чешит кошелеринде олып кечкен митин-
глер ве топлантыларда булунып, озюнинъ атешин нуткъларында халкъымызнынъ миллий акъларыны ве
уриетини талап эткени ичюн – эп чар жандарма ве охранкаларынынъ такъиплерине огърай эди. Иште та-
мам шу себептен, яни А.С.Айвазов инкъиляп заманында сыкъ-сыкъ Къырымдан тыш булунмагъа меджбур
олгъанындан, онынъ «Неден бу хала къалдыкъ» пьесасы Бакуда нешир этильгендир. Театримизнинъ исто-
риографиясы иле багълы олгъан парчамызда къайд эткенимиз киби, онынъ бир сыра макъалелери де Баку-
да «Фююзат» («Боллукъ») журналында басылгъандырлар.
Белли ки, А.С.Айвазовнынъ бу пьеса вастасы иле изаат эткен фикир ве гъаелери о заманнынъ гъает
актуаль меселелеринден эди. Айвазов ве аркъадашлары Дин ве Ватан анъламларыны бирликте ве берабер-
ликте къабул этильмесине айрыджа эмиет берип чалыштылар. Атта ки, Айвазов 1906 сенеси Решит Меди-
ев иле берабер Къарасувбазарда «Ветан хадими» газетасыны чыкъаргъанда, газетанынъ шиары да: «Хубб-
уль-Ватан мин-эль-иман», яни «Ватан севгиси имандан келир» эди. Бу шиарны Х1Х асырнынъ сонъу ве
ХХ асырнынъ башында иджат эткен бутюн илери языджы ве эдиплеримиз, ве шу джумледен
И.Гаспринский, куттюлер. Миллет ичинде айры-айры сыныфлар оламаз ве айры бир сыныфлар миллет
оламаз – дей эди Гаспринский. Ама тамам бу фикир азлыкътаки миллетлерге къаршы курешкен чар идео-
логлары ичюн ич келишмей эди, чюнки оларнынъ макъсады чар империясы ичинде яшагъан миллетлерни
я кендине дёндюрмек, я да бус-бутюн гъайып этмек эди. Миллет, Дин ве Ватанны насыл этип сакъламакъ,
къорчаламакъ, миллетни насыл бирлештирмек ве месут алгъа кетирмек – бу меселелер пьесанынъ гъаевий
озегини тешкиль этмектелер.
Бугуньгедже пьеса узеринде чокътарафлама талиль, джиддий ве салмакълы чалышмалардан энъ ко-
рюмлиси белли тюркшнас Пётр Фалевнинъ «Из идеологии крымскотатарской интеллигенции» адлы
макъалеси сайыла. Бу парча 1918 сенеси «Известия Таврической Ученой Архивной Комиссии» дергиси-
нинъ 54-нджи номеринде басылгъан эди. Пётр Фалевнинъ хаберине коре, «Неден бу хала къалдыкъ»
пьесасы 1907 сенеси башта «Фююзат» журналында басылып (12-нджи номерден башлап), сонъ айры ки-
тап шеклинде нешир олунгъандыр. П.Фалевнинъ тедкъикъатында мезкюр пьесадан гъайры, Айвазовнынъ
башкъа иджадий чалышмалары да джельп этиле. Меселя, онынъ 1914 сенеси М.Ленгиельден чевирип не-
шир эткен «Тайфун» пьесасы. (Сырасы кельгенде, биз бу пьеса узеринде айрыджа токъталырмыз).
«Неден ба хала къалдыкъ» пьесасынынъ мундериджеси къыскъадан бойледир. Решит эфенди ве Али
эфенди адлы генчлер аркъадашлары Сеитбекни бир махаллий тойгъа давет этелер. Сеитбек авропада ад-
вокатлыкъкъа окъугъан юксек бильгили бир генч сайылса да, ана тилининъ бильмеси пек зайыф олып,
къонушмасында бир чокъ рус келимелери къуллана. Сеитбек озь халкъыны ве ватаныны севе, ама вата-
нында аз къалгъаны себебинден миллети ве ана топрагъы иле багълы чокъ шейлерни бильмей ве яхут пек
усттен биле. Тойда ичкилик ве котектен гъайры бир шей корьмейджегине эмин олып анда бармагъа исте-
мей. Ама аркъадашлары онъа башкъа тюрлю дурумны анълатмагъа чалыша ве зорле оны коньдюрелер.
Сеитбек урбаларыны утюлемек ичюн башкъа одагъа чыкъкъанда, аркъадашлары онынъ кутюпханесини
бакъалар ве ичинде ич бир татарджа, мусульманджа китап буламайлар. Чюнки Сеитбек бизим халкъымыз
арасында эртарафлама окъумыш адамлар варлыгъына инанамай…
Тойгъа кельген сонъ, аркъадашлары оны Абдульватан ве Абдульислям адлы къартларнен танышты-
ралар. Тойда чалгъы-чагъана ве ичкилик корюнмей. Эр кес къаве ичип ве аш ашап татлы сухбетлерде бу-
луналар. Яшларнынъ Абдульватан ве Абдульислям къартларнен сухбетининъ эсас мевзусы – миллетнинъ
келеджегидир. Ватан-и-Къырымнынъ темсильджиси олгъан Абдульватан къарт эски аятны хатырлап,
онынъ не къадар саде, темиз ве месут олгъаныны анълата. Хырсызлыкъ, арамтамакълыкъ, адалетсизлик,
инсафсызлыкъ олмагъаныны айта. Абдульватан эскиджесине кийинген, эски адетлерни кутькен бир шах-
стыр. Атта тойда чокъусы мусафирлер аляфранка вакъты иле даркъамагъа башсалар, Абдульватан къарт
алятюрка вакъты иле иш туткъаны ичюн тойда къалып яшларнен сухбетини девам эте. Онынъ фикирдеши
сыфатында ислям дини темсильджиси Абдульислям къарт косьтериле. Олар экиси бир бирлерининъ фи-
кирлерине къошуларакъ, ве бир бирлерининъ фикирлерини тутаракъ, сухбет этелер. Оларнынъ фикрин-
дже, шимди (яни о заманда) энъ эсас меселе Русиеде олып кечкен инкъиляп иле акъыллыджасына файда-
ланып Миллий диван (Миллий Меджлис) къурмакътыр, ве миллетке месут бир аят кетирмек ичюн ватан-
дашларынынъ тасиль ве тербиесине киришмектир. Абдульватан бойле дей: «Инсанларын ичини, тышыны
чевирмели, хиссиятларыны, фикирлерини, адетлерини, назарларыны денъиштирмелидир». (Асыл нусха.
С. 73). Абдульислям да миллетни къайгъыра, ве миллет мукъаддес олгъанындан, сеадетни миллет иле
бирликте арз эте. Атта сонъ перде къапалгъанда биле, сахнанынъ узагъындан бойле насихатлар келе:
«Ичтимаиети – миллиетте, миллиети – инсаниетте, адалетте, инсаниети – медениетте, медениет ве саадети
де – Ватанда, Ислямиетте аранъыз!» (Асыл нусха. С. 78).
«Неден бу хала къалдыкъ?» суалине джевап береджек олсакъ, пьесанынъ умум мундериджатындан
бойле фикир келип чыкъа: миллий озьгюнлигимизни, маневиятымызны, тилимизни ве динимизни кереги
киби тутып оламадыкъ, дюнья медениети ве илиминден файдаланамадыкъ, озьара адалетсизликлерге, фи-
кирсизликлерге ёл къойдыкъ, бирлигимизни гъайып эттик – иште, шунынъ ичюн бу алгъа къалдыкъ! Эбет,
ачыкъ корюнгени киби, пьесанынъ мундериджаты ве гъаелери бугуньде де гъает актуаль олгъаны ич шу-
бесиздир.
А.С.Айвазовнынъ бу эсери сахнада къоюлгъаны акъкъында малюмат корюнмеди. Занымызджа, бу
пьесаны сахналаштырмакъ да къолай иш дегильдир. Чюнки эсерде сахна оюны вазиетлери ве къараман-
ларнынъ арекетлерине пек аз эмиет берильген. Пьеса эсасен фикирлешме, фикир пайлашма узеринде
5
къурулып, юкъарыда къайд эткенимиз киби, муэллифнинъ дюнья быкъышларыны ифаде этмектедир.
Умумен алгъанда, ХХ асырда сахна санаты ве драматургиямызнынъ ильк адымларында миллий меде-
ниетимиз даа бир басамакъ юкселип онынъ сыфат ве хасиети баягъы къоюлашты. Сахна санатынынъ ох-
шайыджы ве дуйгъуландырыджы нуру Къырымнынъ аман-аман бутюн кошелерине барып етти ве театр
иле багълы адамларымызнынъ саны баягъы артты. Артистлеримиз ве режиссёрларымыз озь теджрибеле-
рини арттыргъанларындан гъайры, янъы иджадий араштырмаларда булунып, башкъа къардаш халкълар-
нынъ театроджылыкъ теджрибесинден де файдаландылар. Театр халкъымызнынъ омрюнде джиддий роль
ойнап, медений, ичтимаий ве сиясий бир барометрге чевирильмеге башлады.
2001 с.
|