Religijność króla Daniela Romanowicza

Religijność króla Daniela Romanowicza

Здивування викликає той факт, що, попри існування досить обширної літератури, присвяченої різним аспектам діяльності Данила Романовича, дослідники не звернули уваги на проблему релігійності цього визначного володаря. Очевидно, насамперед стан збереження джерел не дає змоги висловлюватися про вір...

Повний опис

Збережено в:
Бібліографічні деталі
Дата:2015
Автор: Dąbrowski, D.
Формат: Стаття
Мова:Polish
Опубліковано: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України 2015
Назва видання:Княжа доба: історія і культура
Онлайн доступ:http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178980
Теги: Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
Назва журналу:Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Цитувати:Religijność króla Daniela Romanowicza / D. Dąbrowski // Княжа доба: історія і культура. — 2015. — Вип. 9. — С. 79-90. — Бібліогр.: 63 назв. — пол.

Репозитарії

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
id irk-123456789-178980
record_format dspace
spelling irk-123456789-1789802021-03-27T01:26:32Z Religijność króla Daniela Romanowicza Dąbrowski, D. Здивування викликає той факт, що, попри існування досить обширної літератури, присвяченої різним аспектам діяльності Данила Романовича, дослідники не звернули уваги на проблему релігійності цього визначного володаря. Очевидно, насамперед стан збереження джерел не дає змоги висловлюватися про віру князя і короля Русі. Можна, однак, віднайти досить немало інформації про його релігійність у широкому культурному і суспільному контексті, а насамперед того, кого з небожителів виділяв особливим шануванням і в який спосіб це висловлював. Аналіз джерельних переказів, насамперед Галицько-Волинського літопису, вказує, що Данило, коли йдеться про форми шанування, не виділявся серед інших сучасних Рюриковичів, причому привертає увагу імпонуюча фундаторська діяльність, пов’язана насамперед з розбудовою нової резиденції/столиці. З іншого боку, його відзначав якнайвиразніше прагматичний стосунок до релігії, на що могло мати вплив виховання як у традиції Східної, так і Західної Церкви. Данило міг, зокрема, в спосіб іноді навіть просто брутальний домагатися прерогативи влади щодо духовенства. Дивує також факт, що в його некролозі немає рис, пов’язаних з наголошенням релігійності, що, навпаки, досить активно наголошено в некролозі Василька Романовича та апології Володимира Васильковича. На нашу думку, це досить вимовне і вказує, що в очах оточення Данило не належав до володарів особливо релігійних. Despite the existence of the vast literature devoted to this outstanding Rus ruler, the question of his religion was never raised as a separate issue. The writings dealing with the elder Romanovich approach to religious matters focused on such issues as relations with the papacy, and therefore automatically – the case of “union” and coronation of the king, the organization of the Orthodox Halych-Volyn Rus or the ruler relationships with the Patriarch Kirill. These are probably the main topics of interest to researchers, but of course we can also find some other. Our study showed that Daniel was characterized by certain openness and flexibility in relation to religious institutions and their people. He did not have any missionary zeal in relations with the heathens. However, the elder Romanovich in a blunt manner enforced the prerogatives of the princely rule in relation to the clergy. His piety was very practical. For Daniel and his close ones God and the saints performed the roles of carers and helpers. Apart for the realm of rituals the Rus prince and king’s approach to the duties of a Christian was characterized by foundational activities, which – as we know – were very impressive. Yet, quite clearly, Daniel, despite the fact that he was held in great esteem by his contemporaries, could not be regarded as a religious man, which was eloquently expressed in the form of the posthumous apology. 2015 Article Religijność króla Daniela Romanowicza / D. Dąbrowski // Княжа доба: історія і культура. — 2015. — Вип. 9. — С. 79-90. — Бібліогр.: 63 назв. — пол. 2221-6294 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178980 [2:929ДАНИЛО](477.82/.86)“12” pl Княжа доба: історія і культура Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України
institution Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection DSpace DC
language Polish
description Здивування викликає той факт, що, попри існування досить обширної літератури, присвяченої різним аспектам діяльності Данила Романовича, дослідники не звернули уваги на проблему релігійності цього визначного володаря. Очевидно, насамперед стан збереження джерел не дає змоги висловлюватися про віру князя і короля Русі. Можна, однак, віднайти досить немало інформації про його релігійність у широкому культурному і суспільному контексті, а насамперед того, кого з небожителів виділяв особливим шануванням і в який спосіб це висловлював. Аналіз джерельних переказів, насамперед Галицько-Волинського літопису, вказує, що Данило, коли йдеться про форми шанування, не виділявся серед інших сучасних Рюриковичів, причому привертає увагу імпонуюча фундаторська діяльність, пов’язана насамперед з розбудовою нової резиденції/столиці. З іншого боку, його відзначав якнайвиразніше прагматичний стосунок до релігії, на що могло мати вплив виховання як у традиції Східної, так і Західної Церкви. Данило міг, зокрема, в спосіб іноді навіть просто брутальний домагатися прерогативи влади щодо духовенства. Дивує також факт, що в його некролозі немає рис, пов’язаних з наголошенням релігійності, що, навпаки, досить активно наголошено в некролозі Василька Романовича та апології Володимира Васильковича. На нашу думку, це досить вимовне і вказує, що в очах оточення Данило не належав до володарів особливо релігійних.
format Article
author Dąbrowski, D.
spellingShingle Dąbrowski, D.
Religijność króla Daniela Romanowicza
Княжа доба: історія і культура
author_facet Dąbrowski, D.
author_sort Dąbrowski, D.
title Religijność króla Daniela Romanowicza
title_short Religijność króla Daniela Romanowicza
title_full Religijność króla Daniela Romanowicza
title_fullStr Religijność króla Daniela Romanowicza
title_full_unstemmed Religijność króla Daniela Romanowicza
title_sort religijność króla daniela romanowicza
publisher Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича НАН України
publishDate 2015
url http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/178980
citation_txt Religijność króla Daniela Romanowicza / D. Dąbrowski // Княжа доба: історія і культура. — 2015. — Вип. 9. — С. 79-90. — Бібліогр.: 63 назв. — пол.
series Княжа доба: історія і культура
work_keys_str_mv AT dabrowskid religijnosckroladanielaromanowicza
first_indexed 2025-07-15T17:40:33Z
last_indexed 2025-07-15T17:40:33Z
_version_ 1837736209163485184
fulltext Dariusz DĄBROWSKI RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA* Z pewnym zdziwieniem, przygotowując poświęcony religijności paragraf przeznaczony do drugiego tomu biografi i Daniela Romanowicza zauważyliśmy, że mimo istnienia obszernej literatury, poświęconej temu wybitnemu władcy ru- skiemu1, nigdy jako odrębne zagadnienie nie była poruszana kwestia jego religij- ności. Jeśli pisano o związkach starszego Romanowicza z religią, koncentrowano się na sprawach takich, jak relacje z papiestwem, a więc automatycznie – spra- wa “unii” i koronacji królewskiej2, organizacja cerkwi Rusi halicko-wołyńskiej3 * Tekst zrealizowany w ramach grantu NCN “Edycja krytyczna “Kroniki halicko- wołyńskiej” z komentarzami oraz tłuma- czeniem”. 1 Nie wymienimy wszystkich prac, po- święconych dziejom Rusi halicko-wołyń- skiej w czasach Daniela. Nie miałoby to sensu. Na myśli mamy tutaj wyłącznie na- ukowe biografi e księcia i króla: Daškevič N. Knjaženie Daniila Galickago po russkim i inostrannym izvjestijam. – Kiev, 1873; Kot- ljar M. F. Danylo Halyc’kyj. – Kyïv, 2001; Idem. Daniil, knjaz’ Galickij. Dokumen- tal’noe povestvovanie. – Sankt-Peterburg 2008; Bačová J. Legitimacy – Superiority – Subordination. The Image of Danil Ro- manovich In the context of foreign aff airs in the Galician-Volhynian Chronicie. MA Thesis in Medieval Studies (Central Eu- ropean University Budapest). – Budapest 2010; Dąbrowski D. Daniel Romanowicz król Rusi (ok. 1201–1264). Biografi a polityczna (Monografi e Pracowni Badań nad Dziejami Rusi UKW w Bydgoszczy. – T. 1). – Kraków, 2012; Aleksandrovyč V., Vojtovyč L. Korol’ Danylo Romanovyč (Słavetni postati Se- rednioviččia. – Vyp. 3). – Bila Cerkva, 2013. W tym miejscu zaznaczmy, że niniejszy tekst jest uzupełnioną wersją odpowiednie- go paragrafu oddanej do druku i mającej się ukazać jeszcze w tym roku monografi i: Dą- browski D. Król Rusi Daniel Romanowicz. O ruskiej rodzinie książęcej, społeczeństwie i kulturze w XIII w. 2 Literatura tematu jest bardzo obszerna. Wymieńmy więc tutaj tylko wybrane pozy- cje dla przykładu: Pelesz J. Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Róm von den ältesten Zeiten bis auf die Gegen- wart. – Wien, 1878. – T. 1: Von den ältesten Zeiten bis zur Wiederherstellung der Union der ruthenischen Kirche mit Rom (1595). – S. 277–280, 318–319, 321–322; Daškevič N. Pervaja unija Jugo-Zapadnoj Rusi s kato- ličestvom. – Kiev, 1884. – S. 1–33; Golubin- skij E. E. Istorija russkoj cerkvi. – Moskva, 1900. – T. 2, piervaja polovina toma. – S. 82– 84; Abraham W. Powstanie organizacyi Ko- ścioła łacińskiego na Rusi. – Lwów, 1904. – S. 120–132; Čubatyj M. Ukraïna i Rym u XIII vicï u svoïch zmahanjach do cerkovnoï uniï // Zapysky Naukowoho Towarystwa imeni Ševčenka. – Lwiw, 1917. – T. 123–124. – S. 39–57; Idem, Istorija Chrystyjanstva na Rusy–Ukraïni. – Rym; Nju-Jork, 1965. – T. 1: Do r. 1353. – S. 612–631; Umiński J. Niebezpie- czeństwo tatarskie w połowie XIII w. i papież Innocenty IV. – Lwów, 1922. – S. 90–98; Vely- kyj A. G. Z litopysu chrystijans’koï Ukraïny. Cerkovno-istoryčni radiolekciï z Vatykanu. – Rym; L’viv, 1999. – T. 2: XII–XIII–XIV st. – S. 148–166; Paslavs’kyj I. Koronacija Danyla Halyc’koho v konteksti polityčnych i cerko- vnych vidnosyn XIII stoli¢ ja. – L’viv, 2003; УДК [2:929ДАНИЛО](477.82/.86)“12” 80 Dariusz DĄBROWSKI czy relacje władcy z metropolitą Cyrylem4. To chyba główne tematy budzące zainteresowanie badaczy, choć oczywiście znajdziemy także inne. Właściwie nie ma możliwości, by wypowiadać się o wierze Daniela. Nie zacho- wał się ani jeden ślad osobistego podejścia władcy do tej sfery duchowości. Nie są nim przecież bowiem informacje kronikarza o oddawaniu szczególnej czci jakimś konkretnym świętym, bo to mieści się już w ramach confessio. Można co najwyżej pisać o jego religijności, ma się rozumieć, w szerokim kontekście kulturowym i Idem. Ukraïns’kyj epizod Peršogo Lions’koho soboru (1245 r.). Doslidžennja z istoriï evro- pejs’koï polityky Romanovyčiv. – L’viv, 2009; Idem. Chto buv iniciatorom rus’ko-ryms’ko- ho zblyžennja u 40-ch rokach XIII stoli¢ ja: Danylo Romanovyč čy Inokentij IV? // Kn- jaža doba: istorija i kul’tura. – Lviv, 2012. – Vyp. 6. – S. 153–172; Florja B. N. U istokov religioznogo raskola slavjanskogo mira (XIII v.). – Sankt-Peterburg, 2004. – S. 155–167; Majorov A. V. Apostol’skij prestol i Nikejskaja imperija vo vnešnej politike Daniila Galic- kogo // Rossica Antiqua. – 2011. – Nr 1(3). – S. 60–99; Nagirnyj W. Polityka zagraniczna księstw ziemi halickiej i wołyńskiej w latach 1198(1199)–1264 (Prace Komisji Wschodnio- europejskiej PAU. – T. 12). – Kraków, 2011. – S. 248–263; Dąbrowski D. Daniel Romano- wicz... – S. 167–170, 265–267, 277–286, 325, 347–366, 369, 382–383. 3 W tym miejscu odwołujemy się jedynie do kilku klasycznych prac, wyżej nie wy- mienionych: Hruševs’kyj M. Istorija Ukraï- ny–Rusy. – Kyïv, 1993 (reprint wydania: L’viv, 1905). – T. 3: Do roku 1340. – S. 260- 421 i n.; Ščapov Ja. N. Gosudarstvo i cerkov Drevnej Rusi X–XIII vv. – Moskva, 1989; Senyk A. A History of the Church in Ukra- ine. – Roma, 1993. – T. 1: To the End of the Thirteenth Century, (Orientalia Christiana Analecta. – T. 243); Skoczyljas I. Halyc’ka (L’vivs’ka) eparchija XII–XVIII st. Orhani- zacijna struktura ta pravovyj status. – L’viv, 2010. – S. 134–163, 189–210, 499–509. Nale- ży też oczywiście pamiętać np. o pracach Ewgenija Golubinkiego czy Mykoły Czuba- toho, cytowanych w poprzednim przypisie. 4 Przedstawmy tutaj grupę ważniejszych prac poświęconych relacjom Daniela z Cy- rylem i w ogóle postaci kanclerza i metropo- lity: Golubinskij E. E. Mitropolit vseja Rossii Kiril III (pervyj posle našestvija mongolov). – Moskva, 1894 (nadbitka z: Bogoslovskij vest- nik. – 1894. – Nr 1–2); Idem. Istorija russkoj cerkvi. – S. 50–89; Kargalov V. V. Vnešnepo- litičeskie faktory razvitija feodal’noj Rusi. – Moskva, 1967. – S. 140–141; Fuhrmann J. T. Metropolitan Cyril II (1242–1281) and the Politics of Accommodation // Jahrbücher für Geschichte Osteuropas. Neue Folge. – 1976. – T. 24, z. 2. – S. 161–172; Stökl G. Kan- zler und Metropolit // Idem. Der russische Staat in Mi¢ elalter und früher Neuzeit… / Wyd. M. Alexander, H. Hecker, M. Lam- mich. – Wiesbaden, 1981. – S. 150–175; Tvo- rogov O. V. Kirill // Slovar’ knižnikov i kniž- nosti Drevnej Rusi. – Leningrad, 1987. – T. 1: XI – pervaja polovina XIV v. – S. 225–227; Ščapov Ja. N. Gosudarstvo i cerkov... – S. 204–206; Poppe A. Mitropolity i knjaz’ja Kievskoj Rusi // G. Podskal’ski (Podskal- sky). Christianstvo i bogoslovskaja literatu- ra v Kievskoj Rusi (988–1237 gg.). – Sankt- Peterburg, 1996. – S. 468–471; Gorina L. V. Bolgarskij chronograf i jego sud’ba na Rusi. – Sofi ja, 2005. – S. 65–81; Ljubaščenko V. Pečatnyk knjazja Danyla: mytropolyt Kyry- lo II v istoriï Kyïvs’koï cerkvy // Drohyčyn 1253. Materialy Mižnarodnoï naukovoï konferenciï z nahody 755-ï ričnyci korona- ciï Danyla Romanovyča. – Ivano-Fran kivs’k, 2008. – S. 106–118; Eadem. Kyïvs’ki my- tropolyty Kyrylo II i Petro Ratens’kyj: istoryčni paraleli // Knjaža doba: istorija i kul’tura. – Lviv, 2010. – Vyp. 3. – S. 213– 231, 255–256; Musin A. E. Drevnierusskoje obščestvo, episkopat i kanoničeskoe pravo v XII–XIV vv. // Miscellanea Slavica. Sbor- nik statej k 70-letiju Borisa Andrejeviča Uspenskogo. – Moskva, 2008. – S. 358–359; Krivošeev Ju., Sokolov R. Aleksandr Nevskij: epocha i pamjat’. Istoričeskie očerki. – Sankt- Peterburg, 2009. – S. 126–131; Jusupović A. Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (ok. 1205–1269) (Mono- grafi e Pracowni Badań nad Dziejami Rusi UKW w Bydgoszczy. – T. 2). – Kraków, 2013. – S. 313–316. 81RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA… społecznym, a więc właśnie o tym, kogo z mieszkańców Niebios darzył szczególną estymą i w jaki sposób to okazywał. Oczywiście należy pamiętać, że sposób wyznawania był sprawą wysoce sforma- lizowaną, poddaną presji już ponad dwuwiekowej tradycji. Mówić więc będziemy właściwie o wypełnianiu przez władcę pewnego obyczajowego konwenansu, wy- pełnianiu w wielu wypadkach nieuświadomionym. Nie chodzi przy tym oczywiście wyłącznie o obrządki, w których Daniel uczestniczył bez własnej woli, jako dziecko (chrzest)*, lecz o całą sferę norm, tak głęboko zakorzenionych, że aż nie zwracających na siebie uwagi osób ich przestrzegających (gest religijny) lub też mających głębokie uzasadnienie społeczne, ideowe i polityczne (fundacja obiektów sakralnych). Zasady postępowania prawowiernego chrześcijańskiego władcy przedstawił w swoim Pouczeniu Włodzimierz Monomach. Książę podkreślił, że należy służyć Bogu, mieć w sercu Boży strach, dbać o swoją duszę i czynić dobrze6. To był ogól- ny nakaz. Dalej w tekście spotykamy szereg szczegółowych zaleceń i porad doty- czących morali, kwestii etycznych, obrzędowości i pobożności indywidualnej, do której – co widać doskonale – Monomach przykładał olbrzymią wagę. Wystarczy wspomnieć o uwypukleniu znaczenia właściwie nieprzerwanego wychwalania Boga. Miało się ono przejawiać modlitwą zaczynaną od świtu, od Jutrzni, przez cały dzień, przy tym wypowiadaną nie tylko podczas pobytów w cerkwi, lecz również, na przykład, odmawianą cicho, podczas jazdy konnej. Nader ciekawa jest przy tym uwaga, że jeśli dany książę nie będzie znał innych modlitw, niech przy- najmniej nieprzerwanie w duchu wypowiada słowa: Gospodi pomiluj. Lepsze to jest, niż myślenie podczas jazdy o byle czym, puentuje wątek autor7. Wreszcie, według zaleceń Monomacha, pobożny Rurykowicz przed położeniem się spać powinien pokłonić się do ziemi, co miało (podobnie, jak pobożne pieśni) być skutecznym środkiem zwyciężania diabła8. Zwróćmy jeszcze uwagę na jedną bardzo ciekawą informację dotyczącą obyczajowości religijnej. Otóż Monomach opowiada, że w pewnym momencie, podczas jednej z podróży, będąc w rozterce i nie mogąc pod- jąć decyzji, otworzył Psałterz, który miał ze sobą, i – mówiąc najkrócej – powróżył sobie z urywków, na które trafi ł9. Co bardzo ciekawe z naszego punktu widzenia, spotykamy się z identycznym działaniem Włodzimierza Wasylkowicza. Ten syno- wiec Daniela, w pewnym momencie zapragnął zbudować na pograniczu księstwa włodzimierskiego z ziemiami litewskimi nowy gród. Inicjatywę swoją postano- wił wzmocnić odwołując się do woli Boskiej. Zdecydował się więc zasięgnąć rady świętej Księgi. Otworzył ją. Okazało się, że trafi ł na słowa z proroctwa Izajasza: “Duch Pana Boga nade mną, bo Pan mnie namaścił. Posłał mnie, aby głosił do- brą nowinę ubogim… Odbudują prastare rumowiska, podniosą z gruzów daw- ne budowle, odnowią miasta zburzone, świecące pustkami od wielu pokoleń”10. * Przypominamy, że nie zachowały się źró- dłowe informacje o chrzcie Daniela. W ogóle jest ich relatywnie mało w latopisarstwie. 6 Lavrent’evskaja letopis’ // Polno- je Sobranije Russkich Letopisiej (dalej – PSRL). – Moskva, 2001. – T. 1. – Kol. 241. 7 Ibidem. – Kol. 245–247. 8 Ibidem. – Kol. 245. 9 Ibidem. – Kol. 241. Analizuje i opisuje tę procedurę Aleksandr Orłow (Vladimir Monomach. – Moskva; Leningrad, 1946. – S. 120–122). 10 Iz 61: 1–4. Odnosimy się w cytatach bi- blijnych do wydania: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia. – Poznań, 2002. 82 Dariusz DĄBROWSKI Pokrzepiony wróżbą zaczął więc Włodzimierz szukać odpowiedniego miejsca do wystawienia grodu11. Oto piękny przykład utrzymywania się na Rusi, w tym wśród Romanowiczów, pewnego religijno-magicznego zwyczaju. Co więcej, jest to również nader wymowne świadectwo potwierdzające wykształcenie konkretnych przedstawicieli dynastii i ukazujące model duchowości jednego z bardzo bliskich krewnych naszego bohatera. Tutaj zwróćmy uwagę na kolejny przykład wiary we wróżby i znaki, choć bezpośrednio nie mający przełożenia religijnego. Chodzi o fragment opowiadania o bitwie pod Jarosławiem, gdzie znajdujemy, różniącą się zresztą w poszczególnych zwodach Kroniki halicko-wołyńskiej, wzmiankę o zna- mieniu na niebie, które poprzedziło samo starcie. Wojsko Romanowiczów miało – według relacji dziejopisa – obserwować rozgrywającą się na niebie niedaleko Sanu utarczkę stad orłów i wron12. Oto przed nami typowy przykład wyjaśnia- nia rzeczy niezrozumiałych i niepokojących poprzez traktowanie ich jako skutku zaobserwowanych zjawisk nadzwyczajnych (mirabiliów). Do tej samej kategorii informacji zalicza się też na przykład podana już w Zwodzie wołyńskim naszego źródła wzmianka o pojawieniu się komety. Miała ona wywołać u ludzi strach i za- niepokojenie. Znawcy zaś ostrzegali, że ogoniasta gwiazda jest zapowiedzią wiel- kiej wojny. Na całe szczęście – jak stwierdził kronikarz – Bóg miał zamiar uratować ludzi i nic takiego się nie stało. Niemniej, jak sądzimy, nieprzypadkowo, zaraz za zacytowaną, umieszczona została wiadomość o śmierci księżnej Wasylkowej13. Powróćmy jednak po tej dygresji do głównego wątku. Oczywiście, ze względu na stan źródeł nie jesteśmy w stanie stwierdzić czy Daniel znał i wypełniał postu- laty przedstawione przez wybitnego przodka. Na całe szczęście i tak stosunkowo dużo można powiedzieć, dzięki przekazom Kroniki halicko-wołyńskiej na temat różnych przejawów jego życia religijnego. Generalnie rzecz biorąc, w przytłacza- jącej swej większości dotyczą one sfery rytualnej. Przytoczmy więc, aby zobaczyć, jak się rzecz miała, przykładowe z licznych świadectw oddawania się księcia mo- dlitwom i innych działań o charakterze obrzędowym. Mamy przy tym świado- mość, że często spotykamy się tutaj z formułkami, mechanicznie umieszczanymi w narracji, niemniej i tak oddającymi przecież ducha środowiska i samego władcy. Otóż podczas odwrotu z Halicza, jesienią 1219 r., dziękował Daniel Bogu i św. Dymitrowi, wigilia święta którego przypadała wówczas, że nakarmili ich (księcia i drużynę, uciekających na głodno). Interwencja Pana i świętego pośrednika polegała na tym, że “zesłali” w odpowiednim miejscu i czasie wozy z żywnością, które moż- na było ograbić14. Opowiadając o wyprawie na Kalisz kronikarz stwierdził, że Bóg dopomógł Romanowiczom i dał im ze sławą i korzyściami wrócić do domu15. Nie był to zresztą jedyny wypadek wsparcia udzielonego przez Boga Danielowi pod- czas działań ofensywnych. Tak samo mógł liczyć nasz bohater na pomoc Nieba, za co też składał mu dziękczynienie, choćby podczas najazdu na Jaćwież z 1248 r.16 czy też wyprawy opawskiej z 1253 r.17. Jakże wymowne są wreszcie słowa skierowane przez wielkich bojarów Daniela, Mirosława i Demiana, do swego władcy podczas 11 Ipat’evskaja letopis’ // PSRL. – Moskva, 2001. – T. 2. – Kol. 875. 12 Ibidem. – Kol. 802. 13 Ibidem. – Kol. 863. 14 Ibidem – Kol. 735. 15 Ibidem. – Kol. 758. 16 Ibidem. – Kol. 813 (“Bogu pomogšu ima, i pridosta so slavoju na zemlju svoju”). 17 Ibidem. – Kol. 826. 83RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA… oblężenia Czartoryska wiosną 1228 r.: “...oddał Bóg wrogów naszych w wasze ręce”18. Znajdują one zresztą piękną analogie w życzeniu wypowiedzianym wobec wołyńskiego zięcia przez Mścisława Mścisławowicza Udałego: “Jeśli Bóg zechce, pójdziemy obaj na nich [na Haliczan i Węgrów], ja posadzę na konie Połowców, ty zaś swoich [ludzi]. Jeśli Bóg da pokonać nam go [królewicza Andrzeja], ty weź Halicz, a ja Ponizie. Bóg pomoże tobie”19. Dużo tu – bez wątpienia – wspominanej w początku paragrafu konwencji retorycznej, niemniej i tak z przytoczonych zdań prześwituje jako postawa nienaruszalna wiara w moc Opatrzności. Oczywiście Bóg i jego święci równie skutecznie pomagali w ataku, jak i w obro- nie. Szczególnie rozbudowaną i widowiskową opowieść o takich działaniach, skom- ponowaną zresztą z odniesieniami do Księgi Izajasza lub II Księgi Królewskiej20, znajdujemy w ustępie Kroniki halicko-wołyńskiej dotyczącym wyprawy wojsk wę- gierskich dowodzonych przez Belę, syna Andrzeja II, na Halicz, która odbyła się w 1230 r. Najpierw, według słów źródła, Bóg wysłał przeciw najeźdźcom Archanioła Michała, który wywołał tragiczne dla Węgrów w skutkach ulewy. Następnie mamy informację, że Daniel modlił się do Boga, a ten: “...zbawił go z rąk silnych”. Dalej, nie licząc drobniejszych uwag, znajdujemy stwierdzenie: “Demian [dowodzący obroną Halicza – D. D.] že odznako krepjašesja grozy ego (Beli – D. D.) ubojasja Bog, po- spješnik byst’ emu”. Zaraz potem kronikarz, tym razem ogólnie odwołując się do Księgi Wyjścia, wspomniał o plagach egipskich zesłanych przez Boga na najeźdź- ców, a kontynuując stwierdził, że Bóg zesłał na nich karę, a anioł zabijał ich na różne okrutne i nadzwyczajne sposoby. Wreszcie, podsumowując opis kampanii, stwier- dził w triumfalnym duchu: “Danil že Bož’eju voleju, oder’ža grad svoi Galič”21. Już nie w tak spektakularny, ale jednak równie skuteczny sposób Niebo broni- ło naszego bohatera także w innych konkretnych sytuacjach. Na przykład w opo- wiadaniu o skutecznie powstrzymanym najeździe na państwo Romanowiczów koalicji składającej się z wojsk Michała Wsiewołodowicza, Izjasława Włodzimie- rzowicza, Połowców i Konrada Mazowieckiego znajdujemy słowa: “Danilovi že moljaščjusja, Bogu [i] svjatomu archiereju Nikolje, iže kaza čjudo svoe”22. Naresz- cie, kończąc już to wyliczanie wypadków pomocy otrzymanej od Opatrzności, możemy zaznaczyć, jak to kronikarz opisując wielkie zwycięstwo Romanowiczów pod Jarosławiem w 1245 r. stwierdził najpierw: “...javi že Bog milost’ svoju, i dast’ pobjedu Danilu”, następnie zaś sprawę zakończonych klęską zabiegów Rościsława Michajłowicza o Halicz podsumował słowmi: “...Bóg bowiem za jego [tj. Rościsła- wa] pychę nie stworzył tego, co on myślał”23. Widzimy także przykłady wiary w osobistą ochronę naszego bohatera przez niebiańskich patronów. Tak właśnie się stało, gdy zapędził się on podczas bitwy pod Torczewem–Szumskiem między szeregi wrogów. Bóg wówczas spowodował, że książęcy koń nie odniósł poważnej rany i wyniósł jeźdźca z niebezpieczeń- stwa24. “Miłościwy Bóg, jak opowiada Kronika halicko-wołyńska, włożył w serce Wasylka myśl”, by rozpocząć grę rycerską, która wypłoszyła szykujących się do 18 Ibidem. – Kol. 752. 19 Ibidem. 20 Ibidem. – Kol. 761; Halyc’ko-Volynsk’yj litopys / Tłumaczenie i komentarze L. Machnovec, wyd. R. Fedoriv. – L’viv, 1994. – S. 40, przyp. 20. 21 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 760–761. 22 Ibidem. – Kol. 775. 23 Ibidem. – Kol. 805. 84 Dariusz DĄBROWSKI zamachu na życie Daniela Molibogowiczów25. Nawiasem mówiąc, przeciwnicy księcia obdarzani byli przymiotnikiem bezbożny/bezbożni26, co pokazuje, po któ- rej stronie stała w opinii dziejopisa Opatrzność. Bóg wreszcie miał karać osoby, które na różne sposoby występowały przeciw starszemu Romanowiczowi i jego interesom. Takie, spełnione zresztą po czasie, ży- czenie zgłosił książę wobec Pana, gdy nie chciał go wpuścić do Drohiczyna tamtej- szy grododzierżca27. Identycznie zresztą potoczyły się losy hardego węgierskiego wojewody Filli, który ośmielił się obrazić Rusinów. Jednak, jak opowiada źródło: “Bogu že togo ne terpjaščju, vo ino vremja ub’jen byst’ Danilom Romanovičem’, drevle pregordyi Filja”28. Najwyraźniej – jak widać – Bóg lubił Daniela i skutecznie mścił doznane przez niego zniewagi, czasami jego własnym mieczem. Siły niebiańskie czasami jednak okazywały się planom naszego bohatera nie- przychylne, co z pokorą przyjmowano. Tak więc nie udało się mu zdobyć latem 1236 r. Zwienigrodu, bowiem broniła go cudna ikona Bogurodzicy29. Cóż, nawet człowiek obdarzony talentami wodzowskimi, dobrze wyszkolony i uzbrojony, po- siadający bitną armię i sojuszników, nic nie mógł wskórać przeciw woli Boskiej, co jakże ładnie pozwalało wyjaśnić niepowodzenie militarne. Przykład ten pokazuje świetnie wiarę w moc świętych przedmiotów. Zaskar- bienie sobie za ich pośrednictwem “wdzięczności” Niebios było zresztą jednym z czynników, motywujących i nakręcających działalność fundacyjną. Daniel bez wątpienia rozumował w przedstawiany sposób. Nie od parady znajdujemy w relacji o pierwszym najeździe Burundaja na Ruś następujące opowiadanie. Otóż chcący uniknąć spotkania z Mongołami król Rusi, równocześnie poszukujący po- rywaczy swego syna, Romana, trafi ł do Mielnika. Znajdowała się tam cerkiew Bo- gurodzicy, a w niej ikona Spasa (Chrystusa Zbawiciela). Starszy Romanowicz po- modlił się przed nią (w nieznanej nam intencji) i obiecał, że upiększy ją, co zresztą zrealizował. Sama zaś ikona, miała się cieszyć wielką czcią w późniejszym czasie30. Opowiadanie o założeniu, spaleniu się i odbudowie Chełma też zawiera analo- giczne motywy. Oczywiście, również szereg innych powodów, praktycznych, ide- owych i symbolicznych skłonił Daniela do wybudowania w Chełmie imponującego zespołu architektonicznego, niemniej wśród nich z pewnością była chęć uczczenia wybranych świętych i w ten sposób przypodobania się im, co zapewnić miało po- moc i wsparcie niebiańskich opiekunów. Widać to szczególnie z wprowadzającej partii opisu. Najpierw dowiadujemy się, że gród zbudowany został z nakazu Boże- go. Następnie zaś autor relacji wspomina o obietnicy złożonej przez księcia Bogu i świętemu Janowi Złotoustemu. Miał on ufundować cerkiew pod wezwaniem ostat- niego z wymienionych, co zresztą uczynił. Nareszcie pojawia się w analizowanym tekście informacja o opiece, którą Bóg otoczył Chełm, co skłonić miało Daniela do rozbudowy grodu31. W rezultacie wzniesione tam zostały cztery cerkwie, z których 24 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 769. 25 Ibidem. – Kol. 762. 26 Tak na przykład nazwano Filipa z Wisz- ni, bojara halickiego szykującego zamach na starszego Romanowicza: (Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 762. Identycznie, w stosunku do innych bojarów halickich zob.: ibidem. – Kol. 763. Tak samo określono Grzegorza Wasilewicza: ibidem. – Kol. 774. 27 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 788. 28 Ibidem. – Kol. 737. 29 Ibidem. – Kol. 776. 30 Ibidem. – Kol. 846–847. 31 Ibidem. – Kol. 842–843. 85RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA… trzy były murowane na pewno, jedna zaś przypuszczalnie, przynajmniej w swej drugiej fazie. Nie przypuszczamy przy tym, aby dobór wezwań tych świątyń był dziełem przypadku, a zostały one poświęcone odpowiednio na cześć Świętej Trójcy (najstarsza, wzniesiona w pierwszej fazie przypuszczalnie z drewna i po najeździe Batu chana odbudowana), świętego Jana Złotoustego (wzmiankowana jako istnieją- ca latem 1253 r.32), Bogurodzicy (wzmiankowana identycznie, jak poprzednia) i św. Kuźmy i Damiana (na pewno istniejąca przed wielkim pożarem 1257 r.)33. Chęć uczczenia osobistego patrona stała zapewne za ufundowaniem przez władcę monastyru św. Daniela w Uhrusku. Nie ma co do tego faktu bezpośrednich danych, lecz dysponujemy przesłankami pośrednimi pozwalającymi lokować po- wstanie zespołu właśnie na czasy Daniela i jemu przypisać inicjatywę budowy34. Trudno natomiast mówić o motywach ideowych, które skłoniły starszego Roma- nowicza do wzniesienia świątyni pod wezwaniem maryjnym w Drohiczynie35. Nie ma po temu żadnych danych. Tym bardziej, nie możemy się wypowiadać o tej kwestii w odniesieniu do cerkwi, o których budowie na polecenie Daniela wiemy z ogólniko- wej wzmianki, zawartej w jego nekrologu36. Tutaj co najwyżej można powiedzieć, że fundowanie obiektów sakralnych było obowiązkiem chrześcijańskiego władcy. Niejednokrotnie widzimy wizyty naszego bohatera w cerkwiach i oddawanie się tam modłom, czy to proszalnym, czy dziękczynnym. Jak się wydaje, tak należy traktować wzmiankę o pokłonieniu się Bogu i św. Symeonowi w Szumsku przed 32 Jako pierwszy zwrócił uwagę na pierwsze wzmiankowanie cerkwi Jana Zło- toustego i soboru Bogurodzicy Wołodymyr Aleksandrowycz (Mystectvo Cholma doby Danyla Romanovyča // Knjaža doba: istorija i kul’tura. – Lwiw, 2007. – Vyp. 1. – S. 141). 33 Szczegółowo problem wznoszenia ze- społu chełmskiego omówiliśmy w naszej części dotąd nieopublikowanych materia- łów przygotowanych w latach 2010–2013 w ramach grantu Zespół rezydencjonalno- sakralny na Górze Katedralnej w Chełmie, kierowanego przez prof. dr. hab. Andrzeja Buko. Z tego, co nam wiadomo, mają zostać one niedługo wydane. Tam znajdą zaintere- sowani odniesienia źródłowe i bibliografi ę zagadnienia. 34 Pamiętajmy, że w 1247 r. odnotowany jest Grzegorz, ihumen opactwa Mons Sancti Danielis (Monumenta Poloniae Vaticana. – Cracoviae, 1914. – T. 3 / Wyd. J. Ptaśnik. – Nr 60). Jego klasztor utożsamić można z monastyrem świętego Daniela w Uhrusku, wspomnianym w Kronice halicko-wołyń- skiej pod r. 1267 (Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 867). Naszym zdaniem rację ma peters- burski badacz Aleksandr Majorow w swych wywodach co do okoliczności powstania monastyru świętego Daniela (Majorov A. V. O proischoždenii imeni i utočnenii daty rožde- nija Daniila Galickogo // Ukraïna: kul’turna spadščyna, nacional’na svidomist’, deržav- nist’. – L’viv, 2011. – T. 20: Actes testanti- bus. Juvilejnyj zbirnyk na pošanu Leontija Vojtovyča. – S. 456–459. Dodać tu wypada, że historyk ten w innym miejscu powtórzył przedstawione dowody oraz przedstawił obszerne wnioskowanie co do genezy poja- wienia się kultu słupników na Rusi halicko- wołyńskiej. Związał go z osobą bizantyń- skiego pochodzenia drugiej żony Romana Mścisławowicza i przy okazji zauważył, że szczególną predylekcję dla słupników wy- kazywał, po okresie upadku ruchu, cesarz Izaak II Angelos: Idem. Halyc’ko-volyns’kyj knjaz’ Roman Mstyslavyč: volodar, voïn, dyplomat: U 2 t. – Bila Cerkva, 2011. – T. 2. – S. 515–554; Idem. Rus’, Vizantija i Zapad- naja Evropa. Iz istorii vnešnepolitičeskich i kul’turnych svjazej XII–XIII vv. (Studiorum Slavicorum Orbis. – T. 1). – Sankt-Peterburg, 2011. – S. 443–477). 35 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 788. Na temat budowy przez Daniela obiektów sa- kralnych zob. ostatnio Dombrovskij D. Učre- ditel’naja dejatel’nost’ Daniila Romanoviča v svete Galicko-Volynskoj letopisi // Ru- sin. – 2014. – Nr 2(36). – S. 136–137. 86 Dariusz DĄBROWSKI bitwą z wojskami węgiersko-halickimi37. Z pewnością zaś z odwiedzinami kon- kretnych cerkwi mamy w podanych niżej wypadkach. Tak więc jadąc do Batu cha- na, Daniel udał się do monastyru wydubickiego w Kijowie. Zwołał starców i mni- chów, a ihumena zgromadzenia poprosił o odbycie modłów w jego intencji. Sam zaś – jak opowiada źródło – padł przed [wyobrażeniem] archistratega Michała38. W 1253 r., po powrocie z wyprawy opawskiej do Chełma, książę “...wszedł do domu Bogurodzicy i padł [przed jakimś ze świętych wizerunków] pokłoniwszy się i wy- sławiał Boga, następnie zaś spotkał się z bratem: i przebywali w domu św. Jana… weseląc się, sławiąc Boga i przeczystą jego matkę i świętego Jana Złotoustego”39. Użyty zwrot o weseleniu się podczas pobytu w domu cerkiewnym dość wyraźnie świadczy o odbyciu się tam wówczas uczty. Znamy zresztą analogiczne wypadki40. Kronika halicko-wołyńska odnotowała też jeden raz przy tym bardzo cieka- wy przykład pobożności księcia, jakim była pielgrzymka. Starszy Romanowicz udał się mianowicie do leżącego pod Łuckiem, a więc już poza granicami jego ówczesnego władztwa, choć niedaleko, monastyru w Żydyczynie, by złożyć hołd (klanjat’sja i molitisja) miejscowemu patronowi świętemu Mikołajowi41. Zapewne, działo się to w początkach grudnia 1227 r., właśnie na świętego Mikołaja. Oczywiście, świątynie były też miejscem odwiedzanym w związku z odby- waniem się tam różnego rodzaju uroczystości, mających polityczny czy rodzinny charakter, jednak o sakralnej otoczce (a takich była większość). Przecież właśnie w soborze Bogurodzicy w Haliczu Daniel, nie raz zresztą sadzany był na tronie książęcym42. Do cerkwi powiódł nasz bohater Izjasława Włodzimierzowicza, a naj- pewniej także Włodzimierza Rurykowicza, by tam potwierdzić zawartą umowę sojuszniczą43. W świątyniach odbywały się pogrzeby, na temat których w wypad- ku Romanowiczów wzmianki mamy44, a także śluby, chrzty itd., o czym jednak konkretnie, źródła nie informują. Niewiele jest wzmianek dotyczących rytuału wychwalania. Niemniej i tak na ich podstawie można po prostu powiedzieć, że był on w pełni konwencjonalny, czego zresztą powinniśmy jak najbardziej oczekiwać. Tak więc, na przykład, w momencie gdy do jadącego na Węgry króla dotarła wieść o zwycięstwie odnie- sionym przez Wasylka nad Litwinami “...wzniósł ręce, chwałę oddał Bogu i rzekł: sława Tobie Panie, ten Wasylko zwyciężył Litwę”45. Do stałego rytuału modlitew- nego należało też składanie Bogu pokłonów i padanie przed jego lub świętych wi- zerunkami na twarz w akcie uwielbienia. Jak już widzieliśmy, kilka przykładów 36 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 862. 37 Ibidem. – Kol. 767. 38 Ibidem. – Kol. 806. 39 Ibidem. – Kol. 826. 40 Latopis kijowski opowiada na przykład o pirze (uczcie), który odbył się 24 września 6708 (1199) r. w monastyrze Wydubickim w Kijowie z okazji skończenia budowy muru oporowego klasztoru. Przybył tam wów- czas Ruryk Rościsławowicz z żoną oraz sy- nami Rościsławem i Włodzimierzem, cór- ką Predsławą i synową (żoną Rościsława, Wierchusławą Anastazją Wsiewołodówną). Najpierw Ruryk postawił kutję u świętego Michała, następnie, odbyła się w trapezie (jadalni) właściwa uczta: Ipat’evskaja leto- pis’. – Kol. 711–712. 41 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 751. 42 Ibidem. – Kol. 726, 778. 43 Ibidem. – Kol. 770 (“...i so Izjaslavom vodisja, u božnicju, i so Volodimerom”). Cerkiew nie pomogła w tym wypadku. Izja- sława umowę niemal natychmiast złamał. 44 Przede wszystkim dowiadujemy się o złożeniu zwłok samego Daniela w soborze chełmskim: Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 862. 87RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA… takiego postępowania Daniela zostało odnotowanych. Oczywiście, nasz bohater w miarę potrzeb – liczymy, że nie nadaremno – wzywał imion Boskich, co również na wybranych przykładach ukazaliśmy. Pośród mieszkańców Niebios, jak się wydaje, szczególną estymą Daniela cieszył się Bóg Ojciec, do którego bezpośrednio kierował on najczęściej swe modlitwy. Znacz- nie rzadziej zwracał się książę i król do Matki Boskiej i Jezusa. Z kolei pośród świętych najczęściej modlił się starszy Romanowicz do świętego Jana Złotoustego, świętego Dy- mitra i świętego Archanioła Michała. Czy był to wyraz wyjątkowego upodobania, czy zjawisko umotywowane innymi czynnikami trudno w sposób w pełni przekonujący stwierdzić. Z pewnością widzimy dwie prawidłowości. Czasami adresatem supliki był święty, którego dzień wypadał w momencie rozgrywania się danych wydarzeń46, czasami zaś niebiański opiekun miejsca, w którym książę przebywał47. Niełatwo wypowiedzieć się, czy Daniel był grzesznikiem. Raczej tak, bo prze- cież, kto jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci kamieniem. Źródła – istotnie – zano- towały kilka wykroczeń naszego bohatera przeciw Dekalogowi. Najpoważniejszym było łamanie piątego przykazania*. Nie wchodząc już w skomplikowane problemy teologiczne, takie jak choćby koncepcja wojny sprawiedliwej, gdyż ich funkcjono- wanie na Rusi halicko-wołyńskiej czasów Daniela – o ile się orientujemy – nie jest potwierdzone, zwróćmy uwagę, że nasz bohater zabijał. Zabijał wrogów podczas wojny, co było w pewnym sensie obowiązkiem wojownika. Zabijał jednak także nie na polu wojny, z wysoką dozą prawdopodobieństwa własnoręcznie, choć stupro- centowej pewności co do tego nie mamy. Szczególnie głębokim cieniem na obrazie starszego Romanowicza kładzie się sprawa węgierskiego możnowładcy, Filii49. Jak opowiada Kronika halicko-wołyńska w dwóch zresztą miejscach, ten długoletni wróg Romanowiczów został zabity przez Daniela50. Przytoczone zapisy chyba jed- nak wyraźnie wskazują na dokonanie przez księcia niegodnego, niezgodnego z ko- deksem rycerskim czynu zamordowania jeńca własnoręcznie. Innych równie drastycznych przypadków przekroczenia norm religijnych i mo- ralnych nie notujemy, choć oczywiście pewności, że ich nie było mieć nie możemy. 45 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 857. 46 Tak z pewnością stało się podczas ucieczki Daniela z Halicza. Kronika halic- ko–wołyńska wspomina, że Daniel modlił się do świetego Dymitra w przeddzień jego dnia: Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 735. 47 Z taką z kolei sytuacją mamy do czy- nienia na przykład podczas odwiedzin mo- nastyru wydubickiego w Kijowie. Daniel modlił się do patrona tego ważnego cen- trum życia religijnego, Archanioła Michała: Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 806. * Posługujemy się numeracją stosowaną przez katolików. 49 Co do identyfi kacji Filii zob.: Font M. Vengry na Rusi v XI–XIII vv. // A se ego srebro. Zbirnyk prac’ na pošanu čena-ko- respondenta NAN Ukraïny Mykoly Fedo- rovyča Kotljara z nahody joho 70-riččja. – Kyïv, 2002. – S. 95–96; Vološčuk M. “Filja drevle pregordyi”. Do problemy halyc’ko- uhors’kych rodynnych svjazkiv // Halyc’ka mytropolija v istoriï evropejs’koho chrysti- yanstva. Materialy mižnarodnoï konferenci, Halyč, 14 travnia 2009 roku. – Halyč, 2009. – S. 91–96; Zsoldos A. Magyarország világi ar- chontológiája. – Budapest, 2011. – S. 302 (nie jesteśmy przekonani, czy węgierski badacz słusznie uznał, że istniało dwóch Filiów ży- jących w podobnym czasie). 50 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 736 (“vo ino vremja ub’en byst’ Danilom Romanovičem’, drevle pregordyi Filja”), 804 (“togda že i Fil- ja gordyi jat’ byst’… i priveden byst’ k Da- nilu, i ub’en byst’ Danilom”). 88 Dariusz DĄBROWSKI Jak przedstawione przykłady pokazują, mamy do czynienia z przejawami po- bożności bardzo – można powiedzieć – praktycznej. Bóg i święci byli dla Daniela i jego bliskich opiekunami i pomocnikami. Pozwalali zwyciężać i realizować różno- rodne plany. Bóg przy tym był rozumiany nie tylko jako dawca łask, lecz również srogi mściciel krzywd doznanych przez jego wyznawcę. Postawa ta była zresztą absolutnie normalna zarówno dla ludzi tamtej epoki, jak i – nawiasem mówiąc – dla wielu współczesnych chrześcijan. Można zresztą mówić, ze Daniel występo- wał, podobnie jak jego szeroko rozumiane otoczenie, prowidencjalistą51. Sam zaś władca w oczach poddanych zajmował określone miejsce w wizji świata. Był świeckim reprezentantem Boga, któremu należała się, z jednej stro- ny, Boska pomoc, z drugie zaś, – posłuszeństwo podległych jego władzy ludzi, co zresztą czasami nie wykraczało poza deklaracje52. Oprócz sfery obrzędowości podejście Daniela do obowiązków chrześcijanina charakteryzowała działalność fundacyjna – jak wiemy – imponująca. Musimy w tym miejscu poruszyć jeszcze jeden istotny wątek, a mianowicie stosunek starszego Romanowicza do instytucji religijnych i ich ludzi. Wiedza na- sza na ten temat jest, jak zwykle, niepełna. Niemniej możemy zwrócić uwagę na kilka ważnych zjawisk. Zacznijmy od relacji z katolicyzmem i poganami. Otóż – jak się wydaje – Daniela charakteryzowała pod tym względem elastyczność i pewna otwartość. Przejawiało się to choćby podejściem do planów stworzenia łacińskiego biskupstwa na Rusi53, utrzymywaniem u swego boku katolickich duchownych54, 51 Zwróćmy uwagę choćby na wymowne słowa znajdujące się w opowiadaniu o bi- twie pod Jarosławiem: “...ne dotjagšim že oboim (chodzi tutaj o Konrada Mazowiec- kiego i Mendoga, którzy obiecali wesprzeć Romanowiczów, ale ich siły nie zdołały dotrzeć pod Jarosław na czas), javlešu že Bogu pomošč’ svoju, nad nimi, jako ne ot pomošči čelovekom pobjeda nu ot Boga”: Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 801. 52 Bez wątpienia w takich zsakralizowa- nych kategoriach rozumiano relacje po- między władcą i poddanymi. Doskonale świadczą o tym liczne zwroty określające w mniej lub bardziej otwarty sposób działania buntowników, jako wykroczenia przeciw Boskiemu porządkowi, a ich samych nazy- wające za pomocą przymiotników takich, jak bezbożny czy bezzakonny, zob. choćby: “bezbożni bojarzy haliccy” (Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 762), “bezbożny Grzegorz Wasiliewicz” (ibidem. – Kol. 774). Szczegól- nie wymowna z przedstawianego względu jest alegoryczne ujęcie zdrady Żyrosława w stosunku do Mścisława Udałego. Cho- dzi tu o słowa: “da budet’ dvor ego ego pust, i v celje ego ne budet’ živuščago (ibi- dem. – Kol. 747–748) z opisu zdrady Żyro- sława, które są przejątkiem z Psalmu 108 odczytywanego podczas nakładania ana- temy: Vasilik V. Obraz Russkoj zemli v Ga- licko-Volynskoj letopisi // Rusin. – 2009. – Nr 4(18). – S. 41. Wygląda na to, że jednak zacytowane słowa bliższe są tekstowi Psal- mu 69(68): “Niech ich mieszkanie stanie się pustkowiem, a w ich namiotach niech brak- nie mieszkańców” (Ps 69(68): 26), a oprócz tego cytowane są w Dziejach Apostolskich (Dz I: 20). Może jednak bezpośrednio stam- tąd zostały zaczerpnięte? Zwróćmy też – po tej drobnej dygresji – uwagę na bardzo ciekawe i dobrze naświetlające omawiane zjawisko słowa haliczan wypowiedzia- ne przez nich do Daniela podczas wiecu: “Wierni jesteśmy Bogu i tobie, panu na- szemu. Idź z Bożą pomocą (na wrogów)”: Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 763. 53 Zob. w tej sprawie: Dąbrowski D. Da- niel Romanowicz... – S. 169 (tam literatura tematu). 54 Mamy na myśli dwóch dominikanów, Aleksego i Henryka, których Innocenty IV oddelegował 3 maja 1246 r. na dwór nasze- go bohatera, obdarzając ich zresztą takimi samymi kompetencjami, jak legatów, wy- słanych do Mongołów: Documenta Ponti- 89RELIGIJNOŚĆ KRÓLA DANIELA ROMANOWICZA… gościnnym przyjęciem legata papieskiego Jana di Piano Carpiniego55, czy też charakterem kontaktów z papiestwem, w tym podejściem do sprawy przyjęcia obediencji56. W jakiejś mierze być może wynikało to z przebywania przez lata w otoczeniu katolickim, przede wszystkim jednak było świadectwem pragmatyzmu politycznego. Należy przy tym podkreślić, że mimo otwartego stosunku do katoli- cyzmu starszy Romanowicz uważał się za wyznawcę prawosławia. Ciekawy jest odbijający się wyłącznie w zapisach Kroniki halicko-wołyńskiej sto- sunek naszego bohatera do bałtyjskich pogan. Nie widać w nim – co ciekawe – jakie- gokolwiek misjonarskiego zacięcia, żadnych prób doprowadzenia do konwersji pod- bitych Jaćwięgów57. Ujawnia się za to nawet, ale to już chyba sprawa osobistej postawy kronikarza, pewne zainteresowanie “etnografi czne” pogańską religią Litwinów58, oczywiście, przy poczuciu własnej wyższości jako prawowiernego chrześcijanina. Przyjrzyjmy się wreszcie relacjom Daniela z Cerkwią i jej ludźmi jako wyra- zem jego postawy religijnej. Z jednej strony, obowiązkiem chrześcijańskiego wład- cy było dbanie o domy boże i ich personel. Należało więc miejsca kultu budować, ozdabiać i obdarowywać, zachowywać się w nich określony sposób, co wymagało uwzględniania nadrzędnego stanowiska zajmowanego tam przez duchowieństwo (trzeba było w odpowiednim czasie bić pokłony, dawać się okadzać, słuchać kazań itp., krótko mówiąc, poddawać obrządkom). Tak też, jak pokazaliśmy wyżej, nasz bohater postępował. Z drugiej strony, starszy Romanowicz w sposób bezceremo- nialny egzekwował w stosunku do kleru prerogatywy władzy książęcej. Widać to świetnie na przykładzie rokowań z papiestwem i koronacji królewskiej. Potrafi ł też w sposób bezwzględny rozprawiać się z przejawami nieposłuszeństwa ze stro- ny hierarchów. Orszak uciekającego z Przemyśla tamtejszego władyki, będącego stronnikiem Rościsława Michajłowicza, jak wiemy, brutalnie ograbiono, a służący dostojnikowi pieśniarz Mitusa, z którym Daniel miał na pieńku, został uprowa- dzony. Sugerowaliśmy też wcześniej, że być może jedną z przyczyn zerwania mię- dzy księciem halicko – wołyńskim a metropolitą Cyrylem II były zgłaszane przez pierwszego z wymienionych roszczenia, wynikające z przekonania o swej nad- rzędności w stosunku do głowy ruskiej hierarchii59. W ogóle, jak się wydaje, za nie- licznymi wyjątkami relacje starszego Romanowicza z wyższym duchowieństwem fi cum Romanorum historiam Ucrainae illu- strantia (1075–1953). – Romae, 1951. – T. 1: 1075–1700 / Wyd. A. G. Welykyj (Analecta Ordini Sancti Basilii Magni. – Series 2, Sec- tio 3). – T. 1. – Nr 17–1). Podejrzewamy, że zakonnicy ci mieli nadzorować na miejscu przebieg rozmów w sprawie podporząd- kowania się ruskiego władcy obediencji pa- pieskiej, a także pełnić funkcje kancelaryjne i łącznikowe. Po mniej więcej roku, wysłani zostali zresztą do Innocentego IV: Dąbrow- ski D. Daniel Romanowicz... – S. 278. 55 Zob.: Dąbrowski D. Daniel Romano- wicz... – S. 277. 56 Dąbrowski D. Daniel Romanowicz... – S. 265–267, 277–286, 299–301, 325, 347–364, 382–383, 404–405. 57 Najwyraźniej świadczy o tym relacja o skutkach wielkiej wyprawy na Jaćwież z zimy 1255–1256 r., która przyniosła okre- sowe podporządkowanie się najechanych plemion władzy Daniela: Ipat’evskaja leto- pis’. – Kol. 835. 58 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 817 (opis pogańskich obyczajów litewskich wraz z wymienieniem kilku bogów), 839 (opis za- chowań i wymienienie dwóch bogów). Nie będziemy już tu wchodzić w dyskusję nad genezą wspomnianych wzmianek. Nie ma po temu powodu. 59 Dąbrowski D. Daniel Romanowicz... – S. 311–312. 90 Dariusz DĄBROWSKI nie były dobre*. Widział on niechęć wobec siebie eparchów księstwa halickiego i – podobno – nie ufał władykom włodzimierskim, których znaczenie, zresztą sku- tecznie, starał się osłabić60. Na koniec jeszcze jedno istotne spostrzeżenie. Przyznajemy, że samych nas to, co zauważyliśmy, zdziwiło. Otóż zestawiliśmy nekrologi Daniela, Wasylka oraz Włodzi- mierza Wasylkowicza i zwróciliśmy uwagę na występujące w nich różnice. W najob- szerniejszym z tych tekstów, poświęconym ostatniemu z wymienionych, widzimy cały szereg zwrotów podkreślających pobożność zmarłego, sporo miejsca zajmuje przedsta- wienie jego religijnych fundacji, wreszcie wyeksponowane są osobiste związki księ- cia z duchowieństwem i zasługi, jakie miał dla tej grupy społecznej61. Pozostałe dwa nekrologi przytoczmy dla lepszego ukazania, o co nam chodzi, w całości. Pośmiertne upamiętnienie młodszego Romanowicza brzmi następująco: “Prestavisja blgovjernyi knjaz’, i chrestoljubivyi velikyi Volodimer’skyi, imenem Vasilko syn velikogo knjazja Romana, i položiša tjelo ego vo cerkvi, svja tjei Bogorodici vo piskup’i Volodimer’skoi”62. Widzimy, że jedyne dwa przymiotniki, jakimi obdarzono Wasylka dotyczą jego stosunku do religii. Książę był blagovernyi (oddany prawdziwej wierze) i chrestoljubivyi (oddany Chrystusowi). Musiały to być ważne cechy jego osobowo- ści, skoro właśnie je wyeksponowano, mimo oczywistych, różnorodnych zasług możliwych do wpisania na konto księcia. Zobaczmy, jak to z kolei wygląda w wypadku Daniela. Oto jego nekrolog: “... orol‘ bjašet’ togda vpal v bolest’ veliku, v neiže i skonča život svoi, i položiša vo cerkvi svjatoje Bogorodici, v Cholmje juže sam sozdal. Se že korol’ Danilo knjaz’, dobryi, chorobryi, i mudry, iže sozda gorody mnogi, i cerkvi postavi, i ukrasi je raznoličnymi krasotami. Bjašet’ bo bratoljub’em’ svjatjasja s bratom svoim Vasil- kom. Sei že Danilo bjašet’ vtoryi po Solomonje”63. Jak widać, wołyński autor zapisu wymienił liczne cnoty starszego Romanowicza, wspomniał o niemożliwej wprost do pominięcia jego fundacyjnej działalności na rzecz Cerkwi i ani słowem się nie zająknął na temat pobożności władcy. Jest to nader wymowne, szczególnie, gdy uwzględni się treść dwóch poprzednio przytoczonych nekrologów i defi nicyjne ich cechy jako formy komemoracji. Najwyraźniej, Daniel, mimo wielkiej estymy, jaką się cieszył, w opinii współczesnych, nie mógł być uznany za człowieka religij- nego, co znalazło wymowny wyraz w postaci przybranej przez pośmiertną apo- logię. Złożyły się zaś na taką ocenę czynniki, które zostały przedstawione wyżej. Університет Казимира Великого, Бидґощ * Okazało się podczas rozmowy prze- prowadzonej w czerwcu 2014 r. w Moskwie, że mamy co do tego wspólny pogląd z ro- syjskim badaczem Andrejem Kuzminem. 60 Zgadzamy się pod tym względem całkowicie z poglądem Hieronima Gra- li przedstawionym podczas konferencji V Colloquia Russica w Spiskiej Kapitule (16–18 października 2014 r.). Warszawski badacz stwierdził mianowicie, że był to je- den z głównych powodów wyodrębnienia z obszaru biskupstwa włodzimierskiego na polecenie Daniela “dworskiej” eparchii uhruskiej/chełmskiej. Nawiasem mówiąc, podobnie wypowiedział się na temat rela- cji księcia z władykami włodzimierskimi: Sverdlov M. B. Domongol’skaja Rus’. Knjaz’ i knjažeskaja vlast’ na Rusi VI – pervoj treti XIII vv. – Sankt-Peterburg, 2003. – S. 648– 649. Por.: Ščapov Ja. N. Gosudarstvo i cer- kov... – S. 52–54. 61 Ipat’evskaja letopis’. – Kol. 920–927. 62 Ibidem. – Kol. 869. 63 Ibidem. – Kol. 862.

Схожі ресурси