Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny

Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny

Проаналізовано суспільний склад та правове становище мешканців міст Галицько-Волинського князівства. З’ясовано, що основу мешканців міст складали купці і ремісники. Упродовж ХІІІ ст. відбувався процес їхнього правового виокремлення як окремої суспільної категорії....

Ausführliche Beschreibung

Gespeichert in:
Bibliographische Detailangaben
Datum:2012
1. Verfasser: Baran, O.
Format: Artikel
Sprache:Polish
Veröffentlicht: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України 2012
Schriftenreihe:Княжа доба: історія і культура
Online Zugang:http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178961
Tags: Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
Назва журналу:Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Zitieren:Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny / O. Baran // Княжа доба: історія і культура. — 2012. — Вип. 6. — С. 141-152. — Бібліогр.: 69 назв. — пол.

Institution

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
id irk-123456789-178961
record_format dspace
spelling irk-123456789-1789612021-03-26T01:26:36Z Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny Baran, O. Проаналізовано суспільний склад та правове становище мешканців міст Галицько-Волинського князівства. З’ясовано, що основу мешканців міст складали купці і ремісники. Упродовж ХІІІ ст. відбувався процес їхнього правового виокремлення як окремої суспільної категорії. The author studies social structure and legal status of inhabitants of castle-town settlement of The Principality of Galicia-Volhynia. It was found that the basis of urban residents were merchants and artisans. During the thirteenth century underwent a process of their legal separation as a distinct social category. 2012 Article Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny / O. Baran // Княжа доба: історія і культура. — 2012. — Вип. 6. — С. 141-152. — Бібліогр.: 69 назв. — пол. 2221-6294 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178961 pl Княжа доба: історія і культура Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України
institution Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection DSpace DC
language Polish
description Проаналізовано суспільний склад та правове становище мешканців міст Галицько-Волинського князівства. З’ясовано, що основу мешканців міст складали купці і ремісники. Упродовж ХІІІ ст. відбувався процес їхнього правового виокремлення як окремої суспільної категорії.
format Article
author Baran, O.
spellingShingle Baran, O.
Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
Княжа доба: історія і культура
author_facet Baran, O.
author_sort Baran, O.
title Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
title_short Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
title_full Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
title_fullStr Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
title_full_unstemmed Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
title_sort mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa halicko-włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny
publisher Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України
publishDate 2012
url http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178961
citation_txt Mieszkańcy ośrodków grodowo-miejskich księstwa Halicko-Włodzimierskiego: skład społeczny i status prawny / O. Baran // Княжа доба: історія і культура. — 2012. — Вип. 6. — С. 141-152. — Бібліогр.: 69 назв. — пол.
series Княжа доба: історія і культура
work_keys_str_mv AT barano mieszkancyosrodkowgrodowomiejskichksiestwahalickowłodzimierskiegoskładspołecznyistatusprawny
first_indexed 2025-07-15T17:39:09Z
last_indexed 2025-07-15T17:39:09Z
_version_ 1837736136667037696
fulltext Oleksandr BARAN MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA HALICKO-WŁODZIMIERSKIEGO: SKŁAD SPOŁECZNY I STATUS PRAWNY Ośrodki grodowo-miejskie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego były miejscem zamieszkania różnych grup ludności. Źródła notują stałą obecność w nich rzemieślników, kupców, bojarów, duchownych. Łączyło ich wspólne zamieszkanie na terenie ośrodka grodowo-miejskiego, a od mieszkańców wsi odróżniał zakres powinności świadczonych na rzecz państwa lub właściciela. Kronika halicko-wołyńska opisując pogrzeb księcia Włodzimierza Wasylkowi- cza (1247-1249–1288)1 w 1288 r. podała charakterystykę ludności zamieszkującej wówczas Włodzimierz: “привезъшимъ же (zwłoki księcia Włodzimierza Wasyl- kowicza – O. B.) и во Володимѣрь […] и весь горо(д)̃. соидесѧ. и боѩри вси стари и молодии. плакахоусѧ над нимь. еп(с̃)пъ же Володимерьскии. Євьсѣгнѣи. и вси игоумени [...] и поповѣ всего гора (w Latop. ipat. i chlebn. – “города” – O. B.) пѣвше над нимь [...] и плакашасѧ по немь. Володимерчи. поминающ его добросердье до себе. паче и слоугы его плакахоусѧ по немь слезам и [...] наипаче же. плакахɣсѧ по немь лѣпшии моужи. Володимерьстии [...] и тако плакавшесѧ над нимь. все множество. Володимерчевъ. моужи и жены и дѣти. Нѣмци. и Соурожьцѣ и Новгородци. и Жидове плакоусѧ. аки и во взѧтье Иерл̃моу. […] и нищии оубо разниї. и чернорисчи и черничи. бѣ бо мл(с̃)твъ на всѧ нищаѩ”2. W literaturze przedmiotu, głównie w historiografii ukraińskiej i rosyj- skiej, od czasów pojawienia się syntezy Michaila Tichomirova o miastach dawnej Rusi XI–XIII wieków, do mieszkańców ruskich ośrodków grodowo- miejskich zaliczani są: rzemieślnicy, kupcy, ludzie służebni, bojarzy, du- chowieństwo parafialne oraz mnisi3. Uczony podkreślał przy tym także, iż najważniejszą grupą mieszkańców, decydującą o miejskości osady, była za- mieszkała na podgrodziach ludność trudniąca się rzemiosłem, wymianą oraz działalnością usługową4. 1 Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowi- czów. Pierwsze pokolenia (do początku XIV wieku). – Kraków, 2008. – S. 383–386. 2 Ипатьевская летопись // Полное собрание русских летописей (dalej – ПСРЛ). – Москва, 1998. – T. 2. – Стб. 918– 920. 3 Тихомиров М. Древнерусские го- рода. Издание 2-е, дополненное и переработанное. – Москва, 1956. – С. 138– 184. Przegląd wcześniejszej literatury do- tyczącej staroruskich ośrodków grodowo- miejskich zob.: Хорошкевич А. Основные итоги изу чения городов XI – первой по- ловины XVII в. // Города феодальной Рос- сии. – Москва, 1966. – С. 34–50. 4 Тихомиров М. Древнерусские горо- да. – С. 141. 142 BARAN Oleksandr W pracach poświęconych historii Rusi Halicko-Włodzimierskiej badacze rosyjscy Vladimir Pašuto i Kseniâ Sofronienko do mieszkańców ośrodków grodowo-miejskich zaliczyli rzemieślników i kupców, a także zamieszkałych na ich terenie feudałów razem z czeladzią5. Uogólniając zaś podejścia historiografii ukraińskiej do charakterystyki składu społecznego mieszkańców ośrodków grodowo-miejskich Księstwa Ha- licko-Włodzimierskiego można stwierdzić, iż z punktu widzenia rozwiązań przestrzennych halicko-włodzimierskie ośrodki grodowo-miejskie ujmowane są jako zespoły osadnicze, składające się z dwóch lub trzech członów: 1) grodu, gdzie znajdowała się rezydencja księcia oraz świątynia, a także zamieszkiwali bojarzy; 2) posadu lub podgrodzia targowo-rzemieślniczego, zamieszkałego przez rzemieślników oraz kupców6; 3) jako trzeci element niektórzy badacze wyodrębniają znajdujące się w pobliżu grodów siedziby możnowładców, a także klasztory i osady okoliczne, sprzężone z grodem7. Innymi słowy ośro- dek grodowo-miejski tworzyły gród oraz sprzężone z nim osady umocnione, a także nieumocnione, w których zamieszkiwała ludność trudniąca się zajęciami nierolniczymi (rzemiosło, handel) oraz w mniejszym stopniu uprawą roli czy też służbą księciu w grodzie, lub należąca do stanu duchownego. Pogląd taki na ruskie ośrodki grodowo-miejskie został przyjęty i w pol- skiej historiografii. Dla ilustracji można przywołać zdanie Andrzeja Poppe, który przy haśle “Miasto” w “Słowniku Starożytności Słowiańskich”, tak scharak- teryzował ich układ przestrzenny: “Układ przestrzenny M[iast] st[aro]rus[kich] określały dwa człony: wewnętrzny warowny gród (dzieciniec-kreml), siedziba wła- dzy polit[ycznej], dworu książęcego, władz kościelnych, oraz zewnętrzny – właściwe terytorium miejskie zamieszkałe przez ludność rzemieślniczo-handlową. Było ono, przynajmniej w części, również warowne (ostrog, okolnij grad), lecz M[iasto] często wykraczało poza jego granice – powstawały osady podgrodziowe, które stopniowo zra- stały się z M[iastem] i z biegiem czasu włączane były w jego system obronny”8. Dodał także, iż “najliczniejszą, decydującą o tętnie życia miejskiego kategorię stanowiła lud- ność rzemieślniczo-handlowa i wyrobnicy – plebs miejski, o zróżnicowanej strukturze społ[ecznej] i majątkowej”9. Tak więc, według ustaleń historiografii, do mieszkańców ośrodków gro- dowo-miejskich zaliczani byli przedstawiciele różnych kategorii społecznych na podstawie dwóch ważnych kryteriów. Pierwszy – to samo zamieszkanie 5 Пашуто В. Очерки по истории Га- лицко-Волынской Руси. – Москва, 1950. – С. 164–177; Софроненко К. Общественно- политический строй Галицкo-Волынской Руси XI–XIII вв. – Москва, 1955. – С. 71–75. 6 Котляр М. Галицько-Волинська Русь (Україна крізь віки: У 15 т. – Т. 5). – Київ, 1998. – С. 295. 7 Тимощук Б. Древнерусские города Северной Буковины // Древнерусские города / Ред. В. Седов. – Москва, 1981. – С. 116. 8 Poppe A. Miasta, cz. 4: Ruś // Słownik Starożytności Słowiańskich. – Wrocław, 1967. – T. 3. – S. 225–226. 9 Tamże. – S. 227. Zob. także: Hensel W. Archeologia o początkach miast sło- wiańskich. – Wrocław; Warszawa; Kra- ków, 1963. – S. 130–173; Leciejewicz L. Śred- niowieczne miasta polskie i archeologiczne metody ich badania // Leciejewicz L. Opera selecta. Z dziejów kultury średniowiecz- nej Polski i Europy / Red. M. Rębkowski, S. Moździoch. – Wrocław, 2006. – S. 135–146. 10 Piekalski J. Od Kolonii do Krakowa. 143MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA… na terenie ośrodka grodowo-miejskiego, drugi – zajmowanie się rzemiosłem i handlem. Życie toczyło się wokół grodu i było skierowane ku zaspokojeniu jego potrzeb. Gmina miejska jako taka nie istniała, ponieważ mieszkańcy na- leżeli do różnych grup społecznych i prowadzili różnoraką działalność. Ze względu na to istniejące skupiska o charakterze miejskim określić należy jako ośrodki grodowo-miejskie. Owy typ osady był rozpowszechniony w całej Eu- ropie Środkowo-Wschodniej do XII–XIII w. kiedy został zapoczątkowany pro- ces lokacji miast na niemieckim prawie miejskim10. Podkreślana w historiografii ważna rola ludności zajmującej się rzemio- słem i handlem w życiu ośrodków grodowo-miejskich pozwala postawić py- tanie o skład społeczny mieszkańców. Innymi słowy, jak często występujący w źródłach termin “gorožanie” był stosowany do miejscowych bojarów i du- chownych, czy nawet księcia (lub jego namiestnika – posadnika, tysiącznika etc) i jego dwór, a kiedy jedynie rzemieślników i kupców? Spośród wszystkich 33 przypadków jego użycia na kartach Kroniki halicko-wołyńskiej tylko 6 razy jed- noznacznie dotyczy on mieszkańców spośród kupców i wytwórców11. Pierwszy taki przypadek pochodzi z fragmentu opowiadania, omawia- jącego wydarzenia z końca 1210 – początku 1211 r.12 Charakteryzując rządy Węgrów w Haliczu i Księstwie Halickim, kronikarz podał: “бѣ бо Тимофѣи в Галичѣ премоудръ книжникъ. ωч(с̃)тво имѣѧ во градѣ Кыевѣ. при(т)чтею ре(ч̃) слово. ω семь томители. Бѣнедиктѣ. ѩко в послѣднѧѩ неречетсѧ антихристъ. бѣгаше бо Тимофеи ω(т) лицѧ его бѣ бо томитель боѧромъ и гражаномъ и блоудъ творѧ и ωсквернѧхоу жены же и черници и попадьи в правдоу бѣ анитихрстъ за сквернаѩ дѣла его”13. Zapis ten wskazuje na “go- rožan” jako grupę ludzi odróżniającą się od bojarów. Z kontekstu tego fragmentu trudno wyciągać jednoznaczny wniosek, czy odnotowani bojarzy mieszkali w samym Haliczu, czy całej dzielnicy halickiej. Zatem należy uwzględniać obie możliwości. Biorąc pod uwagę, iż Halicz w pierwszej połowię XIII w. tworzyła aglomeracja szeregu osad, w tym również liczna ilość umocnionych siedzib bojarskich14, mówić można o znacznym praw- dopodobieństwie tego, iż odnotowani w tym fragmencie bojarzy mieszkali w osadach sprzężonych z grodem Halicza. Dopuszczać zatem należy, iż bojarzy, chociaż byli faktycznymi mieszkańcami ośrodka grodowo-miejskiego, przez kronikarza nie zostali zaliczeni do jego “gorožan”. Przemiana topografii wczesnych miast. – Wrocław, 1999. – S. 26; Gawlas S. Przełom lokacyjny w dziejach miast środkowoeuro- pejskich // Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania / Red. Z. Kurnatowska i T. Jurek. – Poznań, 2005. – S. 12. 11 Баран О. Мешканці міст у терміно- логії Галицько-Волинського літопису // Княжа доба: історія і культура. – Львів, 2011. – T. 4. – С. 131–133. 12 Грушевський М. Хронольоґія по- дїй Галицько-Волинської лїтописи // Записки Наукового товариства імені Шевченка (dalej – ЗНТШ). – Львів, 1901. – Т. 41. – С. 10–11; Котляр М. Коментар до літопису // Галицько-Волинський лі- топис. Дослідження. Текст. Коментар / Ред. М. Котляр. – Київ, 2002. – С. 175. 13 Ипатьевская летопись. – Стб. 722. 14 Джеджора O. Проблеми історичної топографії давнього Галича // ЗНТШ. – Львів, 1991. – Т. 222. – С. 301–302. 144 BARAN Oleksandr Następny fragment, który omawia wydarzenia z drugiej połowy 1238 r.15, potwierdza takie przypuszczenie. Opisując zajęcie Halicza przez księcia Da- niela Romanowicza (ok. 1201–1264)16, kronikarz stwierdził: “изииде Данилъ со воии. со Холъма. и бывшю емоу. третии дн̃ъ оу Галичи. любѧхоуть же и гражане. подъехавшоу же емоу подъ городъ. и ре(ч̃) имь ω моужи градьстии. доколѣ хощете терпѣти иноплеменьныхъ. кнѧзии державоу”17. Reakcję na apel księcia przedstawiono w następujący sposób: “ωни же воскликноувше рѣша ѩко се есть держатель нашь Бм̃ъ даныи. и поустишасѧ ѩко дѣти ко ωч̃ю […] пискоупоу же Артѣмью. и дворьскомоу Григорью. возбранѧющю емоу. оузрѣвшима же има. ѩко не можета оудерьжати града […] изиидоста […] рѣста же с ноужею. прииди кнѧже Данило приими градъ”18. Wspomnianych tu “gorožan” nie wypada przyjmować za załogę wojskową broniącą grodu. Przede wszystkim kronika nie wspomina o obleganiu Halicza. Oprócz tego, włożone przez kronikarza w usta Daniela Romanowicza zdanie “доколѣ хощете терпѣти иноплеменьныхъ. кнѧзии державоу”, w którym ksią- żę stwierdził, iż “gorožanie” cierpią pod obcymi władcami, równocześnie do- pytywując się, czy nie obrzydził im jeszcze taki stan rzeczy, pozwala owych “gorožan” uznać właśnie za mieszkańców miasta. Przypuszczać należy, że cho- dziło o kupców i rzemieślników zamieszkujących posad, którzy w owym cza- sie schronili się na podgrodziu19. Za takim wnioskiem przemawia kolejność opisanych wydarzeń: “go- rožanie” najpierw “поустишасѧ ѩко дѣти ко ωч̃ю” do księcia Daniela Ro- manowicza. Wspomniani zaś biskup Artemij i dworski Georgij (urzędnik księcia Rościsława Michajłowicza (ok. 1219–1264)20) dopiero zobaczywszy to, wyszli do Daniela. Wynika z tego, iż w czasie tych wydarzeń biskup i dwor- ski znajdowali się w dietińcu, “gorožanie” zaś – na podgrodziu. W opowie- ści tej podkreślono także różnicę orientacji politycznej “gorožan”, a biskupa i dworskiego. Pierwsi wspierali księcia Daniela Romanowicza, a drudzy – Rościsława Michajłowicza. 15 Котляр М. Коментар… – S. 230. 16 Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowi- czów. – S. 300–315. 17 Ипатьевская летопись. – Стб. 777. 18 Там же. – Стб. 777–778. 19 Jak wynika z badań archeologicznych umocnione podgrodzie halickie nie było miejscem stałego zamieszkania ludności, a tylko miejscem jej schronienia się w czasie niebezpieczeństwa. Miejscem zamieszkania ludności zajmującej się wytwórczością był natomiast nieumocniony posad, położony na zachód i północ od dietińca: Аулих В. Историческая топография древнего Га- лича // Славянские древности. Этногенез. Материальная культура Древней Руси. Сборник научных трудов. – Киев, 1980. – С. 133–150; Його ж. Княжий Галич // Галичина та Волинь у добу середньовіч- чя. До 800-річчя з дня народження Да- нила Галицького. – Львів, 2001. – С. 139– 153; Трегубова Т. Города Галицкой и Волынской земель // Древнерусское гра- достроительство X–XV векoв / Ред. Н. Гу- ляницкий. – Москва, 1993. – S. 126–128. Olena Džedžora przypuszczała jednak, iż posad halicki mógł mieć umocnienia: Дже- джора O. Проблеми історичної топогра- фії… – C. 300–301. 20 Войтович Л. Княжа доба на Русі: пор- трети еліти. – Біла Церква, 2006. – C. 418– 419; Мандзяк В. Ростислав Михайлович – “Dux Galiciae et Imperator Bulgarorum” // Княжа доба: історія і культура. – Львів, 2011. – Вип. 5. – С. 131–143. 145MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA… 21 Ипатьевская летопись. – Стб. 778. 22 Літопис Руський / За Іпатським спис- ком переклав Леонід Махновець. – Київ, 1989. – С. 496. * “Днѣпра” – poprawione wg. Latopisu chlebnikowskiego, w Latopisie ipatiewskim omylnie zapisano – “Днѣстра”. 24 Ипатьевская летопись. – Стб. 782. 25 Там же. – Стб. 918. 26 Za ostatnią możliwością opowiada się Tatiana Vilkul, uważając występujące w tych fragmentach wyrażenia “ѿ мала и до велика” za formułę literacką pochodzącą z cerkiewnosłowiańskich tłumaczeń ksiąg bi- blijnych: Вилкул Т. “Людье” и князь в кон- струкциях летописцев XI–XIII вв. – Киeв, 2007. – C. 66–71. 27 Dąbrowski D. Genealogia Mścisławowi- czów. – S. 377–381. 28 Tenże. Rodowód Romanowiczów ksią- żąt halicko-wołyńskich. – Poznań; Wrocław, 2002. – S. 197–217. Z innego fragmentu tego opowiadania także można wnioskować, iż do liczby “gorožan” nie wchodzili bojarzy, ponieważ tuż po zajęciu Halicza przez Daniela “боѩре же пришедше падше на ногоу его просѧще мл(с̃)ти. ѩко согрѣшихом ти иного кнѧзѧ держахомъ”21. Podobnie można interpretować fragment kroniki opisujący pertraktacje chana mongolskiego Munke (1208–1259)22 z mieszkańcami Kijowa jesienią 1239 r.: “Меньгоуханови же. пришедшоу сглѧдать гра(д)̃ Кыева. ставшоу же емоу на ωнои странѣ Днѣпра*. во градъка Пѣсочного видивъ гра(д)̃. оудивисѧ красотѣ его. и величествоу его присла послы свои к Михаилоу и ко гражаномъ. хотѧ е прельстити и не послоушаша е(г̃)”23. Wymienienie mieszkańców Kijowa jako osobnego czynnika, obok księcia, do którego zostało skierowane poselstwo, pozwala widzieć w “gorožanach” zorganizowaną grupę ludzi. Jednak nie moż- na jednoznacznie twierdzić, czy pod nimi nie kryli się również zamieszkali w Kijowie bojarzy i duchowni. Z większym prawdopodobieństwem udaje się identyfikować “gorožan” we fragmencie z r. 1288. Mówiąc o pożegnaniu w Lubomlu zmarłego księcia Włodzi- mierza Wasylkowicza, kronikarz zapisał: “горoжаномъ же ѿ мала и до велика. моужи и жены и дѣти с плачемъ великимъ. проводиша своего господина”24. Za- stanawiać się można w jakim stopniu ten fragment odzwierciedla realną rze- czywistość, a w jakim jest tylko formułą literacką25? Jeżeli jednak przyjąć pierw- szą możliwość i odczytać go dosłownie, to w “gorožanach” należało by widzieć grupę ludzi, zamieszkałą na terenie danego ośrodka grodowo-miejskiego. Najważniejszą dla wyjaśnienia zakresu semantycznego terminu “goroža- nie” jest opowieść o “zmowie” Brześcian przeciwko księciu Mścisławowi Dani- łowiczowi (1247-1250 – po 1289, przed 1308)26 w 1288 r. Jak informuje kronika, jeszcze za życia księcia Włodzimierza Wasylkowicza Brześcianie umówili się z księciem Jerzym Lwowiczem (1247-1254–1308)27, iż po śmierci pierwszego poddadzą się jego władzy: “Берестьѩни бо. оучинили бѧхоуть коромолоу. и еще Володимероу кнѧзю болноу соущю. ωни же ѣхавъше къ Юрьеви кнѧзю. цѣловаша кр(с̃)тъ на томъ. рекоуче. како не достанеть стрыѩ твоего. ино мы твои и городъ твои. а ты нашь кнѧзь”28. Z tego fragmentu można by wy- ciągnąć wniosek, iż pojęcia Brześcianie i “gorožanie” oznaczają to samo. Dowo- dem na to jest twierdzenie Brześcian, iż “мы твои и городъ твои”. Warto także podkreślić, iż przysięgę złożyli (“цѣловаша кр(с̃)тъ”) tylko ci Brześcianie, którzy pojechali na spotkanie z Jerzym Lwowiczem, a więc nie wszyscy mieszkańcy, a tylko ich reprezentanci. 146 BARAN Oleksandr Wydarzenie to było analizowane w historiografii. Rozważał jego okoliczno- ści Mychajlo Hruszewski, który jednak nie podjął próby ustalenia przynależno- ści społecznej uczestników ze strony Brześcian29. Piotr Lysenko uważał, iż przed drugą połową XIII w. w Brześciu uformowały się grupy społeczne, które dążyły do wyodrębnienia odrębnego księstwa. Autor nie skonkretyzował przedstawi- cieli jakich kategorii społecznych miał na myśli30. Bardziej sprecyzowane infor- macje podał Mykola Kotlar. W jego interpretacji “Brześcianie, z którymi zmawiał się Jerzy (Jerzy Lwowicz – O. B.) poza plecami Włodzimierza Wasylkowicza, należeli do miejskiego patrycjatu, który troszczył się nie o poszerzenie terytorium efeme- rycznego Księstwa brzeskiego, lecz o swoje interesy rzemieślnicze i handlowe”31. Realizując powyższe porozumieniа tuż po śmierci Włodzimierza Wa- sylkowicza, książę Jerzy Lwowicz “вьеха въ Берестии. и нача кнѧжити в немь. по свѣтоу безоумны(х̃) своихъ боѩръ. молоды(х̃) и коромолниковъ Берестьанъ”32. Władza Jerzego Lwowicza rozciągnęła się jednak nie tylko nad Brześciem, lecz też nad innymi ośrodkami dzielnicy brzeskiej – Kamieńcem i Bielskiem: “засада Юрьева. в Берестьи. и во Каменци. и в Бѣльски”33. Brześcianie- spiskowcy (“коромолники Брестьѧни”), otóż, zostali zestawieni z bojarami Je- rzego Lwowicza. Trudno jednak wytłumaczyć kim byli ci spiskowcy – wszyscy mieszkańcy Brześcia, czy tylko ich część, która przysięgała Jerzemu Lwowiczo- wi? Jednocześnie ich (Brześcian-spiskowców) decyzja o przejściu pod władzę tego księcia okazała się obowiązującą także i dla mieszkańców Kamieńca i Bielska. Po zabiegach dyplomatycznych księcia Mścisława Daniłowicza i uregulo- waniu całej sytuacji urzędnicy i oddziały wojskowe Jerzego Lwowicza wycofali się z Brześcia, Kamieńca i Kobrynia: “поѣха Юрьи вонъ из города (Brześcia – O. B.). с великимъ соромомъ. пограбивъ всѣ домы стрыѩ своего (nie jest jasne, czy kronikarz miał na myśli domy Włodzimierza Wasylkowicza, czy Mścisława Daniłowicza – O. B.). и не ωстасѧ камень на камени в Берестьи. и в Каменци и в Бѣльскии”34. Jednocześnie po wycofaniu się Jerzego Lwowicza Brześcianie- spiskowcy również uciekli z Brześcia: “Берестьѩни же. началницѣ коромолы. бѣжаша по Юрьи. до Дорогичина. цѣловалъ бо к нимъ кр(с̃)тъ на томъ. не выдамъ васъ стрыеви своему”35. Można tu upatrywać świadectwo znajdowania się w odnotowanych ośrodkach grodowo-miejskich dworów książęcych, a tak- że tego, iż Brześcianie, którzy zainicjowali spisek, zamieszkiwali w Brześciu36. Następnie, jak poinformowała Kronika halicko-wołyńska, książę Mścisław Daniłowicz pojechał do Brześcia: “Мьстислав же поѣха до Берестьа. ѣдоущю же емоу к городоу. и срѣтоша его горожанѣ со кр(с̃)ты. ѿ мала и до велика. и прїѩша и с радостью великою. свое(г̃) г(с̃)на [...] Мьстиславъ же пребывъ 29 Ипатьевская летопись. – Cтб. 928. 30 Грушевський М. Історія України- Руси: В 11 т., 12 кн. – Київ, 1992. – Т. 2. – С. 399–400. 31 Лысенко П. Берестье. – Минск, 1985. – С. 22. 32 “берестяни, з якими змовився Юрій за спиною Володимира Васильковича, належа- ли до міського париціату, що дбав не про розширення рамок ефемеричного Берестей- ського князівства, а про власні ремісничі й торгівельні інтереси”: Котляр М. Ко- ментар... – C. 352. 33 Ипатьевская летопись. – Стб. 928. 34 Там же. – Стб. 928. 35 Там же. – Стб. 931. 36 Там же. – Стб. 931–932. 147MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA… мало дн̃ии в Берестьи. и ѣха до Каменца. и до Бѣльска. и ради бывша емоу вси людье. оутвердивъ люди и засадоу посади в Бѣльскии. и в Каменци. и приѣха въ Берестии”37. Tu, w Brześciu książę Mścisław Daniłowicz przeprowadził nara- dę ze swymi bojarami: “и ре(ч̃) боѩромъ своимъ. есть ли. ловчи(і)̃ здѣ. ωни же рекоша нетоуть г(с̃)не из вѣка. Мьстислав же ре(ч̃). азъ пакъ оуставливаю. на нѣ ловчее за ихъ коромолоу. абы мь не позрѣти. на нихъ кровь”38. Kogo zatem książę postanowił ukarać, skoro “Берестьѩни же. началницѣ коромолы” i tak już uciekli z Brześcia razem z Jerzy Lwowiczem? “Gorožanie” zaś “с радостью великою” powitali Mścisława Daniłowicza? Ustanowienie daniny łowieckiej39 wypada odbierać jako akt głęboko sym- boliczny. Nie było to bowiem ukaraniem spiskowców, lecz demonstracją zwier- chności nad terytorium, w którym miało miejsce sprzeciwienie się władzy księcia40. Pod tym względem należy analizować treść rozporządzenia (gramo- ty) Mścisława Daniłowicza, które regulowało sposoby i zakres uiszczenia tej daniny: “Се азъ кнѧзь Мьстиславъ. сн̃ъ королевъ. вноукъ Романовъ. оуставляю ловчее на Берестьаны и в вѣкы за ихъ коромолоу. со ста по двѣ лоукнѣ медоу. а по двѣ ωвцѣ. а по пѧтидцать десѧткъвъ лноу. а по стоу. хлѣба. а по пѧти цебровъ ωвса. а по пѧти цебровъ ржи. а по .к ̃. (20 – O. B.) коуръ. а по толкоу со всѧкого ста. а на горожанахъ .д̃. (4 – O. B.) гривны коунъ”41. Danina ta zo- stała nałożona tak na mieszkańców Brześcia, jak i całej wołości. Takiego zda- nia jest Maksim Makarov42, co wydaje się być słusznym. Nic nie wspomniano 37 Trudno jednak ulokować w przestrzeni trzynastowiecznego Brześcia dwory książę- ce oraz dwory Brześcian, który zainicjowali omawiany spisek. Badania bowiem arche- ologiczne prowadzone pod kierownictwem P. Lysenki w latach 60-80-tych XX w. obję- li tylko teren grodu (dietińca) i wykazały brak dworowej zabudowy na tym terenie w XIII w. (Лысенко П. Открытие Берес- тья. Второе издание, дополненное. – Минск, 2007. – С. 37–67, 170). Do fundacji na terenie grodu z drugiej połowy tego stu- lecia należą odnotowane w Kronice halicko- wołyńskiej wieża i cerkiew Św. Piotra. Być może w ich pobliżu należy szukać dworu książęcego. Lokalizację dworów Brześcian, który zainicjowali omawiany spisek, praw- dopodobnie można odnosić do terenu pod- grodzia. Nic o jego topografii jednak nie wiemy przez brak badań archeologicznych na jego terenie: Там же. – С. 170–177. 38 Ипатьевская летопись. – Стб. 931– 932. 39 Там же. – Стб. 932. 40 Co właśnie oznaczała ta danina w historiografii jeszcze nie zostało wyjaś- nione. Izmail Srezniewski zapisał tylko, iż to był “rodzaj podatku” (“род налога”): Срезневскій И. Матеріалы для cловаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. – Санктпетербургъ, 1902. – T. 2: Л–П. – C. 40. Olga Lichačeva nazywała “ловчее” podatkiem na polowanie lub pobo- rem na utrzymanie książęcych myśliwców (“налог на охоту, или побор на содержание княжеской охоты”): Галицко-Волынская летопись / Подготовка текста, перевод и комментарии О. Лихачевой // Библи- отека литературы Древней Руси / Ред. Д. Лихачев, Л. Дмитриев, А. Алексеев, Н. Понырко. – Санкт-Петербург, 1997. – T. 5: XIII век. – C. 352. M. Kotlar nazywał “ловчее” podatkiem lub daniną (“податком (даниною)”) istota której pozostaje niejasna: Котляр М. Коментар… – C. 354. 41 O symboliczności polowania, przepro- wadzenie którego było aktem demonstracji przynależności danego terytorium do kon- kretnego władcy zob.: Писаренко Ю. Кня- зівські лови в традиційній свідомості дав- ньоруського суспільства // Український історичний журнал. – 1993. – № 7–8. – С. 44–52. 42 Ипатьевская летопись. – Стб. 932. 148 BARAN Oleksandr natomiast o mieszkańcach Bielska i Kamieńca. Domyślać się jedynie wypada, że danina została nałożona również na mieszkańców tych ośrodków i ich wołości. Dokument Mścisława Daniłowicza dla tych rozważań jest ważny także i z innej strony. Widzimy w nim prawne rozróżnienie mieszkańców samego Brześcia (określonych jako “gorožanie”) i mieszkańców jego wołości (nazwanych Brześcianami)43. Jest to świadectwo wyjątkowe44. “Gorožanie” są odrębną grupą (mieszkańcy wołości uiszczają tę daninę “со всѧкого ста”, czyli z sotni; “goroža- nie” natomiast wszyscy razem mieli oddawać 4 grzywny kun). Monetarna lub płacidłowa forma45 w której powinni oni uiszczać daninę łowiecką pozwala widzieć w “gorožanach” ludzi związanych z rynkiem i obrotem pieniężnym. A jeżeli wziąć pod uwagę, że zamieszkali w ośrodku grodowo-miejskim bojarzy i duchowni nie świadczyli powinności na rzecz księcia, to znaczenie słowa “gorožanie” w tym przypadku należy zwęzić wyłącznie do zamieszkałych w Brześciu rzemieślników i kupców. Byłoby to więc pierwszym wyraźnym świa- dectwem prawnego wyodrębnienia “gorožan”, czyli rzemieślników i kupców, w odróżnieniu od ludności wiejskiej zamieszkującej w wołości. Uogólniając należy stwierdzić, iż różne grupy ludności zamieszkałej w halicko-włodzimierskich ośrodkach grodowo-miejskich: bojarzy, duchowni, kupcy, rzemieślnicy oraz inne kategorie poddanych nie tworzyły jednej spo- łeczności na podstawie tylko samego zamieszkania. Różne powinności owych grup ludności różnicowały je społecznie. W związku z powyższym zastanawia brak występowania w źródłach z XIII–XIV w. innych terminów (oprócz “gorožanie”) na oznaczenie mieszkańców osad podgrodowych. Ani w Latopisie ławrentiewskim z pocz. XIV w.46 (części 43 Макараў М. Ад пасада да магдэбургіі: прававое становішча насельніцтва местаў Беларускага Падзвіння ў XIV – першай палове XVII ст. – Мінск, 2008. – С. 62. 44 Zob. podobne traktowanie: Wawrzyń- czyk A. Rozwój wielkiej własności na Pod- lasiu w XV i XVI wieku. – Wrocław, 1951. – S. 179–180. 45 Rozróżnienie przy nakładaniu dani- ny na mieszkańców ośrodka grodowo- miejskiego i jego wołości nie było charak- terystyczne dla Rusi XI – pierwszej połowy XIII w.: Макараў М. Ад пасада... – С. 62. 46 Według Volodymyra Zvaryča kuna była “metaliczną (srebrną) jednostką pieniężną Dawnej Rusi” (“металлическая (серебря- ная) денежная единица Древней Руси”). Jego zdaniem poprzez termin kuna w dawnej Rusi nazywano srebrne monety w ogóle (“Термином “куна” в Киевской Руси вообще называли серебряные монеты. Куной назывался дирхем, русский сре- бреник и западноевропейский денарий”): Зварич В. Нумизматический словарь. Издание четвертое. – Львов, 1980. – C. 96. Podobnego zdania był M. Kotlar, który tę wzmiankę o uiszczaniu daniny w grzyw- nach kun uznał za świadectwo funkcjono- wania na Rusi południowo-zachodniej w XIII w. znacznej ilości monety karbowanej: Котляр М. Коментар… – C. 354. Sytuacja, jednak, nie jest aż tak jednoznaczna. Jak pokazał swego czasu Janusz Sztetyłło jest także sporo argumentów, które kwestio- nują monetarną formę kuny, i pozwalają co najmniej nie wykluczać możliwości, iż kuna była pieniądzem pozakruszczowym i mogła występować w formie futer wiewiór- czych: Sztetyłło J. Pieniądz pozakruszczo- wy // Słownik starożytności słowiańskich. – Wrocław, 1970. – T. 4. – S. 90–94. W związku z powyższym warto przy- wołać opublikowane ostatnio spostrzeżenie Jaroslava Knyša, który zwrócił uwagę, iż znany od pierwszej połowy XX w. znalezio- ny na Półwyspie Tamańskim (Kraj Krasno- darski, Federacja Rosyjska) brązowy brak- teat mógł być wybity w mennicy księcia 149MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA… zawierające Powieść doroczną oraz Latopisiec suzdalski), ani Latopisie ipatiewskim z końca XIII – początku XIV w.47 (części zawierające Powieść doroczną, Kronikę kijowską oraz Kronikę halicko-wołyńską), jak i Nowogrodzkim I latopisie starszej re- dakcji z końca XIII – pierwszej połowy XIV w.48 nie występują znane ze źródeł szesnasto- i siedemnastowiecznych terminy “posadčanie”, “posažanie”, “posaže- nie”, “prigorožanie”, “podgorožanie”, lub “okologorodźcy”49. Innym bardzo ważnym zagadnieniem jest możliwość wydzielenia wśród “gorožan” ludzi bogatych, tworzących w ten sposób w pewnym sensie uprzywi- lejowaną podgrupę. W części prac badawczych pozytywnie opowiedziano się na ten temat. Do terminów w których ta podgrupa mogła by się przejawiać zostały zaliczone “mestiče”, “mužy gradstii” oraz “ludie dobrii”. Rozpatrzymy je po kolei. V. Pašuto odniósł słowo “mestiče” do terminów, opisujących bogatych “go- rožan” halicko-włodzimierskich ośrodków grodowo-miejskich, tworzących w ten sposób ich grupę elitarną – “тoргово-ремесленную верхушку”50. Innego zdania byli Mychajlo Hruszewski, Kseniâ Sofronienko oraz Tetiana Hoško, uznając, iż dla XIII w. termin “mestiče” w swoim znaczeniu był podobny “go- rožanie” i oznaczał mieszkańców dużych, uprzywilejowanych ośrodków gro- dowo-miejskich51. Natomiast Maksim Makarov i Mykola Kobyleckyj ostatnio preciwstawili go pojęciu “gorožanie”. Ich zdaniem “gorožanie” to mieszkańcy jeszcze przedlokacyjnych ośrodków grodowo-miejskich, a “mestiče” – osad już funkcjonujących w oparciu o niemieckie prawo miejskie52. Wersja V. Pašuty, Lwa Juriewicza (po 1292–1321-1323), udo- wodniając to tym, iż zamieszczony na tym brakteacie heraldyczny znak jest podobny do zamieszczonego na znalezionej w Dro- hiczynie pieczęci z legendą deszyfrowaną jako “Si[gillum] Leo[nis]”, którą to pieczęć J. Knyš powiązał z imieniem Lwa Jurie- wicza: Книш Я. Sigillum Leonis // Княжа доба: історія і культура. – Львів, 2010. – Вип. 3. – C. 257–267. Gdyby to przypusz- czenie w trakcie dalszych studiów dało się potwierdzić, byłby to dowód na funkcjo- nowanie w Księstwie Halicko-Włodzimier- skim pieniędzy w formie monetarnej. 47 Лаврентьевская летопись // ПСРЛ. – Ленинград, 1926. – T. 1, № 1: Повесть Вре- менных лет; Лаврентьевская летопись // ПСРЛ. – Ленинград, 1927. – T. 1, № 2: Суздальская летопись по Лаврентьевско- му списку; Лурье Я. Генеалогическая схе- ма летописей XI–XVI вв., включенных в “Словарь книжников и книжности Древ- ней Руси” // Труды Отдела древнерусской литературы (dalej – ТОДРЛ). – Москва, 1985. – Т. 40. – С. 193; Его же. Летопись Лаврентьевская // Словарь книжников и книжности Древней Руси (XI – первая половина XIV в.). – Ленинград, 1987. – Т. 1. – С. 245. 48 Ипатьевская летопись; Лурье Я. Гене- алогическая схема... – С. 193; Лихачева О. Летопись Ипатьевская // Словарь книж- ников... – С. 235. 49 Новгородская первая летопись стар- шего и младшего изводов // ПСРЛ. – Мо- сква; Ленинград, 1950. – Т. 3; Лурье Я. Ге- неалогическая схема... – С. 193; Клосс Б. Летопись Новгородская первая // Сло- варь книжников… – С. 246. 50 Szerzej o tym: Baran O. Osady przy- grodowe i ich mieszkańcy w terminologii źródeł ruskich z XIII i XIV wieku // Укра- їна: культурна спадщина, національна свідомість, державність. Збірник на- укових праць. – Львів, 2011. – Т. 20: Actes testantibus. Ювілейний збірник на поша- ну Леонтія Войтовича. – С. 84–92. 51 Пашуто В. Очерки… – С. 177. 52 Грушевський М. Історія України- Руси: В 11 т., 12 кн. – Київ, 1994. – Т. 5. – С. 224; Софроненко К. Общественно-по- литический строй… – С. 73; Гошко Т. Нариси з історії маґдебурзького права в Україні XVI – початок XVII ст. – Львів, 2002. – С. 67. 150 BARAN Oleksandr że termin “mestiče” oznaczał bogatych mieszkańców ośrodków grodowo-miej- skich nie znalazła jednoznacznego poparcia w historiografii. Odnosząc się jednak do niej, zauważyć trzeba, iż na kartach Kroniki halicko- wołyńskiej termin ten w stosunku do terenów Księstwa Halicko-Włodzimier- skiego wystąpił tylko jeden raz i dotyczył mieszkańców Włodzimierza53. Jego pojawienie się wiązać należy być może ze znajomością zachodzących w XIII w. w sąsiedniej z Księstwem Halicko-Włodzimierskim Polsce procesów lokacyj- nych miast na prawie niemieckim i kształtowaniem się stanu mieszczańskie- go54. Występujący w kronice termin “mestiče” w tym konkretnym przypadku uznać należy za synonim terminu “gorožanie”, a więc nie ma możliwości trak- tować pierwszych jako elitarną grupę “gorožan”. Termin “mestiče” został bo- wiem użyty dla zestawienia ruskich mieszkańców Włodzimierza i Niemców: “мѣстичѣ Роусци и Нѣмцѣ”. Prawdopodobnie w ten sposób chciano podkre- ślić podobieństwo statusu ruskich i niemieckich mieszkańców55. Z kolei “mužej gradstich” za grupę elitarną spośród ogółu “gorožan” ze względu na ich bogactwa i wpływy polityczne uznali V. Pašuto i M. Kotlar56. Oparciem dla takiego wniosku posłużył fragment Kroniki halicko-wołyńskiej. Podczas omawianej już wyprawy księcia Daniela Romanowicza na Halicz w 1238 r. “бывшю емоу. третии дн̃ъ оу Галичи. любѧхоуть же и гражане. подъехавшоу же емоу подъ городъ. и ре(ч̃) имь ω моужи градьстии. доколѣ хощете терпѣти иноплеменьныхъ. кнѧзии державоу”57. W ten sposób “моужи градьстии” zostali przez badaczy przeciwstawieni “горожаномъ”: sugerowano, iż pierwsi wystąpili jako reprezentanci drugich58. Trzecie zaś wymagające rozpatrzenia określenie – to “ludie dobrii”. Zda- niem K. Sofronienko, “to grupa miejskiej ludności, która zajmowała się handlem i ze względu na swój majątek byli ludźmi “dobrymi”, tzn. zabezpieczonymi materialnie”59. O “ludiach dobrych” jako kupcach pisali także Vladimir Pašuto i Stanisław Alexan- drowicz60. Określenie to występuje na kartach Kroniki halicko-wołyńskiej 5 razy. 53 Макараў М. Ад пасада… – С. 59–62; Кобилецький М. Маґдебурзьке право в Україні (XIV – перша половина XIX ст.). Історико-правове дослідження. – Львів, 2008. – С. 133. 54 Ипатьевская летопись. – Стб. 905. 55 Baran O. Pojawienie się terminu “miasto” w językach polskim i ruskim w XIII wieku (na materiale Kroniki halicko- wołyńskiej) // Rzeszów – od miasteczka prywatnego do centrum nowoczesnej metropolii (w druku). 56 Szerzej zob.: Баран О. Мешканці міст… – С. 135–137. 57 Пашуто В. Очерки… – С. 177; Кот- ляр М. Коментар… – С. 230. 58 Ипатьевская летопись. – Стб. 777. 59 Котляр М. Коментар… – С. 230. Odnotować przy tym należy, iż w najbardziej rozpowszechnionych na dzień dzisiejszy tłumaczeniach Kroniki halicko-wołyńskiej wyrażenie to podaje się raczej neutralnie lub sugerując jego możliwą równoznaczność z określeniem “гoрoжанѣ”: “Мужі го- родські” (Teofil Kostruba), “мужі-горо- дяни” (Leonid Machnoviec), “городские мужи” (Olga Lichačeva): Галицько-Во- линський літопис / Переклав Т. Костру- ба. – Львів, 1936. – T. 2. – C. 14; Літопис Руський. – C. 393; Галицко-Волынская ле- топись. – C. 161. 60 “люди добрии” – это группа город- ского населения, которая занималась торговлей и по своему экономическому положению являлась “добрыми”, то есть обеспеченными в материальном отно- шении людьми”: Софроненко К. Обще- ственно-политический строй… – С. 71. 151MIESZKAŃCY OŚRODKÓW GRODOWO-MIEJSKICH KSIĘSTWA… Po raz pierwszy pojawiło się ono w notatce o próbie zdobycia Chełma przez Burundaja (?–1260)61 w 1259 r.: “поиде Боурандаи к Холмови […] и не оуспѣша вои е(г̃) ничто же. бѧхоуть бо в немь боѩрѣ и людье добрии. и оутвержение города крѣпко порокы и самострѣлы”62. Dalej – dwukrotnie w opowieści o wy- prawie mongolsko-ruskiej na Litwę w 1275 r.: “Татари же пришлаша. ко Лвови […] дѣти нашѣ видѣлѣ. ωже рать стоить за горою. пара идеть ис конѣи. а пошлете люди добрыи с наши(м̃) Татары. ать оусмотрѧть што боудеть. ωни же послаша с ними добрыи люди”63. Następnie mamy go w opisie wyda- rzeń z 1279 r., kiedy książę Włodzimierz Wasylkowicz wysłał Jaćwieży pomoc w postaci zboża: “Володимерь же из Берестьѩ. посла […] жито в лодьѩхъ. по Боугоу с людьми. с добрыми. комоу вѣрѧ”64. Piąta wzmianka dotyczy dzia- łań wojennych księcia Włodzimierza Wasylkowicza pod Kropiwnicą w 1280 r.: “Володимеръ же бѣ назадѣ стоѩ оу города свои(м̃) полкомъ. и начаша емоу повѣдати. ωсѣкъ во лѣсѣ. полнъ люди и товара […] Володимѣръ же ѿрѧди к немоу люди добрыи [...] пришедшимъ имъ. ко ωсѣкови и бишасѧ с ними Лѧховѣ крѣпко ωдва могоша и взѧти с великимъ пото(м̃)”65. Zauważyć należy, iż tylko w jednym przypadku powiązno termin “ludie dobrii” z mieszkańcami ośrodka grodowo-miejskiego. Wydaje się, iż trzynasto- wieczne znaczenie pojęcia niezbyt daleko odbiegało od jego znaczenia spotyka- nego w wołyńskich źródłach XV–XVI w., gdzie oznaczało ludzi osobiście wol- nych i pełnoprawnych, pochodzących z szanowanych rodzin i urodzonych w prawnym związku66. Określenie zatem “ludie dobrii” ująć należy jako wskazują- ce na grupę osób wyróżniającą się od ogółu ludności, lecz nie ma podstaw żeby wiązać ich tylko i wyłącznie z mieszkańcami ośrodków grodowo-miejskich. Faktycznie jedyna nie wzbudzająca wątpliwości wzmianka o grupie eli- tarnej wśród “gorožan” pochodzi z opisu opłakiwania w 1288 r. zmarłego księ- cia Włodzimierza Wasylkowicza. Wtedy bowiem kronikarz, wspominając o włodzimierzanach, zestawił ich z zamieszkałymi we Włodzimierzu “lepšymi mužami” (“лѣпшими моужами”). Ci ostatni, jak wynika z kontekstu, ani nie byli bojarami, ani nie należeli do duchowieństwa, a więc, byli zapewne boga- tymi “gorožanami”: “плакахɣсѧ по немь лѣпшии моужи. Володимерьстии рекоуче добрыи ны г(с̃)не. с тобою оумрети. cтворшемоу толикоɣю свободу. ѩкоже и дѣдъ твои Романъ. свободилъ бѧшеть ѿ всихъ ωбидъ. ты же бѧше г(с̃)не семоу поревновалъ и наслѣдилъ поуть дѣда своего […] и тако плакавшесѧ над нимь. все множество. Володимерчевъ. моужи и жены и дѣти. Нѣмци. и Соурожьцѣ и Новгородци. и Жидове плакоусѧ. аки и во взѧтье Иерл̃моу”67. Zdaniem M. Kotlara twierdzenie kronikarza, iż książę tych “lepšych mužej” 61 Пашуто В. Очерки… – С. 174–175; Ale- xandrowicz S. Stosunki handlowe polsko-ru- skie do roku 1240 // Zeszyty naukowe Uni- wersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Historia. – 1958. – Nr 14, zesz. 3. – S. 44. 62 Селезнев Ю. Элита Золотой Орды. Научно-справочное издание. – Казань, 2009. – C. 63–65. 63 Ипатьевская летопись. – Стб. 850–851. 64 Там же. – Стб. 872–873. 65 Там же. – Стб. 879. 66 Там же. – Стб. 882. 67 Яковенко Н. “Чоловік добрий” і “чо- ловік злий”: з історії ментальних устано- вок в Україні-Русі кінця XVI – середини XVII ст. // Mediaevalia ucrainica: менталь- ність та історія ідей. – Київ, 1992. – Т. 1. – С. 54–57; Її ж. Про два ментальні 152 BARAN Oleksandr “свободилъ бѧшеть ѿ всихъ ωбидъ” tłumaczyć należy jako wskazówkę, że Wło- dzimierz Wasylkowicz nadawał im różne przywileje oraz swobody68. Przypo- minając analizowane w innym miejscu zestawienie z innej notatki, również dotyczącej mieszkańców Włodzimierza, mĕstičĕj ruskich oraz Niemców, przy- puszczać można, iż miejscowi (ruskie) kupcy i rzemieślnicy podobnie jak cu- dzoziemcy byli zwalniani z pełnienia obowiązków feudalnych przewidywa- nych przez prawo ruskie. Z powyższych rozważań wynika, iż Kronika halicko-wołyńska pozwala wnioskować o złożonej strukturze społecznej mieszkańców ośrodków grodo- wo-miejskich Rusi Halicko-Włodzimierskiej badanego okresu. Zamieszkiwali w nich przedstawiciele wszystkich grup społecznych istniejących w Księstwie Halicko-Włodzimierskim: rzemieślnicy, kupcy, bojarzy, duchowni. Przedsta- wiciele rzemieślników i handlarzy tworzyli grupę, nazywaną w źródłach “go- rožanami” (oraz – jedyny raz – “mĕstičami”). Łączyło ich wspólne zamieszkanie na terenie podgrodzi lub posadów ośrodków grodowo-miejskich, a od innych mieszkańców odróżniało specyficzne pełnienie powinności na rzecz państwa i właściciela ośrodka grodowo-miejskiego. Університет Марії Кюрі-Склодовської в Любліні стереотипи української шляхти: “чоло- вік добрий” і “чоловік злий” // Її ж. Пара- лельний світ. Дослідження з історії уяв- лень та ідей в Україні XVI–XVII ст. – Київ, 2002. – С. 111, 113. 68 Ипатьевская летопись. – Стб. 920. 69 Котляр М. Коментар… – С. 349.

Ähnliche Einträge