Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г.
По данным инфразвуковых станций определены основные параметры инфразвуковых волн, сгенерированных в процессе полета и взрыва Челябинского космического тела: время запаздывания, длительность, спектральный состав, дисперсионная зависимость и скорость прихода. Проведено моделирование параметров инфразв...
Gespeichert in:
| Datum: | 2017 |
|---|---|
| Hauptverfasser: | , |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Russian |
| Veröffentlicht: |
Головна астрономічна обсерваторія НАН України
2017
|
| Schriftenreihe: | Кинематика и физика небесных тел |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/149641 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. / Л.Ф. Черногор, А.И. Лящук // Кинематика и физика небесных тел. — 2017. — Т. 33, № 2. — С. 60-72. — Бібліогр.: 39 назв. — рос. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-149641 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-1496412019-03-02T01:23:15Z Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. Черногор, Л.Ф. Лящук, А.И. Космическая физика По данным инфразвуковых станций определены основные параметры инфразвуковых волн, сгенерированных в процессе полета и взрыва Челябинского космического тела: время запаздывания, длительность, спектральный состав, дисперсионная зависимость и скорость прихода. Проведено моделирование параметров инфразвуковых волн. Сравнение результатов моделирования и наблюдения показало их хорошее соответствие. За даними інфразвукових станцій визначено основні параметри інфразвукових хвиль, згенерованих у процесі польоту та вибуху Челябінського космічного тіла: час запізнення, трива-лість, спектральний склад, дисперсійна залежність та швидкість приходу. Проведено моделювання параметрів інфразвукових хвиль. Порівняння результатів моделювання та спостереження показало їхню добру відповідність. According to infrasound stations observations the basic parameters of infrasonic waves generated during the flight and explosion of the Chelyabinsk space body were found: delay time, duration, spectral structure and dispersional dependence and the celerity. The infrasonic waves parameters were simulated. Comparing of the simulation and observations results has shown their good match. 2017 Article Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. / Л.Ф. Черногор, А.И. Лящук // Кинематика и физика небесных тел. — 2017. — Т. 33, № 2. — С. 60-72. — Бібліогр.: 39 назв. — рос. 0233-7665 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/149641 551.558, 551.596, 534.221 ru Кинематика и физика небесных тел Головна астрономічна обсерваторія НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Russian |
| topic |
Космическая физика Космическая физика |
| spellingShingle |
Космическая физика Космическая физика Черногор, Л.Ф. Лящук, А.И. Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. Кинематика и физика небесных тел |
| description |
По данным инфразвуковых станций определены основные параметры инфразвуковых волн, сгенерированных в процессе полета и взрыва Челябинского космического тела: время запаздывания, длительность, спектральный состав, дисперсионная зависимость и скорость прихода. Проведено моделирование параметров инфразвуковых волн. Сравнение результатов моделирования и наблюдения показало их хорошее соответствие. |
| format |
Article |
| author |
Черногор, Л.Ф. Лящук, А.И. |
| author_facet |
Черногор, Л.Ф. Лящук, А.И. |
| author_sort |
Черногор, Л.Ф. |
| title |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| title_short |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| title_full |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| title_fullStr |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| title_full_unstemmed |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| title_sort |
параметры инфразвуковых волн, сгенерированных челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. |
| publisher |
Головна астрономічна обсерваторія НАН України |
| publishDate |
2017 |
| topic_facet |
Космическая физика |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/149641 |
| citation_txt |
Параметры инфразвуковых волн, сгенерированных Челябинским метеороидом 15 февраля 2013 г. / Л.Ф. Черногор, А.И. Лящук // Кинематика и физика небесных тел. — 2017. — Т. 33, № 2. — С. 60-72. — Бібліогр.: 39 назв. — рос. |
| series |
Кинематика и физика небесных тел |
| work_keys_str_mv |
AT černogorlf parametryinfrazvukovyhvolnsgenerirovannyhčelâbinskimmeteoroidom15fevralâ2013g AT lâŝukai parametryinfrazvukovyhvolnsgenerirovannyhčelâbinskimmeteoroidom15fevralâ2013g |
| first_indexed |
2025-07-12T22:35:48Z |
| last_indexed |
2025-07-12T22:35:48Z |
| _version_ |
1837482381982826496 |
| fulltext |
ÓÄÊ 551.558, 551.596, 534.221
Ë. Ô. ×åðíîãîð1, À. È. Ëÿùóê2
1Õàðüêîâñêèé íàöèîíàëüíûé óíèâåðñèòåò èìåíè Â. Í. Êàðàçèíà,
ïë. Ñâîáîäû 4, Õàðüêîâ, 61022, Óêðàèíà
Leonid.F.Chernogor@univer.kharkov.ua
2Ãëàâíûé öåíòð ñïåöèàëüíîãî êîíòðîëÿ
Ãîñóäàðñòâåííîãî êîñìè÷åñêîãî àãåíòñòâà Óêðàèíû
ïãò. Ãîðîäîê, Óêðàèíà
Ïàðàìåòðû èíôðàçâóêîâûõ âîëí, ñãåíåðèðîâàííûõ
×åëÿáèíñêèì ìåòåîðîèäîì 15 ôåâðàëÿ 2013 ã.
Ïî äàí íûì èí ôðàç âó êî âûõ ñòàí öèé îïðå äå ëå íû îñíîâ íûå ïà ðà ìåò ðû
èí ôðàç âó êî âûõ âîëí, ñãå íå ðè ðî âàí íûõ â ïðî öåñ ñå ïî ëå òà è âçðû âà ×å -
ëÿ áèí ñêî ãî êîñ ìè ÷åñ êî ãî òåëà: âðå ìÿ çà ïàç äû âà íèÿ, äëè òåëü íîñòü,
ñïåê ò ðàëü íûé ñî ñòàâ, äèñ ïåð ñè îí íàÿ çà âè ñè ìîñòü è ñêî ðîñòü ïðè õî -
äà. Ïðî âå äå íî ìî äå ëè ðî âà íèå ïà ðà ìåò ðîâ èí ô ðàç âó êî âûõ âîëí. Ñðàâ -
íå íèå ðå çóëü òà òîâ ìî äå ëè ðî âà íèÿ è íà áëþ äå íèÿ ïî êà çàëî èõ õîðîøåå
ñîîòâåòñòâèå.
ÏÀÐÀÌÅÒÐÈ ²ÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÈÕ ÕÂÈËÜ, ÇÃÅÍÅÐÎÂÀÍÈÕ ×ÅËß -
Á²Í ÑÜÊÈÌ ÌÅÒÅÎÐίÄÎÌ 15 ËÞÒÎÃÎ 2013 ð., ×îð íî ãîð Ë. Ô.,
Ëÿ ùóê Î. ². — Çà äà íè ìè ³íôðàç âó êî âèõ ñòàíö³é âèç íà ÷å íî îñíîâí³ ïà -
ðà ìåò ðè ³íôðàç âó êî âèõ õâèëü, çãå íå ðî âà íèõ ó ïðî öåñ³ ïî ëüî òó òà âè -
áó õó ×å ëÿá³íñüêî ãî êîñì³÷íî ãî ò³ëà: ÷àñ çàï³çíåí íÿ, òðè âà ë³ñòü,
ñïåê ò ðàëü íèé ñêëàä, äèñ ïåðñ³éíà çà ëåæí³ñòü òà øâèä ê³ñòü ïðè õî äó.
Ïðî âå äå íî ìî äå ëþ âàí íÿ ïà ðà ìåòð³â ³íôðà ç âó êî âèõ õâèëü. Ïîð³âíÿí íÿ
ðå çóëü òàò³â ìî äå ëþ âàí íÿ òà ñïîñ òå ðå æåí íÿ ïî êà çà ëî ¿õíþ äîá ðó
â³äïîâ³äí³ñòü.
THE PARAMETERS OF INFRASONIC WAVES GENERATED BY CHE -
LYABINSK METEOROID 15 FEBRUARY 2013, by Chernogor L. F.,
Liashchuk O. I. — Ac cord ing to infrasound sta tions ob ser va tions the ba sic
pa ram e ters of in fra sonic waves gen er ated dur ing the flight and ex plo sion of
the Chelyabinsk space body were found: de lay time, du ra tion, spec tral
struc ture and dispersional de pend ence and the ce ler ity. The in fra sonic
waves pa ram e ters were sim u lated. Com par ing of the sim u la tion and ob ser -
va tions re sults has shown their good match.
60
ISSN 0233-7665. Êèíåìàòèêà è ôèçèêà íåáåñ. òåë. 2017. Ò. 33, ¹ 2
© Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ, 2017
61
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
ÂÂÅÄÅÍÈÅ
15 ôåâ ðà ëÿ 2013 ã. â 03:20:22 UT (â 09:20:22 ïî ìåñ òíî ìó âðå ìå íè)
ïðî è çîø ëî ðåä êîå, íî âïåð âûå â èñ òî ðèè íà áëþ äå íèé õî ðî øî çà äî êó -
ìåí òè ðî âàí íîå ñî áû òèå — ïà äå íèå è âçðûâ â ðà éî íå ã. ×å ëÿ áèíñê
(Ðîñ ñèÿ) ìå òå î ðî è äà. Ïðî ëåò ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà ñî ïðî âîæ äàë -
ñÿ öå ëûì êîì ïëåê ñîì ôè çè ÷åñ êèõ ïðî öåñ ñîâ â àò ìîñ ôå ðå, èî íîñ ôå ðå
è ãå î ìàã íèò íîì ïîëå. Èõ îïè ñà íèþ ïî ñâÿ ùåí ðÿä ðà áîò [1—3, 5, 6, 9,
11, 17—19, 22—28, 32, 34, 35].
Îäíèì èç âàæ íûõ ôè çè ÷åñ êèõ ýô ôåê òîâ, ñî ïó òñòâî âàâ øèõ ïî ëå òó
è âçðû âó ìå òå î ðî è äà, áûë ýô ôåêò ãå íå ðà öèè àêóñ òè êî-ãðà âè òà öè îí -
íûõ âîëí (ÀÃÂ), ïðåä ñòàâ ëÿ þ ùèõ ñî áîé ñî ÷å òà íèå âíóò ðåí íèõ ãðà âè -
òà öè îí íûõ âîëí (ÂÃÂ) è àêóñ òè ÷åñ êèõ âîëí (èí ôðàç âó êà). Èññëå äî âà -
íû ïðî ÿâ ëå íèÿ ÂÃÂ íà èî íîñ ôåð íûõ âû ñî òàõ [5, 19, 22, 23, 25—27].
Ðå çóëü òà òû íà áëþ äå íèÿ èí ôðàç âó êî âî ãî èç ëó ÷å íèÿ ïðåä ñòàâ ëå íû â
ðà áî òàõ [1, 12, 13], à ðå çóëü òà òû òå î ðå òè ÷åñ êèõ îöå íîê è ìî äå ëè ðî âà -
íèÿ — â ðàáîòàõ [17, 18, 20, 21, 24, 28].
Ïî äàí íûì âè äå î ðå ãèñ òðà òî ðîâ îïðå äå ëå íû íà ïðàâ ëå íèå ïî ëå òà,
óãîë íà êëî íà òðà åê òî ðèè ê ãî ðè çîí òó (îêî ëî 18°) è íà ÷àëü íàÿ ñêî ðîñòü
êîñ ìè ÷åñ êî ãî òå ëà (18.5 ± 0.8 êì/ñ). Ïî ýíåð ãè ÿì âñïûø êè, óäàð íîé
âîë íû, àêóñ òè ÷åñ êèõ è ñåé ñìè ÷åñ êèõ êî ëå áà íèé áû ëà îöå íå íà ýíåð -
ãèÿ âçðû âà (îêî ëî 90 êò ÒÍÒ) è íà ÷àëü íàÿ êè íå òè ÷åñ êàÿ ýíåð ãèÿ Ek 0
(îêî ëî 440 êò ÒÍÒ) [1—3, 6, 9, 11, 17, 18, 28, 34, 35].
Èíôðàç âó êî âîé ýô ôåêò ìå òå î ðî è äîâ èç ó÷à åò ñÿ óæå íå ñêîëü êî äå -
ñÿò êîâ ëåò [15, 16, 29—31, 33, 34, 37—39]. Óñòà íîâ ëå íû îñíîâ íûå çà -
êî íî ìåð íîñ òè èí ôðàç âó êî âûõ ýô ôåê òîâ ïðè âòîð æå íèè â àò ìîñ ôå ðó
îò íî ñè òåëü íî ìåë êèõ êîñ ìè ÷åñ êèõ òåë.
Äëÿ ôè çè êè íå áåñ íûõ òåë è ôè çè êè àò ìîñ ôå ðû ïðåä ñòàâ ëÿ åò èí òå -
ðåñ áî ëåå äå òàëü íûé àíà ëèç àêóñ òè ÷åñ êèõ ýô ôåê òîâ, ñî ïðî âîæ äàâ øèõ
ïà äå íèå è âçðûâ ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà, äè à ìåòð êî òî ðî ãî áûë
îêî ëî 18 ì.
Öåëüþ íà ñòî ÿ ùåé ðà áî òû ÿâ ëÿ åò ñÿ îöåí êà ïà ðà ìåò ðîâ èí ôðàç âó -
êî âî ãî ñèã íà ëà (âðå ìå íè çà ïàç äû âà íèÿ, äëè òåëü íîñ òè, ñïåê òðàëü íî ãî
ñî ñòà âà, ñêî ðîñ òè ïðè õî äà) ïðè åãî ðàñ ïðîñ òðà íå íèè â àò ìîñ ôå ðå,
ñðàâ íå íèå ðå çóëü òà òîâ íà áëþ äå íèé è ìî äå ëè ðî âà íèÿ ïà ðà ìåò ðîâ ñèã -
íàëà.
Êàê èç âåñ òíî, Ààíà ÷è íà þò ãå íå ðè ðî âàòü ñÿ íà âû ñî òàõ, ãäå áàë -
ëèñ òè ÷åñ êàÿ óäàð íàÿ âîë íà ñòà íî âèò ñÿ äîñ òà òî÷ íî ñèëü íîé. Äëÿ ×å ëÿ -
áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà ýòà âû ñî òà áëèç êà ê âû ñî òå íà ÷à ëà ñâå ÷å íèÿ ñëå -
äà ìå òå î ðî è äà (z » 50...55 êì). Èíòåí ñèâ íîñòü Ààçíà ÷è òåëü íî óâå -
ëè ÷è ëàñü ïî ñëå îñíîâ íî ãî ýíåð ãî âû äå ëå íèÿ (âçðû âà ìå òå î ðî è äà) íà
âûñîòå îêîëî 23 êì.
Èíôðàç âó êî âûå âîë íû, âîç íèê øèå ïî ñëå ïðî ëå òà è âçðû âà ×å ëÿ -
áèí ñêî ãî òå ëà, çà ðå ãèñ òðè ðî âà íû èí ôðàç âó êî âû ìè ñòàí öè ÿ ìè ìåæ äó -
íà ðîä íîé ñèñ òå ìû ìî íè òî ðèí ãà (ÌÑÌ) ÿäåð íûõ èñ ïû òà íèé ñ ýíåð ãî -
âû äå ëå íè åì íå ìå íåå 1 êò, à òàê æå ñòàí öè ÿ ìè, ðàñ ïî ëî æåí íû ìè â ðÿ äå
ãå î ôè çè ÷åñ êèõ îá ñåð âà òî ðèé. Áëè æàé øàÿ îò ìåñ òà âçðû âà ìå òå î ðî è äà
ñòàí öèÿ äèñ ëî öè ðî âà íà â ã. Àêòþáèíñê, Ðåñ ïóá ëè êà Êà çàõ ñòàí (ðàñ -
ñòî ÿ íèå îò èñ òî÷ íè êà èí ôðàç âó êà R » 540 êì), íà è áî ëåå óäà ëåí íàÿ
ñòàí öèÿ — â Àíòàðêòèäå (R » 15500 êì ïî êî ðîò êîé òðàñ ñå è R »
»25000 êì ïî äëèí íîé òðàñ ñå).
Ïî ðîæ äåí íûå ×å ëÿ áèí ñêèì ìå òå î ðî è äîì èí ôðàç âó êî âûå âîë íû,
èñ ïû òàâ ìíî ãîê ðàò íûå îò ðà æå íèÿ, ïðå ëîì ëå íèå è ðàñ ñå ÿ íèå â àò ìî ñ -
ôå ðå è ïðå îäî ëåâ ðàñ ñòî ÿ íèå â ñî òíè, òû ñÿ ÷è è äå ñÿò êè òû ñÿ ÷è êè ëî -
ìåò ðîâ áû ëè çà ðå ãèñ òðè ðî âà íû ÷ó âñòâè òåëü íû ìè ìèê ðî áà ðîã ðà ôà ìè.
Àìïëèòóäà è ñïåêòð èí ôðàç âó êà íå ñóò â ñå áå èí ôîð ìà öèþ îá èñ òî÷ -
íè êå âîëí è ïà ðà ìåò ðàõ àò ìîñ ôå ðû [15, 16, 29—31, 33, 34, 37—39].
Èññëå äî âà íèÿ ïî êà çà ëè, ÷òî àì ïëè òó äà èí ôðàç âó êà ñèëü íî çà âè -
ñèò îò ñêî ðîñ òè è íà ïðàâ ëå íèÿ âåò ðà íà òðî ïîñ ôåð íûõ è ñòðà òîñ ôåð -
íûõ âû ñî òàõ, íà ïðàâ ëå íèÿ íà ñòàí öèþ è ìå òå î óñ ëî âèé íà òðàñ ñå ðàñ -
ïðîñ òðà íå íèÿ. Îêà çà ëîñü, ÷òî àì ïëè òó äà ñèã íà ëà ìî æåò èç ìå íÿòü ñÿ
íà ïî ðÿ äîê è áî ëåå ïðè îä íîé è òîé æå ìîù íîñ òè èñ òî÷ íè êà (ñì. [6]).
Ïî ýòîé ïðè ÷è íå èç ìå ðå íèÿ àì ïëè òó äû èí ôðàç âó êà íå âñåã äà ìî ãóò
áûòü ïî ëî æå íû â îñíî âó ìå òî äà îïðå äå ëå íèÿ ýíåð ãèè âçðûâ íî ãî èñ -
òî÷ íè êà. Äëÿ îöåí êè êè íå òè ÷åñ êîé ýíåðãèè òåëà ïðåä ïî÷ òè òåëüíû
èçìåðåíèÿ ïåðèîäà îñíîâíîãî êîëåáàíèÿ èíôðàçâóêà.
ÑÐÅÄÑÒÂÀ È ÌÅÒÎÄÛ
Ñðåäñòâà íàáëþäåíèÿ. Èçâåñòíî, ÷òî êà÷åñòâî ðåãèñòðàöèè èíôðà -
çâóêîâûõ ñèãíàëîâ ñóùåñòâåííî çàâèñèò îò öåëîãî ðÿäà ôàêòîðîâ, òà -
êèõ êàê ãåîãðàôè÷åñêèå óñëîâèÿ, ðàññòîÿíèÿ äî ïóíêòîâ ðåãèñòðàöèè,
ñîñòîÿíèÿ àòìîñôåðû è ìåòåîðîëîãè÷åñêèõ óñëîâèé íà òðàññå è â
ïóíêòå ïðèåìà.
Ðåãèñòðàöèÿ èíôðàçâóêîâûõ ñèãíàëîâ íà ïóíêòå íàáëþäåíèÿ «Êà -
ìå íåö-Ïîäîëüñêèé» (Óêðàèíà), âåäåòñÿ ñ ïîìîùüþ àêóñòè÷åñêèõ
ñòàí öèé Ê-304À, êîòîðûå èìåþò â ñâîåì ñîñòàâå ìèêðîáàðîãðàôû ñ
÷àñ òîòíîé ïîëîñîé 0.003...12 Ãö [8]. Åñòü òðè ðåæèìà ÷óâñòâè òåëü -
íîñòè ñòàíöèè: 1, 10, 100 Ïà. Èçìåðÿåìàÿ èíôîðìàöèÿ â öèôðîâîì âè -
äå ðåãèñòðèðóåòñÿ íà ïåðñîíàëüíîì êîìïüþòåðå, çàòåì îíà ïîäâåð ãà -
åò ñÿ äàëüíåéøåé îáðàáîòêå.
Äëÿ ïðîâåäåíèÿ ïðîñòðàíñòâåííîé ñåëåêöèè îáíàðóæåííûõ ñèã -
íàëîâ è îáåñïå÷åíèÿ äîñòàòî÷íîãî îòíîøåíèÿ ñèãíàë/øóì â ïóíêòå
íàáëþäåíèÿ èñïîëüçóåòñÿ ãðóïïà ñòàíöèé. Ãðóïïà ñîñòîèò èç ÷åòûð¸õ
ýëåìåíòîâ, êîòîðûå äëÿ ïîëó÷åíèÿ îïòèìàëüíîé äèàãðàììû íàïðàâ -
ëåí íîñòè ðàçìåùåíû íà âåðøèíàõ ðàâíîñòîðîííåãî òðåóãîëüíèêà,
÷åòâåðòûé ýëåìåíò ðàñïîëîæåí â öåíòðå òðåóãîëüíèêà. Ðàññòîÿíèå
ìåæäó ñòàíöèÿìè ñîñòàâëÿåò â ñðåäíåì 150 ì.
Êî âõîäàì êàæäîãî ìèêðîáàðîãðàôà ïîäêëþ÷åíî ïîìåõîçàùèò -
íîå óñòðîéñòâî. Îíî èãðàåò îñíîâíóþ ðîëü â ïðîöåññå ñíèæåíèÿ óðîâ -
íÿ ïîìåõ îò ïðèçåìíîãî âåòðà è òóðáóëåíòíîñòè â àòìîñôåðå. Ñ âûõî -
äîâ ìèêðîáàðîãðàôîâ ýëåêòðè÷åñêèå ñèãíàëû êàáåëÿìè ïåðåäàþòñÿ ê
62
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
àíàëîãî-öèôðîâîìó ïðåîáðàçîâàòåëþ è äàëåå ê ðàáî÷åé ñòàíöèè, ãäå
îñóùåñòâëÿåòñÿ íàêîïëåíèå èíôîðìàöèè â îïðåäåëåííîì ôîðìàòå, åå
ïåðâè÷íàÿ îáðàáîòêà, ñèíõðîíèçàöèÿ âðåìåíè ïî GPS è ïåðåäà÷à äàí -
íûõ â öåíòð äàííûõ. Â öåíòðå äàííûõ ïðîâîäèòñÿ ïîëíàÿ îáðàáîòêà
èí ôîðìàöèè, âêëþ÷àÿ îöåíêè âðåìåííûõ, ÷àñòîòíûõ è ïðîñòðàíñò -
âåí íûõ õàðàêòåðèñòèê ñèãíàëîâ.
Íà ðîññèéñêîé ñòàíöèè IS46 (Çàëåñîâî) ñõåìà ïîñòðîåíèÿ ýëåìåí -
òîâ òàêàÿ æå, êàê è íà óêðàèíñêîé ñòàíöèè, çà èñêëþ÷åíèåì óâåëè÷åí -
íîé àïåðòóðû*.
Êîíôèãóðàöèÿ êàçàõñòàíñêîé ñòàíöèè IS31 íåñêîëüêî ñëîæíåå**.
Ãåîìåòðè÷åñêè ãðóïïà ñîñòîèò èç òðåõ ýëåìåíòîâ â ôîðìå ðàâíî ñòî -
ðîííåãî òðåóãîëüíèêà è öåíòðàëüíîãî ýëåìåíòà, êîòîðûé â ñâîþ î÷å -
ðåäü îáðàçóåò ìàëóþ ãðóïïó èç ÷åòûð¸õ ýëåìåíòîâ â ôîðìå êâàäðàòà.
Ñòîðîíà òðåóãîëüíèêà ðàâíà 2 êì, à ñòîðîíà êâàäðàòà — 300 ì.
Íà ñòàí öèè IS27*** (Àíòàðêòèäà) â êà ÷åñ òâå àêóñ òè ÷åñ êèõ ñèñ òåì
èñ ïîëü çó þò ñÿ èí ôðàç âó êî âûå ñòàí öèè MB2000 ñ ÷àñ òîò íîé ïî ëî ñîé
0.001...20 Ãö, ÷ó âñòâè òåëü íîñ òüþ äàò ÷è êà 20 ìÂ/Ïà è äè à ïà çî íîì äàâ -
ëå íèé ±500 Ïà. Äè íà ìè ÷åñ êèé äè à ïà çîí ñî ñòàâ ëÿ åò 108 äÁ. Äëÿ îïòè -
ìàëü íî ãî îá íà ðó æå íèÿ èí ôðàç âó êî âûõ ñèã íà ëîâ èç ìå ðè òåëü íûå ýëå -
ìåí òû ãå î ìåò ðè ÷åñ êè ðàñ ïî ëî æå íû â äå âÿ òè òî÷ êàõ âäîëü ñïè ðà ëè ñ
ðàâ íî ìåð íî óâå ëè ÷è âà þ ùèì ñÿ ðà äè ó ñîì. Ðàñ ñòî ÿ íèå îò öåíòðàëü -
íîãî äî êðàéíåãî ýëåìåíòà ïî ïðÿìîé ñîñòàâëÿåò îêîëî 1.3 êì.
Ìåòîäèêà âûäåëåíèÿ èíôðàçâóêîâûõ ñèãíàëîâ íà ôîíå øóìîâ áà -
çèðóåòñÿ íà ñëåäóþùåì ïðèíöèïå. Ñìåñü ñèãíàëà è øóìà çàïèñû âà -
åòñÿ îïðåäåëåííîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòüþ äèñêðåòíûõ îòñ÷åòîâ íà
êàæ äîì èç ýëåìåíòîâ ãðóïïû. Ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî ïîëåçíûé ñèãíàë ÿâëÿ -
åòñÿ êîãåðåíòíûì, â òî âðåìÿ êàê øóì ÿâëÿåòñÿ ñëó÷àéíûì è íåêî -
ãåðåíòíûì äëÿ êàæäîãî ýëåìåíòà ãðóïïû. Îòäåëüíûå ìèêðîáà ðî ãðà -
ôû ðåãèñòðèðóþò ñèãíàë â ðàçíûå ìîìåíòû âðåìåíè ïî ìåðå ðàñ ïðî -
ñòðàíåíèÿ ÷åðåç ãðóïïó. Ïî êðîññêîððåëÿöèÿì ìåæäó ïàðàìè äàò÷è -
êîâ îïðåäåëÿþòñÿ âðåìåííûå çàäåðæêè ìåæäó îòäåëüíûìè äàò÷èêà -
ìè, êîòîðûå â ñâîþ î÷åðåäü çàâèñÿò îò ãåîìåòðèè ãðóïïû è õàðàêòå -
ðèñòèê ôðîíòà âîëíû. Àçèìóò è ñêîðîñòü ñèãíàëà ïîëó÷àþò èç àíàëèçà
âðåìåííûõ çàäåðæåê.
Äàííûå íàáëþäåíèé íà ñòàíöèÿõ ÌÑÌ (IS27, IS37, IS46) ïðåäî -
ñòàâ ëåíû Ìåæäóíàðîäíûì öåíòðîì äàííûõ Îðãàíèçàöèè Äîãîâîðà î
âñåîáúåìëþùåì çàïðåùåíèè ÿäåðíûõ èñïûòàíèé.
Ìåòîäû àíàëèçà. Âðåìåííûå çàâèñèìîñòè ôëóêòóàöèé äàâëåíèÿ
âîç äóõà ïîäâåðãàëèñü ñèñòåìíîìó ñïåêòðàëüíîìó àíàëèçó, êîòîðûé
èñ ïîëüçóåò âçàèìîäîïîëíÿþùèå îêîííîå ïðåîáðàçîâàíèå Ôóðüå,
àäàï òèâíîå ïðåîáðàçîâàíèå Ôóðüå è âåéâëåò-ïðåîáðàçîâàíèå. Â ïî -
ñëåä íåì ñëó÷àå â êà÷åñòâå áàçèñíîé ôóíêöèè ïðèìåíÿëñÿ âåéâëåò
63
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
* http://www.ctbto.org/ver i fi ca tion-re gime/sta tion-pro files/
** http://www.kndc.kz/in dex.php/ru/ob ser va tion-net work-menu-ru/infrasound-sta tions-menu-ru/
aktyubinsk-is31kz-menu-ru
*** http://www.bgr.bund.de/EN/Themen/Seismologie/Kernwaffenteststopp_en/
%C3 %9Cberwachungsnetz_en/Deut sche-IMS-Stationen/deut sche-ims-stationen_inhalt.html
Ìîðëå [7, 14]. Òàêîé âèä âåéâëåòà öåëåñîîáðàçíî èñïîëüçîâàòü äëÿ
àíà ëèçà öóãîâ êîëåáàíèé. Èìåííî òàêèì áûë àêóñòè÷åñêèé ñèãíàë,
ïîðîæäåííûé ïîëåòîì è âçðûâîì ×åëÿáèíñêîãî êîñìè÷åñêîãî òåëà.
Äîáàâèì, ÷òî ïðè ïðèìåíåíèè àäàïòèâíîãî ïðåîáðàçîâàíèÿ Ôó -
ðüå àäàïòàöèÿ ïðîèçâîäèòñÿ ê ïåðèîäàì èñêîìûõ ñïåêòðàëüíûõ ñî -
ñòàâëÿþùèõ, ïîýòîìó îíî èìååò ëó÷øåå, ÷åì îêîííîå ïðåîáðàçîâàíèå
Ôóðüå ðàçðåøåíèå ïî ÷àñòîòå (ïåðèîäó) êîëåáàíèé. Îêîííîå ïðåîá ðà -
çîâàíèå Ôóðüå èìååò ëó÷øåå, ÷åì àäàïòèâíîå ïðåîáðàçîâàíèå Ôóðüå
ðàçðåøåíèå ïî âðåìåíè. Îñíîâíûì ïðåèìóùåñòâîì âåéâëåò-ïðåîáðà -
çî âàíèÿ ÿâëÿåòñÿ åãî ñïîñîáíîñòü «óðàâíèâàòü øàíñû» ñïåê ò ðàëüíûõ
ñîñòàâëÿþùèõ ñ ñèëüíî ðàçëè÷àþùèìèñÿ ÷àñòîòàìè (ïåðè îäàìè).
ÐÅÇÓËÜÒÀÒÛ ÑÈÑÒÅÌÍÎÃÎ ÑÏÅÊÒÐÀËÜÍÎÃÎ ÀÍÀËÈÇÀ
Äëÿ àíàëèçà èñïîëüçîâàëèñü äàííûå ðÿäà èíôðàçâóêîâûõ ñòàíöèé
(òàáë. 1). Îäíà èç íèõ (IS46) íàõîäèëàñü âîñòî÷íåå, äðóãàÿ (K-304A) —
çàïàäíåå îò ìåñòà âçðûâà ìåòåîðîèäà. Äâå äðóãèå äè ñ ëî öè ðîâàíû þæ -
íåå ìåñòà ñîáûòèÿ, ïðè÷åì äëèíà òðàññ ñèëüíî ðàçëè ÷à ëàñü: 540 è
15500 êì. Äëÿ ñòàíöèè â Àíòàðêòèäå àíàëèçèðîâàëñÿ ñèã íàë, ðàñ ïðîñ -
ò ðà íÿâ øèé ñÿ êàê ïî êîðîòêîé (ðàññòîÿíèå R = 15500 êì), òàê è ïî
äëèííîé (R = 25000 êì) òðàññàõ.
Âðåìåííàÿ çàâèñèìîñòü ôëóêòóàöèé äàâëåíèÿ âîçäóõà Dp t( ) äëÿ
ñòàí öèè IS31 (ã. Àêòþáèíñê) è ðåçóëüòàòû ñèñòåìíîãî ñïåêò ðàëü íîãî
àíà ëèçà ïðèâåäåíû íà ðèñ. 1, à. Âèäíî, ÷òî çíà÷èòåëüíîå (äî 5 Ïà) óâå -
ëè ÷åíèå àìïëèòóäû ôëóêòóàöèé èìåëî ìåñòî â èíòåðâàëå âðåìåíè
03:52...03:59. Åñëè ýòî óâåëè÷åíèå âûçâàíî ïîëåòîì è âçðûâîì ×åëÿ -
áèí ñêîãî ìåòåîðîèäà, òî âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ èíôðàçâóêîâîãî ñèã íàëà
Dt » 32 ìèí, à åãî äëèòåëüíîñòü DT » 7 ìèí. Â ñïåêòðå ñèãíàëà íàáëþ -
äà ëèñü ãàðìîíèêè ñ ïåðèîäàìè T » 20...90 ñ. Ìàêñèìàëüíàÿ ýíåðãèÿ
áûëà ñîñðåäîòî÷åíà â äèàïàçîíå ïåðèî äîâ T » 40...50 ñ. Ñ óìåíü øå íè -
åì Ò âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ ñîñòàâëÿþùèõ ñèãíàëà óâåëè÷èâàëîñü.
Âðå ìåí íûå âà ðè à öèè Dp t( ) íà ðîñ ñèé ñêîé èí ôðàç âó êî âîé ñòàí -
öèè, à òàê æå ðå çóëü òà òû ñèñ òåì íî ãî ñïåê òðàëü íî ãî àíà ëè çà ïî êà çà íû
64
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
Íàçâàíèå ñòàíöèè,
ïðèíàäëåæíîñòü
Êîîðäèíàòû ñòàíöèè R, êì Dt, ìèí v, ì/ñ v¢, ì/ñ DT , ìèí
IS31, Àêòþáèíñê,
Ðåñïóáëèêà Êàçàõñòàí
50.4° ñ. ø.,
58.0° â. ä.
540 32 281 304 7
IS46, Çàëåñîâî,
Ðîññèéñêàÿ ôåäåðàöèÿ
53.9° ñ. ø.,
84.8° â. ä.
1520 83 310 279 10
MAAÃ2, Êàìåíåö-Ïîäîëüñêèé,
Óêðàèíà
47.8° ñ. ø.,
27.1° â. ä.
2500 172 239 269 15
IS27, Íîéìàéåð, Àíòàðêòèäà
êîðîòêàÿ òðàññà 70.7° þ. ø.,
8.3° ç. ä.
15500 861 290 292 25
äëèííàÿ òðàññà 25000 1417 294 292 40
Òàáëèöà 1. Ïàðàìåòðû èíôðàçâóêîâûõ ñòàíöèé è àêóñòè÷åñêèõ ñèãíàëîâ
65
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
Ðèñ. 1. Âðåìåííûå âàðèàöèè äàâëåíèÿ âîç äóõà
â àòìîñôåðå 15 ôåâðàëÿ 2013 ã. â äèà ïà çî íå ïå -
ðèî äîâ 10—100 ñ, ïîñëåäîâàâøèå çà âçðûâîì
×å ëÿáèíñêîãî ìåòåîðîèäà íà èí ôðà çâóêîâûõ
ñòàí öèÿõ: à — êàçàõñòàí ñêîé, á — ðîñ ñèé -
ñêîé, â — óêðàèíñêîé, ã, ä — àíò àð ê òè ÷å ñêîé
íà òðàññàõ R = 15500 êì è R = 25000 êì
(16 ôåâ ðà ëÿ 2013 ã.). Ñâåðõó âíèç: àíàëèçè ðóå -
ìûé ñèãíàë, îêîííîå ïðå îá ðàçîâàíèå Ôóðüå,
àäàï òèâíîå ïðåîáðàçî âà íèå Ôóðüå è âåéâ ëåò-
ïðå îáðàçîâàíèå. Ñïðà âà — çàâèñè ìîñòè ýíåð -
ãèè îò ïåðèîäà ñîñòàâëÿþùèõ â ñïåêòðå
íà ðèñ. 1, á, èç êî òî ðî ãî âèä íî, ÷òî ñó ùåñ òâåí íîå (â 5...10 ðàç) óâå ëè -
÷å íèå àì ïëè òó äû ñèã íà ëà íà áëþ äà ëîñü ñ 04:43 ïî 04:53. Ïðè ýòîì Dt »
» 83 ìèí, à DT » 10 ìèí. Â ñïåê òðå èí ôðàç âó êî âî ãî ñèã íà ëà íà áëþ äà -
ëèñü ãàð ìî íè êè ñ T » 20...100 ñ. Ïðè óìåíü øå íèè ïå ðè î äà âðå ìÿ çà ïàç -
äû âà íèÿ ñîñòàâëÿþùèõ èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà óâåëè÷èâàëîñü.
Âðåìåííàÿ çàâèñèìîñòü Dp t( ) è ðåçóëüòàòû ñèñòåìíîãî ñïåêòðàëü -
íî ãî àíàëèçà äëÿ óêðàèíñêîé èíôðàçâóêîâîé ñòàíöèè ïðèâåäåíû íà
ðèñ. 1, â. Âèäíî, ÷òî õàðàêòåð âðåìåííûõ âàðèàöèé çàìåòíî èçìåíÿëñÿ
â èíòåðâàëå âðåìåíè 06:12...06:27. Åñëè ýòè âàðèàöèè âûçâàíû âîç äåé -
ñò âèåì ×åëÿáèíñêîãî ìåòåîðîèäà, òî âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ ðåàêöèè Dt »
» 172 ìèí, à åå ïðîäîëæèòåëüíîñòü DT » 15 ìèí. Çàâèñèìîñòü âðåìÿ —
ïå ðè îä ÿâëÿåòñÿ ñïàäàþùåé. Â ñïåêòðå âûäåëÿëèñü ãàðìîíèêè ñ ïå -
ðèî äàìè 20...40 è 45...60 ñ.
Ðåçóëüòàòû íàáëþäåíèé è ñèñòåìíîãî ñïåêòðàëüíîãî àíàëèçà çà -
âè ñè ìîñ òè Dp t( ) äëÿ àíòàðêòè÷åñêîé ñòàíöèè ïðåäñòàâëåíû íà ðèñ. 1, ã
(R » 15500 êì) è ðèñ. 1, ä (R » 25000 êì). Èç ðèñ. 1, ã âèäíî, ÷òî õàðàêòåð
ôëóêòóàöèé äàâëåíèÿ çàìåòíî èçìåíèëñÿ (èõ àìïëèòóäà óâå ëè÷èëàñü
â 3...5 ðàç) â èíòåðâàëå âðåìåíè 17:41...18:06. Åñëè ýòî óâå ëè÷åíèå
ñâÿçàíî ñ ïàäåíèåì ×åëÿáèíñêîãî êîñìè÷åñêîãî òåëà, òî âðå ìÿ çà ïàç -
äû âà íèÿ èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà, ñãåíåðèðîâàííîãî ìåòå î ðî è äîì,
ñîñòàâëÿåò 861 ìèí, à åãî äëèòåëüíîñòü — 25 ìèí. Ïðè óìåíü øåíèè T
îò 90 äî 30 ñ âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ ñîñòàâëÿþùèõ ñèã íàëà óâå ëè -
÷èâàëîñü îò 861 äî 886 ìèí.
Íàèáîëüøóþ ýíåðãèþ èìåëè ñîñòàâëÿþùèå ñ T » 40...50 ñ.
Êàê âèäíî èç ðèñ. 1, ä, ñóùåñòâåííîå (â 3...5 ðàç) óâåëè÷åíèå óðîâ -
íÿ ôëóêòóàöèé íàáëþäàëîñü 16 ôåâðàëÿ 2013 ã. ñ 02:57 ïî 03:37. Åñëè
ýòî óâåëè÷åíèå îáóñëîâëåíî ïîëåòîì è âçðûâîì ×åëÿáèíñêîãî ìåòåî -
ðîèäà, òî âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ ðåàêöèè íà ýòî ñîáûòèå ñîñòàâëÿëî
1417 ìèí, à äëèòåëüíîñòü ðåàêöèè ñîñòàâëÿëà DT » 40 ìèí. Êàê è â ïðå -
äû äóùèõ ÷åòûðåõ ñëó÷àÿõ, çàâèñèìîñòü «âðåìÿ — ïåðèîä» áûëà cïà -
äà þ ùåé.
Äàííûå î R, Dt è DT äëÿ âñåõ ïÿòè ðåãèñòðàöèé Dp t( ) ñâåäåíû â
òàáë. 1. Âèäíî, ÷òî óâåëè÷åíèå R ñîïðîâîæäàëîñü óâåëè÷åíèåì Dt è
DT ïðàêòè÷åñêè ïî ëèíåéíîìó çàêîíó.
ÐÅÇÓËÜÒÀÒÛ ÌÎÄÅËÈÐÎÂÀÍÈß
Âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ. Îíî ñêëàäûâàåòñÿ èç äâóõ ÷àñòåé: âðåìåíè Dt1
ðàñïðîñòðàíåíèÿ àêóñòè÷åñêîãî ñèãíàëà îò âûñîòû âçðûâà ze äî ïî -
âåðõíîñòè Çåìëè è âðåìåíè Dt2 åãî ðàñïðîñòðàíåíèÿ îò ýïèöåíòðà
âçðûâà äî èíôðàçâóêîâîé ñòàíöèè. Ïðè ze = 23 êì [1, 2, 9, 11, 34, 35] è
ñðåäíåé ñêîðîñòè çâóêà â ïðèçåìíîé àòìîñôåðå v s = 300 ì/ñ èìååì
Dt1 » 1.3 ìèí. Çíà÷åíèå Dt2 = R/v, ãäå v — ñðåäíÿÿ âäîëü òðàåêòîðèè
ñêî ðîñòü ïðèõîäà èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà. Åå ìîæíî âû÷èñëèòü èç
íàáëþäàòåëüíûõ äàííûõ:
66
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
v
R
t t
=
-D D 1
.
Ðàññ÷èòàííûå çíà÷åíèÿ ñêîðîñòè v ïðèâåäåíû â òàáë. 1.
Ñêîðîñòü ïðèõîäà àêóñòè÷åñêîãî ñèãíàëà. Ðàññ÷èòàííàÿ èç äàí -
íûõ íàáëþäåíèé ñêîðîñòü v ñîñòîèò èç äâóõ ñîñòàâëÿþùèõ:
v v w= ¢+ cosb ,
ãäå v¢ — èñòèííàÿ ñêîðîñòü ïðèõîäà èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà, w —
ñêî ðîñòü âåòðà, b — óãîë ìåæäó âåêòîðîì ñêîðîñòè âåòðà è íàïðàâ ëå -
íèåì îò ýïèöåíòðà âçðûâà äî èíôðàçâóêîâîé ñòàíöèè. Êàê ïîêàçàëè
ìå òåîíàáëþäåíèÿ, â äåíü âçðûâà ìåòåîðîèäà â ñåâåðíîì ïîëóøàðèè
ïðåîáëàäàë çàïàäíûé âåòåð. Åãî ñêîðîñòü ìîæíî îöåíèòü, çíàÿ ñêî -
ðîñòü v äëÿ âîñòî÷íîé (310 ì/ñ) è çàïàäíîé (244 ì/ñ) ñòàíöèé, äëÿ êî òî -
ðûõ cosb » 1 è cosb » –0.96 ñîîòâåòñòâåííî. Òîãäà w » 31 ì/ñ. Èç ìå -
ðåíèÿ ñêîðîñòè âåòðà íà ðàçíûõ âûñîòàõ äàëè áëèçêèé ðåçóëüòàò [12].
Ñêîððåêòèðîâàííîå çíà÷åíèå ñêîðîñòè ïðèõîäà èíôðàçâóêà v¢ òàêæå
ïðèâåäåíî â òàáë. 1. Äëÿ àíòàðêòè÷åñêîé ñòàíöèè çíà÷åíèÿ v äëÿ îáåèõ
òðàññ áëèçêè (îòëè÷àþòñÿ íà 1.3 %). Ñðåäíåå çíà÷åíèå v¢ ñîñòà âèëî
292 ì/ñ.
Ñðåäíÿÿ ñêîðîñòü ïðèõîäà èíôðàçâóêà äëÿ âñåõ òðàññ v¢ » 287 ±
± 6 ì/ñ.
Äëèòåëüíîñòü àêóñòè÷åñêîãî ñèãíàëà. Îíà ñîñòîèò èç äâóõ ñî -
ñòàâëÿþùèõ: ïðîäîëæèòåëüíîñòè DT1 àêóñòè÷åñêîãî èçëó÷åíèÿ è óä -
ëè íåíèÿ DT2 ñèãíàëà èç-çà åãî äèñïåðñèîííîãî ðàñïëûâàíèÿ, âûçâàí -
íîãî ðàçëè÷íûìè ñêîðîñòÿìè ïðèõîäà ñïåêòðàëüíûõ êîìïîíåíòîâ
ñèã íàëà. Ïåðâàÿ âû÷èñëÿåòñÿ èç âûðàæåíèÿ
D
D
T
L
v s
1 = » 4 ìèí,
ïðè çíà ÷å íèè ýô ôåê òèâ íîé äëè íû èç ëó ÷à þ ùå ãî ñëå äà ìå òå î ðî è äà DL
» 75 êì [18, 20, 21] è ñðåä íåé ñêî ðîñ òè çâó êà â äè à ïà çî íå âû ñîò 50...
23 êì v s » 310 ì/ñ . Çíà ÷å íèå DT2 ìîæ íî ïîëó÷èòü èç âûðàæåíèÿ
D
D
D
D DT
R
v
R
v
vR
v v v
t t2
2 1
2 1= - =
¢ ¢-
= -
( )
. (1)
Çäåñü v v1 = ¢ è v v2 = ¢ – Dv — ñêîðîñòè ïðèõîäà ïåðåäíåãî è çàäíåãî
ôðîí òîâ èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà, DT1 è DT2 — èõ âðåìåíà çàïàçäû âà -
íèÿ. Îáû÷íî Dv << v¢, òîãäà
D
D D
DT
v
v
R
v
v
v
t2 »
¢ ¢
=
¢
,
ãäå Dt — âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ ïåðåäíåãî ôðîíòà ñèãíàëà. Ïî èçâåñò -
íûì çíà÷åíèÿì DT1 , DT è Dt ìîæíî âû÷èñëèòü Dv v/ ¢ äëÿ êàæäîé òðàñ -
ñû (òàáë. 2). Âèäíî, ÷òî ñ óâåëè÷åíèåì ðàññòîÿíèÿ âåëè÷èíà Dv èìååò
òåí äåí öèþ ê óìåíüøåíèþ. Ýòî ñâÿçàííî ñ ñóæåíèåì ñïåêòðà èíôðà -
çâó êî âîãî ñèãíàëà ïðè åãî ðàñïðîñòðàíåíèè â ïðèçåìíîì âîëíîâîäå.
67
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
Äèñ ïåð ñè îí íàÿ çà âè ñè ìîñòü. Ðå çóëü òà òû ñèñ òåì íî ãî ñïåê òðàëü -
íî ãî àíà ëè çà ïî çâî ëÿ þò äàí íî ìó çíà ÷å íèþ ïå ðè î äà â ñïåê òðå èí ô ðà ç -
âó êî âî ãî ñèã íà ëà ñî ïîñ òà âèòü çíà ÷å íèå âðå ìå íè çà ïàç äû âà íèÿ (ñêî -
ðîñ òè ïðè õî äà). Çà âè ñè ìîñòü ñêî ðîñ òè ïðè õî äà êîì ïî íåí òîâ èí ôðà ç -
âó êî âî ãî ñèã íà ëà, âû ÷èñ ëåí íàÿ ïî Dt R2 ( ), îò åãî ïå ðè î äà ïðè âå äå íà íà
ðèñ. 2. Âèä íî, ÷òî äëÿ âñåõ ðå ãèñ òðà öèé ôóíê öèÿ v T( ) ÿâ ëÿ åò ñÿ âîç ðàñ -
òà þ ùåé. Êàê è ñëå äî âà ëî îæè äàòü, ñêî ðîñòü ïðè õî äà ñó ùåñ òâåí íî çà -
âè ñèò îò òðàñ ñû, ìå òå î óñ ëî âèé íà òðàñ ñå, è â ïåð âóþ î÷å ðåäü îò íà -
ïðàâ ëå íèÿ è ñêî ðîñ òè âåò ðà â àòìîñ ôå ðå. Ïðèìåðíî òàêàÿ æå òåíäåí -
öèÿ ïîâåäåíèÿ v T( ) îïèñàíà â ðàáîòå [10].
Ýíåð ãå òè ÷åñ êèå îöåí êè. Àìïëèòóäà èí ôðàç âó êî âî ãî ñèã íà ëà íå -
ñåò èí ôîð ìà öèþ îá ýíåð ãèè èñ òî÷ íè êà. Ê ñî æà ëå íèþ, åå âå ëè ÷è íà ñó -
ùåñ òâåí íî ìî æåò èñ êà æàòü ñÿ ïðè ðàñ ïðîñ òðà íå íèè ñèã íà ëà. ×åì
äëèí íåå òðàñ ñà, òåì ñèëü íåå ìî ãóò áûòü èñ êà æå íèÿ óðîâ íÿ èí ôðà ç âó -
êî âî ãî ñèã íà ëà. Äëÿ äîñ òà òî÷ íî êî ðîò êèõ òðàññ (â ñî òíè êè ëî ìåò ðîâ),
íà õî äÿ ùèõ ñÿ â çî íå ïðÿ ìîé âè äè ìîñ òè (òî÷ íåå «ñëû øè ìîñ òè») èñ òî÷ -
íèê èí ôðàç âó êà — ñòàí öèÿ íà áëþ äå íèÿ, ýíåð ãèÿ àêóñ òè ÷åñ êî ãî èñ -
òî÷ íè êà [16]
E
R p T
v
a
a=
¢
2 2 2
0
p
r
( )D D
, (2)
ãäå Dpa — àìïëèòóäà àêóñòè÷åñêîãî ñèãíàëà, r0 » 1.3 êã/ì3 — ïëîò -
íîñòü âîçäóõà íà ïîâåðõíîñòè Çåìëè, v¢ è DT — ñêîðîñòü è äëèòåëü -
íîñòü èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà. Ðàäèóñ çîíû ïðÿìîé âèäèìîñòè R0 »
» 570 êì. Äëÿ áëèæàéøåé ê ýïèöåíòðó âçðûâà ñòàíöèè R = 540 êì,
Dpa
2 » 10 Ïà2, DT » 7 ìèí, v¢ » 304 ì/ñ. Òîãäà Ea » 2 1013× Äæ. Ïðè
68
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
Ðèñ. 2. Çàâèñèìîñòü ñêîðîñòè ïðèõîäà ñïåê ò -
ðàëüíûõ ñîñòàâëÿþùèõ èíôðàçâóêîâîãî ñèã -
íà ëà îò èõ ïåðèîäà: 1 — êàçàõñòàíñêàÿ ñòàí -
öèÿ; 2 — ðîññèéñêàÿ ñòàíöèÿ; 3 — óêðàèíñêàÿ
ñòàíöèÿ; 4 — àíòàðêòè÷åñêàÿ ñòàíöèÿ (R =
= 15500 êì); 5 — àíòàðêòè÷åñêàÿ ñòàíöèÿ (R =
= 25000 êì)
R, êì v¢, ì/ñ DT2 , ìèí Dt2 , ìèí Dv v/ ¢ Dv, ì/ñ Dpa , Ïà Ea , 1010 Äæ
540 304 3 30.7 0.098 29.8 3.16 2000
1520 279 6 81.7 0.073 20.4 0.55 5.8
2500 269 11 170.7 0.064 17.2 0.35 5.8
15500 292 21 859.7 0.025 7.3 0.11 5.9
25000 292 36 1415.7 0.025 7.3 0.07 6.2
Òàáëèöà 2. Ïàðàìåòðû èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà
íà÷àëüíîé êèíåòè÷åñêîé ýíåðãèè ìåòåîðîèäà E » 19 1015. × Äæ [18, 20,
21] èìååì
ha
aE
E
= » 1 % .
Òàêàÿ äîëÿ ýíåðãèè E ïðåîáðàçîâàëàñü â ýíåðãèþ èíôðàçâóêà. Ïðè
ýíåðãèè âçðûâà Ee » ×38 1014. Äæ ïîëó÷èì, ÷òî he = E Ea e/ » 5.3 %.
Îöåí êà ha ïî ïîðÿäêó âåëè÷èíû ñîãëàñóåòñÿ ñ ðåçóëüòàòàìè òåîðå òè -
÷åñêèõ ðàñ÷åòîâ [4].
Äëÿ ñòàíöèé, óäàëåííûõ íà ðàññòîÿíèå R R> 0 , ôîðìóëà (2) íå -
ñïðà âåäëèâà. Äåëî â òîì, ÷òî èíôðàçâóêîâàÿ âîëíà çàõâàòûâàåòñÿ â
âîë íî âîä, îáðàçîâàííûé ïîâåðõíîñòüþ Çåìëè è ñòðàòîñôåðîé, è ðàñ -
ïðîñòðàíÿåòñÿ äàëåå â âîëíîâîäå. Ïðè ïëîòíîñòè ýíåðãèè èíôðàçâóêà
e
r
=
¢
Dp
v
a
2
0
22 ( )
è îáúåìå âîëíîâîäà
V Rv TH= ¢2p D ,
ãäå Í — âûñîòà âîëíîâîäà,
E
R TH p
v
a
a=
¢
p
r
D D 2
0
.
Äëÿ óêðàèíñêîé, ðîññèéñêîé è àíòàðêòè÷åñêîé ñòàíöèé ïðè H » 25 êì
Ea » ×59 1010. Äæ (ñì. òàáë. 2).
ÎÁÑÓÆÄÅÍÈÅ
Àíàëèç âðåìåííûõ çàâèñèìîñòåé ôëóêòóàöèé äàâëåíèÿ â àòìîñôåðå,
âûçâàííûõ èíôðàçâóêîâîé âîëíîé, ïîêàçàë, ÷òî âðåìÿ çàïàçäûâàíèÿ,
ñêîðîñòü ïðèõîäà è äëèòåëüíîñòü öóãà êîëåáàíèé ñóùåñòâåííî çàâè -
ñåëè îò îðèåíòàöèè è ïðîòÿæåííîñòè òðàññû, à òàêæå îò ìåòåîóñëîâèé
íà òðàññå. Íàèáîëåå êà÷åñòâåííûìè ðåãèñòðàöèÿìè âðåìåííîé çàâè -
ñè ìîñòè óðîâíÿ ôëóêòóàöèé äàâëåíèÿ îêàçàëèñü ðåãèñòðàöèè íà àí -
òàðê òè÷åñêîé ñòàíöèè, ÷òî îáóñëîâëåíî, ñ îäíîé ñòîðîíû, áîëåå ñî -
âåð øåííîé êîíôèãóðàöèåé äàò÷èêîâ, à ñ äðóãîé — áîëåå íèçêèì óðîâ -
íåì ïîìåõ. Íà äðóãèõ ðåãèñòðàöèÿõ ïðîÿâëÿëèñü èì ïóëüñ íûå ïîìåõè,
çàìåòíî èñêàæàþùèå ñïåêòðû èíôðàçâóêîâîãî ñèã íàëà.
Âûÿâëåíà è èíòåðïðåòèðîâàíà ïðàêòè÷åñêè ëèíåéíàÿ çàâèñèìîñòü
âðåìåíè çàïàçäûâàíèÿ èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà îò äëèíû òðàññû. Îò -
êëîíåíèå îò ñòðîãî ëèíåéíîãî çàêîíà îáúÿñíÿåòñÿ çàâèñèìîñòüþ ñêî -
ðîñòè ïðèõîäà ñèãíàëà îò óñëîâèé íà òðàññå. Óñòàíîâëåíà è îáúÿñíåíà
ëè íåéíàÿ çàâèñèìîñòü äëèòåëüíîñòè èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà îò ïðî -
òÿ æåí íîñòè òðàññû. ×åì îíà áîëüøå, òåì áîëüøå äëèòåëüíîñòü ðåãè -
ñò ðèðóåìîãî ñèãíàëà âñëåäñòâèå äèñïåðñèè.
Äëÿ âñåõ òðàññ óñòàíîâëåíû äèñïåðñèîííûå çàâèñèìîñòè, ò. å. çà -
âè ñèìîñòè ñêîðîñòè ïðèõîäà îò ïåðèîäà ñîñòàâëÿþùèõ â ñïåêòðå èí -
ôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà. Âñå ýòè çàâèñèìîñòè ÿâëÿþòñÿ âîçðàñòàþùèìè
69
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
ôóíêöèÿìè. Îòíîøåíèå Dv v/ ¢ è Dv èìåþò òåíäåíöèþ ê óìåíüøåíèþ,
÷òî îáóñëîâëåíî ñóæåíèåì ñïåêòðà èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà (óìåíü -
øåíèåì êîëè÷åñòâà ìîä â ïðèçåìíîì âîëíîâîäå).
ÂÛÂÎÄÛ
1.  ñïåêòðå èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà, ñãåíåðèðîâàííîãî ×å ëÿ áèí -
ñêèì ìåòåîðîèäîì, ñîäåðæàëèñü ñîñòàâëÿþùèå ñ ïåðèîäîì îò 20...30
äî 80...100 ñ.
2. Ñêîðîñòü ïðèõîäà èíôðàçâóêà â çàâèñèìîñòè îò òðàññû èçìåíÿ -
ëàñü îò 239 ì/ñ (äëÿ çàïàäíîé ïî îòíîøåíèþ ê ýïèöåíòðó âçðûâà ñòàí -
öèè) äî 310 ì/ñ (äëÿ âîñòî÷íîé ñòàíöèè). Ó÷åò çàïàäíîãî âåòðà ïðèâåë
ê çíà ÷åíèÿì ýòèõ ñêîðîñòåé 269 è 279 ì/ñ ñîîòâåòñòâåííî. Äëÿ þæíûõ
ñòàíöèé ñêîððåêòèðîâàííîå çíà÷åíèå ñêîðîñòè ñîñòàâëÿëî 292...
304 ì/ñ.
3. Îöåíåííàÿ èç íàáëþäåíèé èíôðàçâóêà ñêîðîñòü çàïàäíîãî âåò -
ðà ïðèìåðíî ðàâíà 31 ì/ñ, ÷òî áëèçêî ê ñêîðîñòè, ïîëó÷åííîé èç ìå -
òåî íàáëþäåíèé.
4. Óñòàíîâëåíà ëèíåéíàÿ çàâèñèìîñòü äëèòåëüíîñòè èíôðà çâó -
êîâîãî ñèãíàëà îò äëèíû òðàññû. Îöåíåíà ïðîäîëæèòåëüíîñòü èçëó÷å -
íèÿ èíôðàçâóêîâîãî ñèãíàëà (îêîëî 4 ìèí).
5. Ïîëó÷åíû ýêñïåðèìåíòàëüíûå äèñïåðñèîííûå çàâèñèìîñòè (çà -
âè ñèìîñòè ñêîðîñòè ïðèõîäà ñïåêòðàëüíûõ ñîñòàâëÿþùèõ èíôðà çâó -
êîâîãî ñèãíàëà îò èõ ïåðèîäà).
6. Îáíàðóæåíà è îáúÿñíåíà òåíäåíöèÿ ê óìåíüøåíèþ Dv v/ ¢ è Dv
ïðè óâåëè÷åíèè äëèíû òðàññû.
Àâòîðû áëà ãî äàð íû êîë ëåê òè âó Ìåæ äó íà ðîä íî ãî öåí òðà äàí íûõ
Îðãà íè çà öèè Äî ãî âî ðà î âñå îáú åì ëþ ùåì çà ïðå ùå íèè ÿäåð íûõ èñ ïû -
òà íèé çà ïðåä îñòàâ ëå íèå ïåð âè÷ íûõ äàí íûõ íà áëþ äå íèé íà ñòàíöèÿõ
IS27, IS31 è IS46.
1. Àëïàòîâ Â. Â., Áóðîâ Â. À., Âàãèí Þ. Ï. è äð. Ãåîôèçè÷åñêèå óñëîâèÿ ïðè âçðûâå
×åëÿáèíñêîãî (×åáàðêóëüñêîãî) ìåòåîðîèäà 15.02.2013 ã. — Ì.: ÔÃÁÓ ÈÏÃ,
2013.—37 ñ.
2. Àñòåðîèäû è êîìåòû. ×åëÿáèíñêîå ñîáûòèå è èçó÷åíèå ïàäåíèÿ ìåòåîðèòà â îçåðî
×åáàðêóëü: Ìàòåð. Ìåæäóíàð. íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêàÿ êîíô. (×åáàðêóëü, 21—
22 èþíÿ 2013 ã.). — ×åëÿáèíñê: Êðàé Ðà, 2013.—168 ñ.
3. Àñòðîíîìè÷åñêèé âåñòíèê (òåìàòè÷åñêèé âûïóñê).—2013.— 47, ¹ 4.
4. Ãîëèöûí Ã. Ñ., Äîêó÷àåâ Â. Ï. Èçëó÷åíèå àêóñòèêî-ãðàâèòàöèîííûõ âîëí ïðè
äâèæåíèè ìåòåîðîâ â àòìîñôåðå // Èçâ. ÀÍ ÑÑÑÐ. Ôèçèêà àòìîñôåðû è îêå à -
íà.—1977.—13, ¹ 9.—Ñ. 926—936.
5. Ãîõáåðã Ì. Á., Îëüøàíñêàÿ Å. Â., Ñòåáëîâ Ã. Ì., Øàëèìîâ Ñ. Ë. ×åëÿáèíñêèé
ìåòåîðîèä: îòêëèê èîíîñôåðû ïî èçìåðåíèÿì GPS // Äîêë. Àêàä. íàóê.—2013.
—452, ¹ 2.—Ñ. 208—212.
6. Åìåëüÿíåíêî Â. Â., Ïîïîâà Î. Ï., ×óãàé Í. Í. è äð. Àñòðîíîìè÷åñêèå è ôèçè÷åñêèå
àñïåêòû ÷åëÿáèíñêîãî ñîáûòèÿ 15 ôåâðàëÿ 2013 ãîäà // Àñòðîí. âåñòíèê.—
2013.—47, ¹ 4.—Ñ. 262—277.
70
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
7. Ëàçîðåíêî Î. Â., ×åðíîãîð Ë. Ô. Ñâåðõøèðîêîïîëîñíûå ñèãíàëû è ôèçè÷åñêèå
ïðî öåññû. 2. Ìåòîäû àíàëèçà è ïðèìåíåíèå // Ðàäèîôèçèêà è ðà äèî àñòðî íî -
ìèÿ.—2008.—13, ¹ 4.—Ñ. 270—322.
8. Ëÿùóê Î. ²., Àíäðóùåíêî Þ. À., Ãîð䳺íêî Þ. Î. òà ³í. Ìîæ ëèâ³ñòü âèêîðèñòàííÿ
äàíèõ ³íôðàçâóêîâîãî ìîí³òîðèíãó ï³ä ÷àñ ³äåí òè ô³êàö³¿ ïðèðîäè ñåéñì³÷íèõ
ïîä³é // Ãåîôèç. æóðí.—2015.—37, ¹ 6.— Ñ. 105—113.
9. Ìå òå î ðèò ×å ëÿ áèíñê — ãîä íà Çåì ëå: Ìà òåð. Âñå ðîñ ñèé ñêîé íàó÷. êîíô. / [ðåä -
êîë.: Í. À. Àíòèïèí è äð.; ñîñò. Í. À. Àíòèïèí]. — ×å ëÿ áèíñê, 2014.—694 ñ.
10. Ïàñå÷íèê È. Ï. Íàóêà äîêàçàëà: ÿäåðíûå âçðûâû ìîæíî îáíàðóæèòü, ãäå áû îíè
íè ïðîèçâîäèëèñü // Ïðèðîäà.—1962.—¹ 7.—Ñ. 3—12.
11. Ïîïîâà Î. Ï., Øóâàëîâ Â. Â., Ðûáíîâ Þ. Ñ. è äð. Ïàðàìåòðû ×åëÿáèíñêîãî
ìåòåîðîèäà: àíàëèç äàííûõ // Äèíàìè÷åñêèå ïðîöåññû â ãåîñôåðàõ: Ñá. íàó÷.
òð. ÈÄÃ ÐÀÍ. — Ì.: Ãåîñ, 2013.—Âûï. 4.—Ñ. 1—10.
12. Ðûáíîâ Þ. Ñ., Ïîïîâà Î. Ï., Õàðëàìîâ Â. À. è äð. Îöåíêà ýíåðãèè ×åëÿáèíñêîãî
áîëèäà ïî èíôðàçâóêîâûì èçìåðåíèÿì // Äèíàìè÷åñêèå ïðîöåññû â ãåîñôåðàõ:
Ñá. íàó÷. òð. ÈÄÃ ÐÀÍ. — Ì.: Ãåîñ, 2013.—Âûï. 4.—Ñ. 21—31.
13. Ñîðîêèí À. Ã. Îá èíôðàçâóêîâîì èçëó÷åíèè ×åëÿáèíñêîãî ìåòåîðîèäà //
Ðàñïðîñòðàíåíèå ðàäèîâîëí. ÐÐÂ-24: Òð. XXIV Âñåðîññèéñêîé íàó÷. êîíô.,
Èð êóòñê, 29 èþíÿ — 5 èþëÿ 2014 ã. / Íàó÷. ðåä. Â. È. Êóð êèí. — Èð êóòñê,
2014.—Ò. III.—Ñ. 242—245.
14. ×åðíîãîð Ë. Ô. Ñîâðåìåííûå ìåòîäû ñïåêòðàëüíîãî àíàëèçà êâàçè ïå ðèî äè ÷åñ -
êèõ è âîëíîâûõ ïðîöåññîâ â èîíîñôåðå: îñîáåííîñòè è ðåçóëüòàòû ýêñïåðè -
ìåíòîâ // Ãåîìàãíåòèçì è àýðîíîìèÿ.—2008.—48, ¹ 5.—Ñ. 681—702.
15. ×åðíîãîð Ë. Ô. Êîëåáàíèÿ ãåîìàãíèòíîãî ïîëÿ, âûçâàííûå ïðîëåòîì Âè òèì ñ -
êîãî áîëèäà 24 ñåíòÿáðÿ 2002 ã. // Ãåîìàãíåòèçì è àýðîíî ìèÿ.—2011.—51,
¹ 1.—Ñ. 119—132.
16. ×åðíîãîð Ë. Ô. Ôèçèêà è ýêîëîãèÿ êàòàñòðîô: ìîíîãðàôèÿ. — Õàðüêîâ: ÕÍÓ èì.
Â. Í. Êàðàçèíà, 2012.—556 ñ.
17. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Îñíîâ íûå ôè çè ÷åñ êèå ÿâ ëå íèÿ ïðè ïî ëå òå ×å ëÿ áèí ñêî ãî êîñ ìè -
÷åñ êî ãî òåëà // Àñòåðîèäû è êî ìå òû. ×å ëÿ áèí ñêîå ñî áû òèå è èç ó÷å íèå ïà äå íèÿ
ìå òå î ðè òà â îçå ðî ×å áàð êóëü: Ìà òåð. Ìåæ äó íàð. íà ó÷íî-ïðàê òè ÷åñ êîé êîíô.
(×å áàð êóëü, 21—22 èþíÿ 2013 ã.). — ×å ëÿ áèíñê: Êðàé Ðà, 2013. — Ñ. 148—152.
18. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Ïëàç ìåí íûå, ýëåê òðî ìàã íèò íûå è àêóñ òè ÷åñ êèå ýô ôåê òû ìå òå î -
ðè òà «×å ëÿ áèíñê» // Èíæå íåð íàÿ ôè çè êà.—2013.—¹ 8. —Ñ. 23—40.
19. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Êðóï íî ìàñ øòàá íûå âîç ìó ùå íèÿ ìàã íèò íî ãî ïîëÿ Çåì ëè, ñî ïðî -
âîæ äàâ øèå ïà äå íèå ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà // Ðà äè î ôè çè êà è ýëåê òðî íè -
êà.—2013.—4 (18), ¹ 3.—Ñ. 47—54.
20. ×åðíîãîð Ë. Ô. Ôèçè÷åñêèå ýôôåêòû ïðîëåòà ×åëÿáèíñêîãî ìåòåîðèòà // Äîï.
Íàö. àêàä. íàóê Óêðà¿íè.—2013.—¹ 10.—Ñ. 97—104.
21. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Îñíîâ íûå ýô ôåê òû ïà äå íèÿ ìå òå î ðè òà ×å ëÿ áèíñê: ðå çóëü òà òû
ôè çè êî-ìà òå ìà òè ÷åñ êî ãî ìî äå ëè ðî âà íèÿ // Ìå òå î ðèò ×å ëÿ áèíñê — ãîä íà Çåì -
ëå: Ìà òåð. Âñå ðîñ ñèé ñêîé íàó÷. êîíô. / ðåä êîë.: Í. À. Àíòèïèí è äð.; ñîñò. Í.
À. Àíòèïèí]. — ×å ëÿ áèíñê, 2014.—Ñ. 229—264.
22. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Ýôôåê òû ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà â ãå î ìàã íèò íîì ïîëå // Ãå î -
ìàã íå òèçì è àý ðî íî ìèÿ.—2014.—54, ¹ 5.—Ñ. 658—669.
23. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Ýôôåê òû ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà â èî íîñ ôå ðå // Ãå î ìàã íå òèçì
è àý ðî íî ìèÿ.—2015.—55, ¹ 3.—Ñ. 370—385.
24. ×åð íî ãîð Ë. Ô. Àêóñòè÷åñêèé ýô ôåêò ×å ëÿ áèí ñêî ãî ìå òå î ðî è äà // 15th Ukrainian
conference on space research. Odesa, Ukraine. 24—28 August 2015. Abstracts. —
Kyiv, 2015.—P. 149.
25. ×åð íî ãîð Ë. Ô., Áà ðà áàø Â. Â. Èî íîñ ôåð íûå âîç ìó ùå íèÿ, ñî ïðî âîæ äàâ øèå ïðî -
ëåò ×å ëÿ áèí ñêî ãî òåëà // Êè íå ìà òè êà è ôè çè êà íå áåñ. òåë.—2014.—30,
¹ 3.—Ñ. 27—42.
71
ÏÀÐÀÌÅÒÐÛ ÈÍÔÐÀÇÂÓÊÎÂÛÕ ÂÎËÍ
26. ×åð íî ãîð Ë. Ô., Ãàð ìàø Ê. Ï. Âîç ìó ùå íèÿ â ãå î êîñ ìî ñå, ñî ïðî âîæ äàâ øèå ïà äå -
íèå ìå òå î ðè òà «×å ëÿ áèíñê» // Ðà äè î ôè çè êà è ðà äè î àñ òðî íî ìèÿ. — 2013. —18,
¹ 3.—Ñ. 231—243.
27. ×åð íî ãîð Ë. Ô., Ìè ëî âà íîâ Þ. Á., Ôå äî ðåí êî Â. Í., Öûì áàë À. Ì. Ñïóò íè êî âûå
íà áëþ äå íèÿ èî íîñ ôåð íûõ âîç ìó ùå íèé, ïî ñëå äî âàâ øèõ çà ïà äå íè åì ×å ëÿ áèí -
ñêî ãî ìå òå î ðè òà // Êîñì³÷íà íà óêà ³ òåõ íî ëîã³ÿ.—2013.—19, ¹ 6.— Ñ. 38—46.
28. Chernogor L. F., Rozumenko V. T. The phys i cal ef fects as so ci ated with Chelyabinsk
me te or ite’s pas sage // Probl. Atomic Sci. and Tech nol ogy.—2013.—86, N 4.—
P. 136—139.
29. Ed wards W. N. Meteor gen er ated infrasound: the ory and ob ser va tion. — Dordrecht,
Neth er lands: Springer, 2010.—P. 361—414.
30. Ed wards W. N., Brown P. G., ReVelle D. O. Es ti mates of me te or oid ki netic en er gies
from ob ser va tions of in fra sonic air waves // Atmos. So lar-Terr. Phys.—2006.—
68.—P. 1136—1160.
31. Ens T. A., Brown P. G., Ed wards W. N., Silber E. A. Infrasound pro duc tion by bo lides:
A global sta tis ti cal study // Atmos. So lar-Terr. Phys.—2012.—80.—P. 208—229.
32. Grigoryan S. S., Ibodov F. S., Ibadov S. I. Phys i cal mech a nism of Chelyabinsk
superbolide ex plo sion // So lar Sys tem Res.—2013.—47, N 4.—P. 268—274.
33. Le Pichon A., Ceranna L., Pilger C., et al. Rus sian fire ball larg est ever de tected by
CTBTO infrasound sen sors // Geophys. Res. Lett.—2013.—40, N 14.—P. 3732—
3737.
34. Popova O. P., Jenniskens P., Emelyanenko V., et al. Chelyabinsk air burst, dam age as -
ses s ment, me te or ite, and char ac ter iza tion // Sci ence.—2013.—342.—P. 1069—
1073.
35. Popova O. P., Jenniskens P., Emelyanenko V., et al. Sup ple men tary ma te rial for
Chelyabinsk air burst, dam age as sess ment, me te or ite, and char ac ter iza tion [Ýëåê ò -
ðîí íûé ðåñóðñ]. — Ðåæèì äîñòóïà: http://www.sciencemag.org/cgi/con tent/full/
sci ence.1242642/DC1.
36. Reed J. Airblast overpressure de cay at long ranges // J. Geophys. Res.—1972.—
77.—P. 1623—1629.
37. ReVelle D. O. On meteor-gen er ated infrasound // J. Geophys. Res.—1976.—81.—
P. 1217—1231.
38. Silber E. A., LePichon A., Brown P. G. Infrasound de tec tion of a near-Earth ob ject im -
pact over In do ne sia on 8 Oc to ber 2009 // Geophys. Res. Lett.—2011.—38, N 12.—
P. L12201.
39. Silber E., ReVelle D. O., Brown P., Ed wards W. An es ti mate of the ter res trial in flux of
large me te or oids from in fra sonic mea sure ments // J. Geophys. Res.—2009.— 114.—
P. 1—8.
Ñòàòüÿ ïîñòóïèëà â ðåäàêöèþ 20.03.16
72
Ë. Ô. ×ÅÐÍÎÃÎÐ, À. È. ËßÙÓÊ
|