Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)

Курганны могільнік Мілты Мядзельскага раёна Мінскай вобласці складаецца з дзвюх груп — Мілты І і ІІ. Даследаванні могільніка праводзіліся ў 1992—1993 гг. археалагічнай экспедыцыяй гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта на чале з В. Н. Рабцэвічам і А. М. Плавінскім. У 1992 г....

Ausführliche Beschreibung

Gespeichert in:

Bibliographische Detailangaben
Datum:	2021
1. Verfasser:	Плавінскі, М.А.
Format:	Artikel
Sprache:	Belarusian
Veröffentlicht:	Інститут археології НАН України 2021
Schriftenreihe:	Археологія і давня історія України
Schlagworte:	Танатологія
Online Zugang:	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/187456
Tags:	Tag hinzufügen Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
Назва журналу:	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Zitieren:	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці) / М.А. Плавінскі // Археологія і давня історія України: Зб. наук. пр. — К.: ІА НАН України, 2021. — Вип. 1 (38). — С. 259-278. — Бібліогр.: 44 назв. — біл.

Institution

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine

id	irk-123456789-187456
record_format	dspace
spelling	irk-123456789-1874562022-12-27T01:25:46Z Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці) Плавінскі, М.А. Танатологія Курганны могільнік Мілты Мядзельскага раёна Мінскай вобласці складаецца з дзвюх груп — Мілты І і ІІ. Даследаванні могільніка праводзіліся ў 1992—1993 гг. археалагічнай экспедыцыяй гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта на чале з В. Н. Рабцэвічам і А. М. Плавінскім. У 1992 г. было раскапана 5 курганоў у групе Мілты І, у 1993 г. — 2 курганы ў групе Мілты ІІ. Аналіз пахавальнага інвентару і абраду даследаваных пахаванняў дазваляе сцвярджаць, што курганы ў групах І і ІІ могільніка Мілты могуць быць датаваныя другой паловай Х — першай паловай ХІ ст. ці некалькі шырэй — Х — першай паловай ХІ ст., і належаць да фінальнага этапу існавання культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў на заходнім памежжы яе арэалу. The barrow cemetery Milty consists of two groups — Milty I and II. The research of the cemetery was carried out in 1992—1993 by archaeological expedition of the historical faculty of the Belarusian State University under the head of V. N. Rabcevič and A. M. Plavinski. In 1992, 5 barrows in group Milty I were investigated, in 1993 — 2 barrows in group Milty II. An analysis of the grave goods and rituals of the investigated burials suggests that the barrows in groups I and II of Milty cemetery can be dated to the second half of the 10th — first half of the 11th century, or somewhat more broadly, from the 10th to the first half of the 11th century. They belong to the final stage of the existence of the culture of the Smolensk-Polatsk Long Barrows culture on the western border of its area. At this time, glass beads, jewelry and household items of Old Rusian types appeared in noticeable quantities in the burials of the western regions of the settlement of the population of the Smolensk-Polatsk Long Barrows culture. In barrow 10 of group I, an inhumation burial was found. Such a burial in the necropolis of the Smolensk- Polatsk Long Barrows culture could have been performed not earlier than the end of the 10th — early 11th centuries and, obviously, may be associated with the beginning of the spread of the Christian burial tradition in the Belarusian Dzvina and adjacent territories. Accordingly, chronologically, it is one of the latest in the necropolis. Individual inhumations in the cemeteries of the culture of the Smolensk-Polatsk Long Barrows culture were repeatedly revealed in the western microregions of the distribution of monuments of this ethnocultural community and mark the final stage of the functioning of its necropolises. Курганний могильник Мілти Мядельского району Мінської області складається з двох груп — Мілти I і II. Дослідження могильника проводилися в 1992—1993 рр. археологічною експедицією історичного факультету Білоруського державного університету під керівництвом В. Н. Рябцевіча і О. М. Плавінского. У 1992 р було досліджено 5 курганів в групі Мілти I, в 1993 р. — 2 кургану в групі Мілти II. Аналіз поховального інвентарю та обряду досліджених поховань дозволяє стверджувати, що кургани в групах I і II могильника Мілти можуть бути датовані другою половиною Х — першою половиною XI ст. або трохи ширше — Х — першою половиною XI ст., і належать до фінального етапу існування культури смоленсько-полоцких довгих курганів на західному кордоні її ареалу. В цей час в похованнях західних регіонах розселення носіїв культури смоленсько-полоцких довгих курганів в помітній кількості з’являються скляні намиста, ювелірні прикраси і предмети побуту давньоруських типів. У кургані 10 групи I було виявлено поховання за обрядом ингумации. Вчинення такого поховання в некрополі культури смоленсько-полоцких довгих курганів могло бути зроблено не раніше кінця Х — початку XI ст. і, очевидно, може бути пов’язане з початком поширення християнської поховальної традиції в Білоруському Подвинье і суміжних територіях. Відповідно, хронологічно воно є одним з найбільш пізніх в некрополі. Окремі ингумации в могильниках культури смоленсько-полоцких довгих курганів були неодноразово виявлені в західних мікрорегіонах поширення пам’яток цієї етнокультурної спільності і маркують фінальну стадію функціонування її некрополів. 2021 Article Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці) / М.А. Плавінскі // Археологія і давня історія України: Зб. наук. пр. — К.: ІА НАН України, 2021. — Вип. 1 (38). — С. 259-278. — Бібліогр.: 44 назв. — біл. 2227-4952 DOI: 10.37445/adiu.2021.01.19 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/187456 904.5(476.1)” 9/10” be Археологія і давня історія України Інститут археології НАН України
institution	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection	DSpace DC
language	Belarusian
topic	Танатологія Танатологія
spellingShingle	Танатологія Танатологія Плавінскі, М.А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці) Археологія і давня історія України
description	Курганны могільнік Мілты Мядзельскага раёна Мінскай вобласці складаецца з дзвюх груп — Мілты І і ІІ. Даследаванні могільніка праводзіліся ў 1992—1993 гг. археалагічнай экспедыцыяй гістарычнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта на чале з В. Н. Рабцэвічам і А. М. Плавінскім. У 1992 г. было раскапана 5 курганоў у групе Мілты І, у 1993 г. — 2 курганы ў групе Мілты ІІ. Аналіз пахавальнага інвентару і абраду даследаваных пахаванняў дазваляе сцвярджаць, што курганы ў групах І і ІІ могільніка Мілты могуць быць датаваныя другой паловай Х — першай паловай ХІ ст. ці некалькі шырэй — Х — першай паловай ХІ ст., і належаць да фінальнага этапу існавання культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў на заходнім памежжы яе арэалу.
format	Article
author	Плавінскі, М.А.
author_facet	Плавінскі, М.А.
author_sort	Плавінскі, М.А.
title	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)
title_short	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)
title_full	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)
title_fullStr	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)
title_full_unstemmed	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)
title_sort	датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка мілты (мядзельскі раён мінскай вобласці)
publisher	Інститут археології НАН України
publishDate	2021
topic_facet	Танатологія
url	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/187456
citation_txt	Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці) / М.А. Плавінскі // Археологія і давня історія України: Зб. наук. пр. — К.: ІА НАН України, 2021. — Вип. 1 (38). — С. 259-278. — Бібліогр.: 44 назв. — біл.
series	Археологія і давня історія України
work_keys_str_mv	AT plavínskíma datavanneíkulʹturnaâprynaležnascʹkurgannagamogílʹníkamíltymâdzelʹskíraënmínskajvoblascí
first_indexed	2025-07-16T09:01:35Z
last_indexed	2025-07-16T09:01:35Z
_version_	1837793537984299008
fulltext	259ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) УДК 904.5(476.1)” 9/10” DOI: 10.37445/adiu.2021.01.19 М. А. Плавінскі дАтАВАнне і кУльтУрнАЯ прынАлежнАсЦь кУргАннАгА МогільнікА Мілты (МЯдЗельскі рАён МінскАЙ ВоблАсЦі) Курганны могільнік Мілты Мядзельскага раёна Мінскай вобласці складаецца з дзвюх груп — Міл- ты І і ІІ. Даследаванні могільніка праводзіліся ў 1992—1993 гг. археалагічнай экспедыцыяй гіста- рычнага факультэта Беларускага дзяржаў- нага ўніверсітэта на чале з В. Н. Рабцэвічам і А. М. Плавінскім. У 1992 г. было раскапана 5 кур- ганоў у групе Мілты І, у 1993 г. — 2 курганы ў групе Мілты ІІ. Аналіз пахавальнага інвентару і абраду даследаваных пахаванняў дазваляе сцвярджаць, што курганы ў групах І і ІІ могільніка Мілты мо- гуць быць датаваныя другой паловай х — першай паловай хІ ст. ці некалькі шырэй — х — першай паловай хІ ст., і належаць да фінальнага этапу іс- навання культуры смаленска-полацкіх доўгіх кур- ганоў на заходнім памежжы яе арэалу. ключавыя словы: ранняе сярэднявечча, Паўноч- ная Беларусь, пахавальны абрад, пахавальны інвен- тар, культура смаленска-полацкіх доўгіх курганоў. Матэрыялы раскопак курганнага мо- гільніка Мілты Мядзельскага раёна Мін- скай вобласці былі ўведзены ў навуковы зварот у 2005 г. у сумесным артыкуле А. М. і М. А. Плавінскіх (Плавінскі, Плавінскі 2005). Неабходнасць паўторнага звароту да аналізу матэрылаў раскопак гэтага некропа- ля тлумачыцца, у першыую чаргу тым, што за апошнія паўтары дзесяцігоддзі, дзякуючы новым палявым даследаванням і ўвядзенню ў навуковы зварот матэрыялаў раскопак па- пярэдніх гадоў, існуючыя ўяўленні аб абрад- зе і храналогіі пахавальных помнікаў Паў- ночна-заходняй беларусі зазналі дастаткова моцныя змены. Гэта, у сваю чаргу, вядзе да неабходнасці паўторнага звароту да аналізу асобных пахавальных помнікаў і перагляду некаторых выказаных раней высноў. планіграфія і гісторыя вывучэння не- кропаля Мілты. Могільнік Мілты склада- ецца з дзвюх курганных груп — Мілты І і ІІ. група мілты і была выяўлена Я. Г. звяругам. Яна знаходзіцца ў лесе ля дарогі, якая вядзе з вёскі Нагаўкі — ў вёс- ку Дзягілі на трэцім кіламетры ад паварота на Нагаўкі, за 1,5 км на поўдзень ад Нага- вак і за 0,3 км на паўночны захад ад вёскі Мілты (мал. 1). У 1992 г. да даследаванняў групы Мілты І прыступіла археалагічная экспедыцыя гістарычнага факультэта бела- рускага дзяржаўнага ўніверсітэта на чале з в. Н. Рабцэвічам і А. М. Плавінскім. На момант правядзення раскопак у могільніку налічвалася 36 курганных насыпаў, з якіх 27 былі круглымі, 9 — авальнымі ў плане © М. А. ПЛАвІНСКІ, 2021 Мал. 1. Курганны могільнік Мілты на здымку з Google 260 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія (мал. 2). Круглыя насыпы маюць дыяметр ад 5 да 10 м і вышыню да 1,5 м. Авальныя курганы — значна большыя па памерах і да- сягаюць вышыні 2,5 м. Яны арыентаваныя па лініі поўнач—поўдзень, радзей — захад— усход. Тэрыторыя некропаля моцна зарасла лесам. большасць курганоў была пашкоджа- на перакопамі і звярынымі норамі. Сляды раўчукоў вакол курганных насыпаў візуаль- на не прасочваліся. У 1992 г. у Мілтах І было раскапана 5 курганных насыпаў (мал. 2). група мілты іі была выяўлена археала- гічнай экспедыцыяй гістарычнага факультэ- та беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Яна знаходзіцца ў лесе, на другім кіламет- ры дарогі, якая вядзе з вёскі Нагаўкі ў вёс- ку Рамашкі, за 1,3 км на паўночны ўсход ад вёскі Мілты (мал. 1). У групе налічваецца 28 насыпаў, з якіх 26 знаходзяцца з левага боку ад дарогі Нагаўкі—Рамашкі. Два кур- ганы размяшчаюцца з правага боку ад да- рогі і выходзяць далёка на захад ад сучас- най тэрыторыі могільніка (мал. 3). Помнік, напэўна, уяўляе з сябе толькі частку некалі большага па памерах могільніка. Курганы моцна зараслі лесам, на шмат якіх з іх пра- сочваюцца сляды рабаўнічых ямінаў. Насы- пы маюць паўсферычную форму. большасць з іх круглыя ў плане, некаторыя — некалькі выцягнуты па лініі поўнач—поўдзень з невя- лікімі адхіленнямі. Круглыя курганы маюць вышыню 0,5—1,5 м пры дыяметры 5—8 м. Авальныя насыпы дасягаюць вышыні 2 м, іх схілы значна больш стромкія. Раўчукі ва- кол курганоў візуальна не прасочваліся. У 1993 г. в. Н. Рабцэвіч і А. М. Плавінскі рас- Мал. 2. План курганнай групы Мілты І (мал. А. М. Плавінскага) Мал. 3. План курганнай групы Мілты ІІ (мал. А. М. Плавінскага) 261ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты капалі ў курганнай групе Мілты ІІ два паха- вальныя насыпы. У 2005 г. у публікацыі матэрыялаў раско- пак некропаля Мілты аўтары артыкула вы- казалі меркаванне аб тым, што ён датуецца Х — пачатакам ХІ ст. Усе пахаванні, акрамя інгумацыі ў кургане 10 групы І, належаць да культуры смаленска-полацкіх доўгіх курга- ноў (летапісных крывічоў; Плавінскі, Плавін- скі 2005, с. 129). Апублікаваныя матэрыялы з Мілтаў былі выкарыстаны А. в. вайцяхові- чам падчас аналізу пахавальнага абраду насельніцтва Полацкай зямлі Х—ХІІ стст. У сваёй працы даследчык пагадзіўся з прапа- наванымі аўтарамі публікацыі матэрыялаў раскопак інтэрпрэтацыямі асаблівасцяў па- хавальнага абрада і датаваннем некропаля (войтехович 2019, с. 123—130). Акрамя таго, дэталёвае вывучэнне пацерак з пахаваль- ных комплексаў могільніка ў Мілтах было ажыццёўлена М. І. Латышавай (Сцяпана- вай) (Степанова, Плавинский 2018). Матэрыялы раскопак у Мілтах захоўваюц- ца ў зборы вучэбнай лабараторыі музейнай справы гістарычнага факультэта беларуска- га дзяржаўнага ўніверсітэта 1. 1. Прыношу шчырую падзяку загадчыку вучэбнай ла- бараторыі музейнай справы гістарычнага факультэ- та беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта в. М. Сі- даровічу за ўсебаковую дапамогу ў апрацоўцы калекцыі з раскопак курганнага могільніка Мілты. звернемся да апісання пахавальнага аб- раду і інвентру курганоў, даследаваных у групе мілты і у 1992 г. Курган 1 размяшчаўся ва ўсходняй част- цы могільніка, за 80 м на поўдзень ад дарогі Нагаўкі—Дзягілі, ля паварота на вёску Міл- ты (мал. 2). Насып зарос маладымі дрэвамі. Дзве вялікія сасны раслі ля аснавання кур- гана з усходняга і паўночнага бакоў. Насып авальнай формы быў выцягнуты па лініі поўнач—поўдзень, меў памер 11 × 9 м і вышыню 0,5 м (мал. 4: 1). Нейкія пашкоджан- ні кургана, гэтаксама як і раўчукі вакол яго, візуальна не прасочваліся, з-за чаго, на вялікі жаль, спробаў вывучэння прылеглай да насы- па тэрыторыі не ажыццяўляліся. Сам насып быў пакрыты тонкім слоем дзірвану і складаў- ся з карычневата-жоўтага пяску з уключэн- нямі попела. Усю плошчу аснавання кургана пакрываў слой пяску з попелам магутнасцю 0,1 м — верагодна, старажытны пахаваны дзірван. У гэтым слаі часта сустракаліся дроб- ныя фрагменты кальцынаваных костак. Мацярык складаўся з жоўтага буйназяр- ністага пяску. У мацерыку выяўлены дзве яміны (мал. 4: 2). Яміна 1 знаходзілася ў паўднёва-ўсходнім сектары, была выцягнутая па лініі поўнач— поўдзень, мела памер 1,2 × 0,6 м і глыбіню 0,4 м. запаўненне яміны складалася з пяску, перамяшанага з попелам і вугольчыкамі. Мал. 4. Курганны могільнік Мілты І, курган 1: 1 — план і профілі кургана (1 — карычневата-жоўты пясок; 2 — шэравата-жоўты пясок з дробнымі каменчыкамі; 3 — чырванавата-жоўты пясок; 4 — пясок з вугол- лем і попелам; 5 — вуголле і карбанізаваныя плашкі; 6 — камяні; 7 — гліна; 8 — перакоп; 9 — мацярык; 10 — дзіван; 11 — кальцынаваныя косткі); 2 — планы і профілі мацерыковых ямін; 3 — глінянае праселка (1, 2 — мал. А. М. Плавінскага, 3 — мал. М. А. Плавінскага) 262 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія Яміна 2 выяўлена ў паўднёва-заходнім сектары. Яна мела авальную форму, была выцягнутая па лініі поўнач—поўдзень, мела памер 0,6 × 0,5 м і глыбіню 0,3 м. запаўнен- не яміны складалася з попелу са шматлікімі фрагментамі кальцынаваных костак, сярод якіх было выяўлена біканічнае праселка з глі- ны светла-шэра-карычневага колеру без сля- доў знаходжання ў агні (мал. 4: 3). Дыяметр праселка — 2,8 см, яго вышыня — 1,2 см. Аналагічныя праселкі распаўсюджваюцца ў побыце насельніцтва культур лясной зоны, пачынаючы з позназарубінецкага перыяда (Лопатин, Фурасьев 2007, с. 55), хаця час іх найбольш шырокага распаўсюджання пры- падае на трэцюю чвэрць І тыс. н. э. (Михай- лова 2014, с. 159; Митрофанов 1978, с. 114; Шадыра 2006, с. 80). Разам з тым, у Паўноч- най беларусі, у арэале культуры смаленс- ка-полацкіх доўгіх курганоў, выкарыстанне біканічных гліняных праселак працягвала- ся да самага канца І тыс. н. э. (Енуков 1990, с. 72) і нават да пачатку ХІ ст. (Плавінскі 2017, мал. 36: 5). Адпаведна, вызначыць вуз- кае датаванне насыпу на падставе гэтай зна- ходкі не ўяўляецца магчымым. Можна меркаваць, што здзейсненае па-за межамі кургана 1 пахаванне па абрадзе крэ- мацыі было змешчана ў мацерыковую ямі- ну 2, хаця выяўленне асобных кальцынава- ных костак на ўзроўні старажытнай дзённай паверхні прымушае да пэўнай асцярожнасці ў інтэрпрэтацыі асаблівасцяў пахавальнага абраду. Пэўныя канструктыўныя асаблівас- ці будовы насыпу ў працэсе раскопак прасо- чаныя не былі. Гэты факт, а таксама тое, што раўчукі вакол кургана засталіся не дасле- даванымі, не дазваляюць рэканструяваць асаблівасці рытуальных дзеянняў, якія былі здзейснены падчас яго ўзвядзення. Курган 2 размяшчаўся за 20 м на паўд- нёвы ўсход ад кургана 1 (мал. 2). Круглы ў плане насып меў дыяметр 9 м і вышыню 0,6 м (мал. 5: 1). Курган дастаткова моцна зарос дрэвамі, асабліва ў паўночна-ўсходнім сектары. Раўчукі вакол яго візуальна не пра- сочваліся. Насып быў пакрыты тонкім слоем дзірва- ну і складаўся з карычневата-жоўтага пяску з уключэннямі попелу. Усю плошчу аснаван- ня кургана пакрываў попельна-вугальны слой магутнасцю 0,1 м са шматлікімі дроб- нымі фрагментамі кальцынаваных костак. У мацерыку было выяўлена пяць ямінаў (мал. 5: 2). Яміна 1 размяшчалася ў цэнтры аснаван- ня кургана. Яна мела авальную форму, была выцягнутая па лініі поўнач—поўдзень, мела памер 1,8 × 0,8 м і глыбіню 0,4 м. запаўнен- не складалася з вугольчыкаў і попелу, каль- цынаваныя косткі практычна адсутнічалі. Яміна 2 была выяўлена за 3 м на захад ад цэнтра кургана, мела круглую форму дыяметрам 0,6 м і глыбіню 0,3 м. Яна была запоўненая вуголлем, попелам і шматлікімі фрагментамі кальцынаваных костак. Мал. 5. Курганны могільнік Мілты І, курган 2: 1 — план і профілі кургана; 2 — планы і профілі мацерыковых ямін; 3 — фрагмент венца ляпной па- судзіны (1, 2 — мал. А. М. Плавінска- га, 3 — мал. М. А. Плавінскага) 263ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты Яміна 3 размяшчалася ў паўночна-за- ходнім сектары, за 2 м ад цэнтра, і мела авальную форму, выцягнутую па лініі поў- нач—поўдзень. Памер яміны — 0,6 × 0,4 м, глыбіня — 0,3 м, яе запаўненне складалася з попела, вуголля і кальцынаваных костак. Акрамя таго, было знойдзена некалькі фраг- ментаў ляпной керамікі. У фондах вучэбнай лабараторыі музейнай справы гістарычна- га факультэта беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта захоўваецца толькі адно венца (мал. 5: 3). У папярэдняй публікацыі яно было інтэрпрэтаванае як фрагмент ляпной, магчыма, падпраўленай на ганчарным кру- зе, місы (Плавінскі, Плавінскі 2005, с. 122). Аднак, нашае ранейшае вызначэнне варта прызнаць памылковым. На самай справе, венца належала ляпной пасудзіне з добра за- гладжанай паверхняй. Яна мела раскрытую форму з мінімальна выяўленым плечуком і амаль вертыкальна пастаўленым і крыху адагнутым вонкі кароткім венцам, якое мела дыяметр 25 см. Яміна 4 была выяўлена ў паўночна-ўсход- нім сектары за 1,2 м ад цэнтра, у плане мела круглую форму дыяметрам 0,5 м і глыбінёй 0,2 м. запаўненне складалася з вугольчы- каў, попела і шматлікіх фрагментаў кальцы- наваных костак. Яміна 5 размяшчалася за 3 м на ўсход ад цэнтра кургана і мела авальную форму, вы- цягнутую з поўначы на поўдзень. Дыяметр яміны — 0,8 × 0,5 м, глыбіня — 0,3 м, запаў- ненне — вугольчыкі, попел і шматлікія дроб- ныя кальцынаваныя косткі. Дадатковая інфармацыя аб асаблівасцях будовы насыпу кргана 2 утрымліваецца ў экспедыцыйным палявым дзённіку, які вёў А. М. Плавінскі (захоўваецца ў вучэбнай ла- бараторыі музейнай справы гістарычнага факультэта беларускага дзяржаўнага ўні- версітэта). з яго можна запазычыць важны факт, які не ўвайшоў у фінальны тэкст спра- ваздачы, а менавіта: «На расстоянии 3 м от центра по окружности кургана идёт золь- но-угольное кольцо. Мощность 0,1 м. Ши- рина 0,5 м. Залегает на глубине 10 см от поверхности почти под дёрном». Нажаль, гэтае колца не было адлюстравана на плане кургана і бачнае толькі ва ўсходнім профілі насыпу (мал. 5: 1). Аналагічныя попельныя (на самай спра- ве — гумусаваныя) праслойкі былі неадна- разова выяўлены падчас раскопак курганоў заходняй часткі беларускага Падзвіння і верхняга Павілля, якія датуюцца часам ад трэцяй чвэрці І — да пачатку ІІ тыс. н. э.: курган 12 некропаля Наўры ІІ Мядзельскага раёна Мінскай вобласці (Плавінскі, Плавін- скі, Тарасевіч 2020), курганы 2/14 і 20 мо- гільніка Опса і курган 5 могільніка Пагош- ча браслаўскага раёна віцебскай вобласці (Плавінскі, Дучыц, Плавінскі, Шадыра 2014, с. 79, 99—101, мал. 42: 1, 55; Плавінскі 2017, с. 99, мал. 86—87, 101). ва ўсіх пералічаных выпадках яны былі інтэрпрэтаваныя як вы- кладкі з кавалкаў дзірвану, якія рабіліся па краі аснавання курганоў з мэтай умацаван- ня іх схілаў. Паўнавартасна рэканструяваць працэс узвядзення кургана 2, на жаль, не падаец- ца магчымым. Упэўнена можна меркаваць толькі аб тым, што рэшткі здзейсненай па- за межамі кургана крэмацыі (ці крэмацый) былі змешчаныя ў ямінах, выкапаных у аснаванні кургана. Акрамя таго, па перы- метры аснавання была зроблена выклад- ка з кавалкаў дзірвану, якая павінна была прадухіліць апаўзанне ўзведзенага з пяску насыпу. Нейкія іншыя асаблівасці будовы кургана, гэтаксама як і раўчукі вакол яго, у працэсе раскопак выяўлены не былі. Курган 4 размяшчаўся за 30 м на паўднёвы захад ад кургана 1 (мал. 2). Ён меў круглае ў плане аснаванне і паўсферычную форму са стромкімі схіламі і крыху сплошчанай вяр- шыняй (мал. 6: 1). Дыяметр кургана — 10 м, вышыня — 1 м. На ім расло некалькі вялікіх дрэваў. Насып быў пакрыты тонкім слоем дзівану. У яго цэнтры выразна прасочваліся сляды перакопа, які не дайшоў да попельнага слою на аснаванні. Яміна мела дыяметр 2 м і глы- біню 0,5 м. Сам насып меў дастаткова скла- даную стрктуру. Яго верхняя частка магут- насцю 0,8 м складалася з дробназярністага карычневата-жоўтага пяску. Пад насыпам быў выяўлены слой жоўтага пяску з глінай дыяметрам 3 м і магутнасцю 0,4 м. Гэты на- сып некалькі змешчаны ад цэнтра кургана на поўдзень. На мяжы гэтых двух слаёў пра- сочваецца тонкая попельная праслойка. Плошча аснавання кургана была пакры- тая слоем пяску з вугольчыкамі і попелам магутнасцю 0,1—0,2 м. У цэнтры аснавання попельны слой набываў асабліва насычаны характар (мал. 6: 1). У цэнтры кургана на попельным слаі былі выяўлены буйныя ву- голлі і плашкі, арыентаваныя па лініях поў- дзень—поўнач і захад—усход. Тут жа былі знойдзены шматлікія дробныя фрагменты кальцынаваных костак (агульнай масой 398,3 г) і рэшткі пахавальнага інвентара (мал. 6: 2). У палявых умовах, а пасля ў спра- ваздачы аб раскопках і ў папярэдняй публі- кацыі іх матэрыялаў, дадзеная канструкцыя была інтэрпрэтаваная як рэшткі пахавальна- га вогнішча, на якім адбылося трупаспален- не на месцы ўзвядзення кургана (Плавінскі, Плавінскі 2005, с. 122). Гэтая папярэдняя ін- тэрпрэтацыя была ў далейшым падтрымана А. в. вайцяховам, які, пры гэтым, адзначыў, што прыклады ажыццяўлення крэмацыі на месцы ўзвядзення кургана з’яўляюцца на тэ- 264 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія рыторыі Паўночнай беларусі нешматлікімі (войтехович 2019, с. 21, 24). Аднак, давод- зіцца прызнаць, што прапанаванае намі раней вызначэнне дадзенай канструкцыі з’яўляецца памылковым. Найбольш вера- годнай інтэрпрэтацыяй выяўленага аб’екта падаецца наступная — перад намі рэшткі пэўнай канструкцыі з драўляных плашак, якія, верагодна, былі пакладзены накатамі «крыж накрыж» і маглі ў выніку ўяўляць своеасаблівы памост. Дрэва ператварылася ў вуголле ў працэсе натуральнай карбаніза- цыі. На карысць такога вызначэння сведчы- ць, найперш, той факт, што пад вуголлем і плашкамі слядоў пракалу мацерыковай па- верхні ў выніку ўздзеяння высокай тэмпера- туры не выяўлена. А ў выпадку, калі б тру- паспаленне адбывалася на месцы, мацярык у абавязковым парадку падвергся б моцнаму ўздзеянню агню. Акрамя таго, мяркуючы па дзённікавых запісах А. М. Плавінскага, кру- гавы гаршчок быў выяўлены «на 0,1 м выше зольника». відавочна, што гаршчок мог быць выяўлены ў насыпе ў такім становішчы толь- кі ў тым выпадку, калі першапачаткова ён быў змешчаны на нейкай цвёрдай паверхні, якая з цягам часу спарахнела. Сярод карбанізаваных плашак выяўлены кальцынаваныя косткі, рэшткі аплаўленых бронзавых упрыгажэнняў і шкляных паце- рак і іншы інвентар, які складаўся. • Фрагменты моцна аплаўленага бронза- вага ўпрыгажэння (упрыгажэнняў?), сярод якіх надзейна вызначаюцца фрагменты ві- тай трохдротавай грыўні з канічнымі кан- цамі (мал. 7: 1—3; табліца). Абруч грыўні меў дыяметр 0,8 см і быў звіты з драцінак дыяметрам 0,3 см. Адзін часткова захаваны канец грыўні мае дыяметр аснавання 1,4 см і вышыню — 1,2 см (першапачаткова, вера- годна, дасягала 1,5 см). Шыйныя грыўні з канічнымі канцамі датуюцца ў Літве VIII— XI стст. (Lietuvos… 1977, р. 146). • Мініяцюрны жалезны нож з прамой спін- кай, пакрытага акалінай (мал. 7: 4). Агульная даўжыня нажа — 9,1 см, даўжыня ляза — 5,6 см, яго шырыня — 0,9 см, таўшчыня спін- кі — 0,3 см. Нож належыць да групы І паводле Р. С. Мінасяна, які лічыў, што падобныя нажы шырока распаўсюджваюцца ў лясной зоне Ус- ходняй Еўропы ў трэцяй чвэрці І тыс. н. э. і пра- цягвалі выкарыстоўвацца ў VIII—XI стст. (Ми- насян 1980, с. 69). Нажы з прамой спінкай добра вядомыя ў старажытнасцях культуры пскоўскіх доўгіх курганоў (Михайлова 2014, с. 129—131), асобныя знаходкі паходзяць з пахавальных помнікаў культуры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў (Енуков 1990, с. 69—70). • Шкляныя пацеркі, агульная колькасць якіх перавышала 60 адзінак. Сярод іх можна ідэнтыфікаваць 25 экзэмпляраў наступных тыпаў і відаў: Мал. 6. Курганны могільнік Мілты І, курган 4: 1 — план і профілі кургана, 2 — план пахавання (1 — кру- гавы гаршчок; 2 — аплаўленыя пацеркі і фрагменты шыйнай грыўні; 3 — фрагменты ляпнога гаршка; 4 — аплаўленыя пацеркі; 5 — фрагменты шыйнай грыўні; 6 — нож; 7 — пярсцёнак), 3 — скапленне камянёў у паўднёва-усходнім сектары (мал. М. А. Плавінскага) 265ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты • адна- (1 экз.) і двухчасткавыя (3 экз.) бела-чорныя падоўжнапаласатыя «лімон- кі» (мал. 8: 1—3, 16, 27), якія належаць да тыпу 9 аддзела І паводле Ю. Л. Шчапавай (Щапова 1956, с. 175); • двухчасткавая падоўжнапаласатая жоў- та-карычневая «лімонка» (1 экз.; мал. 8: 4) таксама належаць да тыпу 9 аддзела І; • двухчасткавыя «лімонкі» сіняга шкла (2 экз.) тыпу 9 аддзела І (мал. 8: 9, 24); • двухчасткавая «лімонка» барвовага ці так званага «віннага» шкла тыпу 9 ад- дзела І (1 экз.), якая з прычыны аплаў- ленасці можа быць ідэнтыфікавана толь- кі з пэўнай доляй гіпатэтычнасці (мал. 8: 6, 7); • адначасткавая лімонападобная пацерка жоўтага шкла тыпа 9 аддзела І (1 экз.), якая прыпеклася да двухчасткавай падоўжнапа- ласатай «лімонкі» (мал. 8: 2, 3). Акрамя гэтай больш-менш вызначальнай пацеркі, сярод знаходак прысутнічае злітак жоўтага шкла (мал. 8: 13), які, хучэй за ўсё, таксама быў класічнай «лімонкай», але зараз упэўнена сцвярджаць гэта немагчыма; • адна-, двух- і трохчасткавыя зонныя сінія (13 экз.; мал. 8: 10—12, 14, 17—23, 25, 26), якія адпавядаюць першаму варыянту сініх Мал. 7. Курганны могільнік Мілты І, курган 4, пахаваль- ны інвентар: 1—3 — фрагмен- ты шыйнай грыўні; 4 — нож; 5 — пярсцёнак; 6 — кругавы гаршчок; 7 — ляпны гаршчок (мал. М. А. Плавінскага) Мал. 8. Курганны могільнік Мілты І, курган 4, пахавальны інвентар: 1—14, 16—32 — шкляныя пацеркі; 15 — касцяная пацерка (фота М. І. Латышавай) 266 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія пацерак тыпу 2 аддзела І (круглых) паводле Ю. Л. Шчапавай (Щапова 1956, с. 166); • зонная барвовая (1 экз.; мал. 8: 8); • вочкавая чырвоная з чорна-белым рыс- кавым вочкам (1 экз.; мал. 8: 5), якая на- лежыць да тыпа 4 паліхромных пацерак па- водле Ю. Л. Шчапавай (Щапова 1956, с. 177). Рабрыстая зонная сіняя дробная пацерка (1 экз.), спечаная з барвовай «лімонкай», вы- значаецца з вялікай ступенню верагоднасці (мал. 8: 6, 7). Яна належыць да аддзела ІІ паводле Ю. Л. Шчапавай (Щапова 1956, с. 175). Даследчыца не вылучае ў асобны тып зонныя рабрыстыя пацеркі, але форма іх адрозніваецца ад цыліндрычнай плаўным пераходам ад бакавой паверхні да пляцовак пры канале, таму пацерка з кургана 4 не была аднесена да тыпу 1 (цыліндрычныя) аддзела ІІ; • чатырнаццацігранная касцяная пацер- ка (1 экз.; мал. 8: 15). Набор пацерак з пахавання ў кургане 4 можа быць датаваны дастаткова вузка. Ю. Л. Шчапава датавала манахромныя «лі- монкі» (акрамя жоўтых) Х — першай пало- вай ХІ ст., а падоўжнапаласатыя лімонапа- добныя пацеркі Х — першай чвэрцю ХІ ст. (Щапова 1956, с. 174—175). Паводле мерка- вання Ю. М. Лесмана і Я. в. Фрэнкеля, вы- карыстанне падоўжнапаласатых пацерак ма- гло працягвацца да сярэдзіны ХІ ст. (Лесман 1984, с. 140; Френкель 2007, с. 101). У сваю чаргу, у курганным могільніку Мініна ІІ на Кубенскім возеры сінія і вінныя лімонапа- добныя экзэмпляры сустракаюцца толькі ў самых ранніх пахаваннях, датаваных другой паловай Х ст., а падоўжнапаласатыя «лімон- кі» канцэнтруюцца ў пахаваннях, якія нале- жаць да другой паловы Х — пачатку ХІ ст. (захаров, Кузина 2008, с. 186, табл. 86). Пер- шы варыянт сініх зонных, жоўтыя лімонапа- добныя і чырвоная пацерка з чорна-белым вочкам датуюцца ў межах Х—ХІ стст. (заха- ров, Кузина 2008, с. 196; Щапова 1956, с. 167, 174, 178; Фехнер 1959, прил. 5, с. 204). Такім чынам, набор пацерак, выяўлены ў курга- не 4, найбольш верагодна, мог сфармавацца ў межах другой паловы Х — пачатку ХІ ст. У попельным слаі знойдзены фрагменты ляпнога гаршка са слядамі другаснага абпа- лу і дэфармацыі ад уздзеяння агню (мал. 7: 7). Пры гэтым, па ступені абпалу пасудзіны, можна меркаваць, што яна не доўга знаход- зілася ў пахавальным вогнішчы. вышыня гаршка — 10,7 см, дыяметр дэфармавана- га ад уздзеяння агню венца — 11,8 × 10 см, дыяметр плечукоў — 13,5 × 12,5 см, дыяметр донца — 8,4 см. Ён быў выраблены з цеста з дамешкам некалібраванай жарствы дыямет- рам да 0,4 см. Гаршчок належыць да так зва- най керамікі з «плечуком», характэрнай для культуры смаленска-полацкіх доўгіх курга- ноў (Горюнова 2016, с. 27—28; Енуков 1990, с. 83—90; Еремеев, Дзюба 2010, с. 481—485; Еремеев 2015, с. 93—99; Каменецкая 2019, с. 26—29; Пушкина 1973, с. 90—91). Акрамя пахавальнага інвентару, які моц- на пацярпеў ад уздзеяння агню, у пахаванні былі выяўлены. • бронзавы пласцінкавы шырокасярэд- зінны пярсцёнак з незамкнёнымі канца- мі (мал. 7: 5; табліца), які захаваўся ў двух фрагментах, пакрытых моцнай пацінай. Шчыток пярсцёнка пакрыты геаметрычным арнаментам у выглядзе «елачкі», яго шы- рыня — 1,7 см, таўшчыня — 0,1 см. Дата- ванне падобных пярсцёнкаў вызначаецца ў шырокіх межах другой паловы Х — пачатку ХІІІ ст. (Седова 1981, с. 129). • На ўзроўні 0,1 м вышэй за попельны слой стаяла раннекругавая пасудзіна з канічным тулавам і моцна адагнутым вонкі s-падобным венцам без слядоў знаходжання ў агні (мал. 7: 6). Гаршчок быў вылеплены ад рукі, а пасля абточаны па ўсёй вышыні на крузе, яго вышыня — 12,1 см, дыяметр венца — 14,6 × 15,2 см, дыяметр плечукоў — 14 см, дыяметр донца — 8,5 × 8,7 см. Па плечуку і тулаву ён упрыгожаны няроўным лінейным і хвалістым арнаментам. На дон- цы маецца ярка выяўлены борцік, кляймо ў выглядзе круга, а таксама сляды расколінаў, якія меліся на падстаўцы. Пасудзіна была выраблена з цеста з дамешкам некалібра- ванай жарствы дыяметрам да 0,4 см, аб- пал — нераўнамерны. Гаршчок знаходзіць аналогіі сярод раннекругавой керамікі з Гнёздава (другая палова Х ст.; Каменецкая 2019, с. 36—37, рис. 19: 3), Гарадка на Ло- ваці (пачынаючы з другой — трэцяй чвэрці Х ст. (Горюнова 2016, с. 29—30), курганных старажытнасцях Полацкай зямлі (Шты- хаў 1992, мал. 67: 1, 2; Штыхов 1992, с. 62, рис. 1). Пытанне аб часе распаўсюджання кругавой керамікі ў курганных могільніках Мілты І, курган 4, элементны склад вырабаў з каляровых металаў, % * Мал. Назва прадмета cu Pb Sn Zn 8: 3 Канічны канец шый- най грыўні 79,12 4,42 10,30 6,16 8: 2 Фрагмент абруча шыйнай грыўні 83,79 2,60 11,55 2,07 5: 5 Шырокасярэдзінны пярсцёнак 81,45 3,60 9,42 5,53 * вымярэнні праведзеныя кандыдатам фізіка-матэ- матычных навук, дацэнтам К. Ф. Ермаліцкай у на- вукова-даследчай лабараторыі нелінейнай оптыкі і спектраскапіі фізічнага факультэта беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта на лазерным спектромеры LSS-1 (вытворчасці сумеснага беларуска-японскага прадпрыемства LOTIS Tii, г. Мінск, беларусь). 267ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты заходняй часткі беларускага Падзвіння і ў верхнім Павіллі дагэтуль застаецца адкры- тым. М. У. Малеўская-Малевіч лічыла, што ў гарадах беларускага Панямоння кругавая кераміка распаўсюджваецца ў другой палове Х ст. (Малевская-Малевич 2005, с. 132—137). І. І. Ерамееў лічыць, што час з’яўлення круга- вога посуду ў Полацка-віцебска-Смаленскім рэгіёне можа быць вызначаны ў межах дру- гой чвэрці — сярэдзіны Х ст. (Еремеев 2015, с. 524). Разгляд пытання аб часе з’яўлення кругавой керамікі ў курганных могільніках богінска-дрывяцкага мікрарэгіёна на захад- зе браслаўскага Паазер’я прывёў аўтара да высновы, аб тым, што посуд, выраблены на крузе, з’яўляецца ў пахаваннях дадзена- га мікрарэгіёна ў канцы Х ст. (Плавинский 2011, с. 272). Меркаванне аб тым, што круга- вая кераміка распаўсюджваецца ў курганных пахаваннях на тэрыторыі Полацкай зямлі з канца Х ст., прытрымліваецца і А. в. вайця- ховічам (войтехович 2019, с. 85—86). У паўднёва-ўсходнім сектары, за 0,5 м ад падэшвы кургана, на попельным слаі была выяўлена прамавугольная выкладка з буй- ных камянёў, крыху выцягнутая па лініі поўнач—поўдзень (памер — 0,5 × 0,4 м). Такім чынам, на падставе выяўленага па- хавальнага інвентару датаванне кургана 4 можа быць акрэслена ў межах канца Х — пачатку ХІ ст. (ніжняя храналагічная мяжа вызначаецца на падставе кругавой пасудзі- ны, верхняя — паводле наяўнасці падоўж- напаласатых «лімонак»). Нягледзячы на тое, што наяўнае апісанне стратыграфіі насыпа дастаткова схематыч- нае, і той факт, што раўчукі вакол яго не даследаваліся, рэкаструяваць асноўныя эта- пы яго ўзвядзення ўсё ж можна. Рэшткі зд- зейсненага па-за межамі кургана пахавання па абрадзе крэмацыі (мал. 9). былі змешча- ны на драўлянай канструкцыі на аснаванні. Гэтая канструкцыя, верагодна, складалася з некалькіх накатаў плашак ці бярвенцаў. Пасля высыпання рэшткаў крэмацыі над драўлянай канструкцыяй ажыццяўлялі- ся пэўныя рытуальныя дзеянні — пры па- хаванні быў змешчаны кругавы гаршчок і пакладзены пярсцёнак. Пасля гэтага над пахаваннем быў узведзены невысокі (0,4 м) насып дыяметрам 3 м. Праз пэўны час, які, верагодна, быў дастаткова працяглым, бо на першапачатковым насыпе паспеў утварыцца слой дзірвану, прасочаны ў выглядзе тонкай попельнай праслойкі, узвядзенне кургана было працягнута. На паўднёвы ўсход ад пер- шапачатковага насыпу была зроблена пра- мавугольная выкладка з буйных камянёў. Пасля гэта курган быў дасыпаны такім чы- нам, што новы, значна большы па памерах, насып перакрыў і першапачатковы курган, і каменную выкладку побач з ім. Курган 10 размяшчаўся за 15 м на захад ад кургана 1 (мал. 2). Паўсферычны круглы ў плане насып пры дыяметры 6 м меў стром- кія схілы і вышыню 1 м (мал. 10: 1). На вяр- шыні кургана прасочвалася невялікая яміна памерам 0,4 × 0,4 м. На схілах расло некаль- кі вялікіх дрэваў. Насып быў пакрыты тонкім слоем дзіва- ну і складаўся з карычневата-жоўтага пяс- ку. Яміна ў ім даходзіла да глыбіні 0,5 м ад вяршыні. Усю плошчу аснавання кургана пакрываў попельна-вугальны слой магут- насцю ад 0,1 м у цэнтры да 0,2 м па краях (мал. 10: 1). У цэнтры аснавання на попельным слаі было здзейснена пахаванне па абрадзе інгу- мацыі. Нябожчык ляжаў на спіне, галавой на паўднёвы ўсход, рукі выцягнутыя ўздоўж цела (мал. 10: 1, 2). Пры пахаванні выяў- лены. • Надзвычай моцна каразіраваны жа- лезны нож (мал. 10: 3). Наяўная даўжы- ня — 9,7 см, даўжыня ляза — 5,9 см, шыры- ня ляза — 1,3 см, таўшчыня спінкі — 0,4 см. Нож належыць да групы ІІ паводле Р. С. Мі- насяна. Нажы гэтага тыпу складаюць пе- раважную большасць знаходак на паселіш- чах і ў могільніках на тэрыторыі верхняга Падняпроўя і Паўночнага захаду Расіі і ў іншых рэгіёнах лясной зоны Усходняй Еўро- пы, пачынаючы з Х—ХІ стст. (Минасян 1980, с. 70). • Рэшткі ляпной асіметрычнай пасудзі- ны, ад якой захаваліся прыдонная частка са сценкамі, фрагменты плечукоў і венца (мал. 10: 4). Дакладна вызначыць вышыню, дыяметр венца і плечукоў не падаецца маг- Мал. 9. Курганны могільнік Мілты І, курган 4, рэ- канструкцыя пахавальнага строю (мал. в. М. Тара- севіч) 268 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія чымым, але прыкладныя памеры наступ- ныя: вышыня — каля 11,3—11,5 см, дыяметр венца — каля 9,5—10 см, дыяметр плечу- коў — каля 11—11,5 см. Дакладна можна вызначыць толькі дыяметр донца — 9,3 см. Пасудзіна была вылеплена з цеста з дамеш- кам некалібраванай жарствы дыяметрам да 0,3 см. На донцы маюцца сляды падсыпкі з пяску з некалібраванай жарствой. Няглед- зячы на стан захаванасці гаршка, яго можна ўпэўнена аднесці да керамікі з «плечуком», выкарыстанне якой у пахавальным абрадзе насельніцтва заходніх рэгіёнаў Полацкай зямлі магло працягвацца да сярэдзіны ХІ ст. (Плавинский 2018, с. 336—338; войтехович 2019, с. 84—85). Адпаведна, датаванне кур- гана 10 можа быць вызначана ў межах пер- шай паловы — сярэдзіны ХІ ст. Рэканструяваць рытуальныя дзеянні, якія ажыццяўляліся падчас узвядзення кургана, можна наступным чынам: цела было паклад- зена на аснаванне будучага насыпу галавой на паўднёвы ўсход, побач з целам паставілі ляпны гаршчок, пасля чаго над нябожчыкам быў узведзены пахавальны насып. Курган 13 размяшчаўся за 45 м на паўднё- вы захад ад кургана 1 (мал. 2). Паўсферычны круглы ў плане насып меў дыяметр 6 м меў стромкія схілы і вышыню 1 м (мал. 11: 1). На схілах расло некалькі магутных і шмат дроб- ных дрэваў, акрамя таго на паўднёвым схіле прасочваліся рэшткі яміны. Насып быў пакрыты тонкім слоем дзірва- ну і складаўся з карычневата-жоўтага пяску. У паўночна-заходнім сектары, ля самай вяр- шыні, на глыбіні 0,1 м ад яе (пад дзірванам) выяўлена авальная лінза попелу, вуголь- чыкаў і шматлікіх дробных кальцынаваных костак, выцягнутая па лініі поўнач—поў- дзень. Лінза мела памер 0,6 × 0,3 м і магут- насць 0,2 м (мал. 11: 1). У пахаванні былі знойдзены. • У цэнтры лнізы выяўлены фрагменты раннекругавой пасудзіны са слядамі міні- мальнага другаснага абпалу. захаваліся значны фрагмент донца, фрагмент плечука з лінейным і хвалістым арнаментам і дроб- ны фрагмент венца (мал. 11: 5). На падставе наяўных фраментаў можна вызначыць толь- кі дыяметр донца — 9 см і прапанаваць гра- фічную рэканструкцыю агульнага выгляду гаршка, які быў вылеплены ад рукі, а пас- ля абточаны па ўсёй вышыні на крузе. Па- судзіна была зроблена з цеста з дамешкам жарствы дыяметрам да 0,2 см, на донцы ма- юцца сляды борціка. Як ужо было адзнача- на, з’яўленне кругавой керамікі ў курганах рэгіёна прыпадае на канец Х ст. • Дробныя зліткі бронзы 1 і сплаўленыя з кальцынаванымі косткамі рэшткі шкля- ных пацерак, сярод якіх вызначаецца толь- кі адзін чорны экзэмпляр з белай паласой (мал. 11: 2). Такія пацеркі даследчыкі дату- юць Х — пачтакам ХІ ст. (захаров, Кузина 2008, с. 196; Самойлович 2006, с. 377—378). 1. Тут і далей тэрмін «бронза» з’яўляецца ўмоўным, бо колькасны аналіз складу металу не ажыццяў- ляўся. Мал. 10. Курганны могільнік Мілты І, курган 10: 1 — план і профілі кургана; 2 — план пахавання па абрадзе інгумацыі; 3 — жалезны нож; 4 — ляпны гаршчок (1, 2 — мал. А. М. Плавінскага, 3, 4 — мал. М. А. Плавін- скага) 269ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты Нягледзячы на нешматлікасць наяўных знаходак, на іх падставе датаванне кургана можы быць вызначана ў межах канца Х — пачакту ХІ ст. Пад насыпам быў выяўлены попельна-ву- гальны слой, які пакрываў усю плошчу асна- вання. Яго магутнасць складала ад 0,1 м у цэнтры да 0,2 м ля падэшвы (мал. 11: 1). Пад попельным слоем, у цэнтры аснавання кургана, у мацерыку была выяўлена блізкая да авальнай яміна, выцягнутая па лініі поў- нач—поўдзень. Яна мела памер 1,5 × 0,8 м і глыбіню 0,3 м. запаўненне складалася з пяску з попелам. Кальцынаваных костак ні ў попельным слаі на аснаванні, ні ў яміне не знойдзена. Нягледзячы на тое, што раўчукі вакол кургана не даследаваліся, можна наступным чынам рэканструяваць рытуальныя дзеянні, якія ажыццяўляліся падчас яго ўзвядзення. Першапачаткова па цэнтры аснавання была выкапана вялікая авальная яміна. На жаль, функцыянальнае прызначэнне гэтага аб’екта засталося не высветленым падчас раскопак. Пасля гэтага быў узведзены насып, на вяр- шыні якога былі змешчаны рэшткі пахаван- ня па абрадзе крэмацыі. Упэўнена сказаць, як менавіта змяшчаліся рэшткі крэмацыі, здзесненай на баку, на падставе наяўных звестак, дастаткова цяжка. Аднак, мяркую- чы па тым, што лінза кальцынаваных костак мела адносна невялікі памер (0,6 × 0,3 м) пры магутнасці 0,2 м, пахаванне магло пер- шапачаткова змяшчацца ў неглыбокай ямі- не на вяршыні. Паводле ступені захаванасці фрагментаў кругавога гаршка, можна мерка- ваць, што ён быў пастаўлены пры пахаванні, ад чаго яго верхняя частка захавалася знач- на горш, чым донца. Не выключана таксама, што фактычна «прыкапаная» на вяршыні крэмацыя магла быць маркіравана нейкай адмысловай канструкцыяй з арганічных ма- тэрыялаў. Аднак, гэтае меркаванне застаец- ца выключна гіпатэтычным. У курганнай групе мілты іі у 1993 г. было даследава 2 пахавальныя насыпы. Курган 1 размяшчаўся ў заходняй частцы некропаля (мал. 3) ля дарогі Нагаўкі—Ра- машкі—Дзягілі. Насып правільнай паўсфе- рычнай формы быў круглым у плане і пры вышыні 1,2 м меў дыяметр 8 м (мал. 12: 1). Паўднёва-ўсходні схіл больш пакаты, чым паўночна-заходні. На вяршыні кургана пра- сочвалася невялікая западзіна, акрамя таго, на ім расло некалькі магутных дрэваў. Раў- чукі вакол кургана візуальна не прасочвалі- ся, з-за чаго, на вялікі жаль, спробаў іх выву- чэння не ажыццяўляліся. Насып меў складаную структуру і скла- даўся з двух слаёў. верхні слой магутнас- цю 0,6 м складаўся з карычневата-жоўтага пяску з уключэннем дробных каменчыкаў, ніжні — магутнасцю 0,4 м — з шэравата- жоўтага пяску. Гэтыя слаі падзяляла тонкая попельная (гумусаваная) праслойка таўш- чынёй 0,02 м (мал. 12: 1). У паўднёвай час- Мал. 11. Курганны могільнік Мілты І, курган 13: 1 — план і профілі кургана; 2—4 — сплаўленыя з кальцына- ванымі косткамі шкляныя пацеркі; 4 — графічная рэканструкцыя кругавога гаршка (1 — мал. А. М. Плавін- скага, 2—4 — фота М. І. Латышавай, 5 — мал. М. А. Плавінскага) 270 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія тцы насыпу паміж верхнім і ніжнім слаямі выяўлена лінза чырванавата-жоўтага пра- каленага пяску, якая мае авальную форму памерам 5,5 × 4 м, выцягнутую з поўначы на поўдзень, і магутнасць 0,1 м. На ёй зна- ходзілася пахаванне — выцягнутае з поўна- чы на поўдзень скапленне вуглёў, попелу і кальцынаваных костак памерам 4 × 2 м і ма- гутнасцю 0,1 м — пахаванне 1. У паўночнай частцы скаплення кальцынаваных костак (мал. 12: 1) былі знойдзены. • Фрагменты ляпнога гаршка з «плечу- ком», які моцна пацярпеў ад удзеяння па- хавальнага агню. Асабліва моцна пацярпе- ла верхняя частка пасудзіны — фрагменты венца дэфармаваныя. Аднак, няглядзячы на сур’ёзную ступень дэфармацыі значнай час- ткі фрагментаў пасудзіны, усё ж можна зра- біць яе графічную рэканструкцыю (мал. 13: 4) і прыблізна вызначыць першапачатковыя памеры: вышыня — каля 11,3 см, дыяметр венца — каля 10,2 см, дыяметр плечукоў — каля 11,6 см, дыяметр донца — каля 8,3 см. Гаршчок быў выраблены з цеста з дамеш- кам некалібраванай жарствы дыяметрам да 0,5 см. • бясформенны злітак метала шэрага ко- леру (мал. 13: 3). • Фрагмент, каля 1/2 часткі, масіўнай літай бронзавай спіралеканечнай фібулы Мал. 12. Курганны могільнік Мілты ІІ, курган 1: 1 — план і профілі кургана; 2 — план і профілі пахаван- ня 2 у мацерыковай яміне (1, 4 — фрагменты ляпнога гаршка; 2 — злітак метала; 3 — гузік; 5 — фрагмент фібулы; 6 — абойміца; мал. А. М. Плавінскага) Мал. 13. Курганны могільнік Мілты ІІ, курган 1, пахавальны інвентар: 1 — фрагмент бронзавай падковападобнай фібулы; 2 — гузік; 3 — бясфор- менны злітак метала; 4 — ляпны гаршчок (част- ковая графічная рэканструкцыя); 5 — абойміца (1, 5 — мал. в. Г. беляўца, 2 — мал. А. М. Плавінскага, 3, 4 — мал. М. А. Плавінскага) 271ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (мал. 13: 1), першапачатковы дыяметр якой дасягаў каля 6,8—7 см. Шасцігранная ў ся- чэнні дужка памерам 0,9 × 0,6 см пакрытая арнаментам у выглядзе «воўчага зуба». вар- та адзначыць, што хоць прадмет і пабываў у пахавальным вогнішчы, пацярпеў ён ад гэтага мінімальна. Фібулы з аналагічным афармленнем дужак і гранёнымі альбо спіралеканченымі канцамі лічацца агуль- набалтыйскім тыпам мужчынскіх упрыга- жэнняў і датуюцца ў межах IX — пачатку ХІ ст. (Arbman 1943, taf. 53—54; Нукшин- ский… 1957, табл. VII: 14—16; Thunmark- Nulén 1998, taf. 77: 7—9, 81—84; Blujienė 1999, pav. 57: 1, 58: 3—6; Хвощинская 2004, с. 82—83; Еремеев 2015, с. 389), а на стара- жытнарускай тэрыторыі — другой паловы Х — пачатку ХІ ст. (Мальм 1967, с. 155, 161; Авдусина, Ениосова 2001, с. 97—98). • бронзавы шарападобны гузік (мал. 13: 2) 1. На падставе выяўленага інвентару, паха- ванне можа быць дастаткова ўпэўнена інтэр- прэтаванае як мужчынскае і датаванае дру- гой паловай Х — пачаткам ХІ ст. Аснаванне кургана пакрываў слой шэрага пяску з вугольчыкамі і попелам магутнасцю 0,1 м (мал. 12: 1). У працэсе зачысткі маце- рыка, бліжэй да паўночнага краю аснавання насыпу была знойдзена бронзавая, магчы- ма, паясная абойміца са слядамі дэфарма- цыі ад знаходжання ў агні, верагодна, зроб- леная з другасна выкарыстанай (згорнутай удвая) арнаментаванай пласцінкі (мал. 13: 5). Пласцінка шырынёй 1,5—1,6 см і таўш- чынёй 0,1 см была пакрытая арнаментам, які складаецца з двух шэрагаў трохвугольнікаў, кожны з якіх утвораны трыма кропкамі. На абойміцы захавалася адна заклёпка, маецца яшчэ тры адтуліны для заклёпак. вузкае да- таванне прадмета вызначыць не падаецца магчымым, але мяркуючы па арнаменце, ён можа быць аднесены да эпохі вікінгаў. У аснаванні кургана, амаль у яго цэнтры была выяўлена яміна 1 круглай формы ды- яметрам 0,8 м і глыбінёй 0,4 м, запоўненая вуголлем, попелам і кальцынаванымі кост- камі — пахаванне 2 (мал. 12: 2). Рэканструяваць рытуальныя дзеянні, якія ажыццяўляліся падчас узвядзення кургана, можна наступным чынам: першапачаткова ў цэнтры аснавання будучага кургана была выкапана акруглая яміна, куды змясцілі рэшткі здзейсненай на баку безынвентарнай крэмацыі. выяўленне ля паўночнага краю аснавання насыпу абойміцы са слядамі дэ- фармацыі ад знаходжання ў агні сведчыць аб ажыццяўленні нейкіх рытуальных дзеян- няў на месцы насыпання будучага кургана. 1. Дадзены артэфакт не захаваўся, што не дазваляе апісаць яго марфалагічныя асаблівасці. Пасля гэтага быў узведзены пляскаты насып вышынёй 0,4 м. Праз пэўны час, за які кур- ганны насып паспеў пакрыцца слоем дзірва- ну (гумусаваная праслойка магутнасцю 2 см), на яго вяршыні было здзейснена новае пахаванне па абрадзе крэмацыі. верагодна, крэмацыя адбылася на месцы, аб чым свед- чыць той факт, што практычна ўся плошча паверхні першапачатковага кургана падвер- глася ўздзеянню моцнага агню. На карысць думкі аб здзяйсненні крэмацыі на вяршыні першапачатковага насыпу, сведчыць і памер скаплення вуголля, попелу і кальцынава- ных костак. А. М. Плавінскі нават меркаваў, што падчас крэмацыі цела нябожчыка было арыентаванае галавой на поўнач (Плавінскі, Плавінскі 2005, с. 128), аднак, падстаў для пацвярджэння ці абвярджэння такой гіпотэ- зы мы ў рэчаінасці не маем. Пасля здзяйснен- ня крэмацыі на вяршыні першапачатковага пляскатага насыпу курган быў дасыпаны і атрымаў сваю канчатковую форму. Курган 2 размяшчаўся за 100 м на паў- ночны захад ад кургана 1 (мал. 3). Ён меў паўсферычную форму з акруглым некалькі выцягнутым па лініі паўночны захад—паўд- нёвы ўсход аснаваннем памерам 12 × 9 м. Насып меў стромкія схілы і вышыню 1,9 м (мал. 14). Раўчукі вакол кургана візуальна не прасочваліся. Курган быў насыпаны з карычневата-жоў- тага пяску з дробнымі каменчыкамі. У насы- пе, на глыбіні 0,9 м ад вяршыні прасочвала- ся лінза чырванавата-жоўтага пракаленага пяску памерам 5 × 3 м, выцягнутая па лініі паўночны-захад — паўднёвы-ўсход, якая мела магутнасць 0,1—0,2 м. На ёй было вы- яўлена пахаванне па абрадзе крэмацыі, якое ўяўляла з сябе попельна-вугальную пляміну з кальцынаванымі косткамі дыяметрам 1,4 × 1 м і магутнасцю 0,1 м — пахаванне 1. Гэтая пляміна была некалькі ссунута да паўночна- ўсходняга краю лінзы пракаленага пяску. Арыентацыя і форма як лінзы пракаленага пяску, так і пляміны пахавання адпавядалі арыентыроўцы і форме насыпа кургана. Пад лінзай пяску і над ёй былі прасочаныя тон- кія слаі попелу (гумусу), які выходзілі па-за яе межы (мал. 14). У паўночна-ўсходняй частцы пахавання былі выяўлены. • Фрагменты ляпнога гаршка з «плечу- ком», які моцна пацярпеў ад удзеяння паха- вальнага агню. Асабліва моцна пацярпела верхняя частка пасудзіны — фрагменты сце- нак і венца дэфармаваныя і ашлакаваныя да порыстага стану. Аднак, нягледзячы на ступень пашкоджанасці, усё ж можна прапа- наваць графічную рэканструкцыю дадзенай пасудзіны (мал. 15: 2), якая мела вышыню каля 13,5 см, дыяметр венца — каля 16,4 см, дыяметр плечукоў — каля 17,5 см, дыяметр 272 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія донца — каля 12 см і была выраблена з цес- та з дамешкам некалібраванай жарствы ды- яметрам да 0,6 см. • Моцна аплаўленыя фрагменты масіўнай падковападобнай фібулы, якая мела сплош- чана-шасцігранную ў сячэнні дужку з уваг- нутымі верхняй і ніжняй плашчынямі паме- рам 1,2 × 0,5 см (мал. 15: 1). захаваліся тры вызначальныя фрагменты дужкі, да адной з якіх прыпекліся рэшткі язычка, і некалькі Мал. 14. Курганны могільнік Мілты ІІ, курган 2: 1 — план і профілі; 2 — план пахаван- ня 1 (1 — фрагменты ляпнога гаршка; 2 — фрагменты фі- булы; 3 — гузік; 4 — спраж- ка; 5 — жалезная пласцінка; мал. А. М. Плавінскага) Мал. 15. Пахавальны інвентар: 1 — фрагмент бронзавай падко- вападобнай фібулы; 2 — ляпны гаршчок (частковая графічная рэ- канструкцыя); 3 — жалезная спражка; 4 — брозавы гузік; 5 — жа- лезная пласцінка (мал. М. А. Плавінскага) 273ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты зусім дробных надзвычай моцна аплаўленых фрагментаў дужкі і язычка. Нягледзячы на стан захаванасці прадмета, можна меркава- ць, што як і ў выпадку з экзэмплярам з кур- гана 1, дадзеная фібула можа быць аднесе- ная да агульнабалтыйскіх тыпаў. • жалезная спражка з рамкай чатырохву- гольнай формы з некалькі ўвагнутымі бака- мі са слядамі знаходжання ў агні (мал. 15: 3). Даўжыня рамкі — 4,3 см, шырыня — 3,8— 4,3 см. У сячэнні рамка пераходзіць з круг- лай ў прамавугольную. Даўжыня блізкага да пяцівугольнага ў сячэнні язычка — 4,9 см. Аналагічныя спражкі былі шырока вядо- мыя практычна па ўсёй тэрыторыі Усходняй Еўропы на працягу доўгага часу (Михайлова 2014, с. 44—45). часта сустракаюцца яны і ў старажытнасцях культуры смаленска-по- лацкіх доўгіх курганоў (Енуков 1990, с. 66). • бронзавы цэльналіты грушападобны гузік з вушкам (мал. 15: 4). вышыня прадме- та — 1,7 см, дыяметр — 1 см. Адзінага погляду на пытанне аб часе распаўсюджання і шляхах пранікнення ў рэгіёны Падняпроўя і Падзвін- ня вопраткі, якая зашпільвалася на падобныя гузікі, пакуль не выпрацавана. Разам з тым, К. А. Міхайлаў дастаткова надзейна абгрун- таваў думку аб тым, што ў старажытнарускіх пахавальных комплексах гузікі з’яўляюцца не раней за сярэдзіну Х ст. (Михайлов 2016a, с. 116—120; 2016b, с. 415—427). • Фрагмент жалезнай невызначальнай пласцінкі таўшчынёй 0,05 см (мал. 15: 5), са слядамі знаходжання ў агні, якая захавалася ў чатырох кавалках, два з якіх зусім дробныя. На падставе выяўленых знаходак, можа выказаць меркаванне, што пахаванне было здзейснена ў межах сярэдзіны Х — сярэдзі- ны ХІ ст. Усю плошчу аснавання кургана пакрываў слой шэрага пяску з вугольчыкамі і попелам магутнасцю 0,1 м. Ля паўночна-ўсходняй па- дэшвы насыпу, за 6 м ад яго ўмоўнага цэнтра была выяўлена акруглая яміна дыяметрам каля 1 м і глыбінёй 0,25 м, запоўненая ву- гольчыкамі, попелам і шматлікімі кальцына- ванымі косткамі — пахаванне 2 (мал. 14). Рэканструкцыя рытуальных дзеянняў, якія былі ажыццёўлены падчас узвядзення кургану, можа выглядаць наступным чы- нам: спачатку ля паўночна-ўсходняга краю будучага насыпу ў мацерыковую яміну былі змешчаны рэшткі пахавання 2 — крэмацыі, здзейсненай на баку. Пасля гэтага быў уз- ведзены першапачатковы пляскаты насып вышынёй каля 0,9 м. Праз пэўны час, за які курганны насып паспеў пакрыцца слоем дзірвану (гумусаваная праслойка), на яго вяршыні было здзейснена новае пахаванне па абрадзе крэмацыі. У адрозненне ад кур- гана 1, у дадзеным выпадку мы не можам упэўнена меркаваць, адбылася крэмацыя на месцы, ці на баку. з аднаго боку, наяўнасць лінзы пракаленага пяску сведчыць на ка- рысць магчымасці здзяйснення крэмацыі на вяршыні насыпу. з другога, адносна невя- лікі памер пляміны кальцынаваных костак прымушае да асцярожнага падыходу да вы- рашэння дадзенага пытання. Як бы там ні было, пасля здзяйснення крэмацыі на вяр- шыні першапачатковага насыпу, верагодна, прайшоў яшчэ пэўны час, за які курган пас- пеў пакрыцца новым слоем дзірвану, і толь- кі пасля гэтага ён быў дасыпаны і атрымаў сваю канчатковую форму. датаванне і культурная прыналеж- насць некропаля Мілты. Датаванне дасле- даваных у Мілтах пахаванняў можа быць супольна акрэсленае ў межах другой пало- вы Х — першай паловы ХІ ст. Пры гэтым, нельга выключаць і магчымасць некалькі больш шырокага датавання асобных паха- ванняў — у межах Х — першай паловы ХІ ст. Наяўнасць ляпнога пахавальнага посуду з «плечуком» дазваляе ўпэўнена аднесці не- кропаль да старажытнасцяў культуры сма- ленска-полацкіх доўгіх курганоў (КСПДК). Дадзеная культура атаясамліваецца сёння з супольнасцю славян, вядомай у пісьмовых крыніцах, як крывічы. КСПДК фармуец- ца ў Смаленскім Падняпроўі і, верагодна, у паўночна-ўсходніх рэгіёнах беларусі не пазней за сярэдзіну VIII ст. (Нефёдов 2000, с. 197; Шмидт 2012, с. 60—61). Межы рас- паўсюджання помнікаў КСПДК на поўначы дасягаюць рэк вялікая і Ловаць, на ўсходзе даходзяць да вярхоўяў вопі (правы прыток Дняпра), на поўдні пралягаюць ад вярхоўяў Сажа праз басейн беразіны Дняпроўскай да вярхоўяў віліі, на захадзе ідуць ад возе- ра Нарач да возера Дрысвяты (Енуков 1990, с. 15—16; Плавінскі 2020, с. 12). зыходзячы з наяўных на сённяшні дзень дадзеных, можна меркаваць, што КСПДК фармуецца ў Смаленскім Падняпроўі. Ас- ноўным імпульсам для яе ўзнікнення ста- ла пранікненне ў дадзены рэгіён паўднёва- га славянскага насельніцтва (Енуков 1990, с. 178), верагодна, з Сярэдняга Падняпроўя (Нефёдов 2000, с. 197; Енуков 2018, с. 75—77). У далейшым, галоўным накірункам расся- лення крывічоў становіцца рух на захад, вы- нікам чаго стала паступовае зясяленне ўсяго беларускага Падзвіння і сумежных рэгіёнаў вярхоўяў бярэзіны Дняпроўскай і вярхоўяў віліі. Для дэталёвай характарыстыкі дына- мікі крывіцкай экспансіі ў Паўночнай бела- русі дадзеных пакуль не дастаткова, аднак, можна меркаваць, што заходніх межаў свайго рассялення крывічы дасягаюць недзе ў ІХ ст. (Енуков 1990, с. 178; Плавінскі 2020, с. 14). Прычыны пашырэння арэалу КСПДК у заходнім кірунку застаюцца яшчэ не да кан- ца зразумелымі. Магчыма, адной з іх мог 274 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія быць натуральны рост колькасці насельніц- тва. Разам з тым, на працягу Х ст. колькасць помнікаў КСПДК у беларускім Падзвінні і ў сумежных рэгіёнах вярхоўяў бярэзіны і віліі няўхільна расце. верагодна, дадзены фено- мен можа тлумачыцца не толькі і не столькі натуральным прыростам насельніцтва, але і прытокам новых груп крывічоў з усходу. Прычынай новай мяркуемай хвалі перасоў- вання крывічоў на захад маглі стаць дзяржа- ватворчыя працэсы, якія праходзілі ў Сма- ленскім Падняпроўі, а менавіта, узнікненне і станаўленне Гнёздаўскага раннегарадскога паселішча, якое стала цэнтрам фарміравання раннедзяржаўнай структуры ў гэтым рэгіёне. в. С. Няфёдаў мяркуе, што старажытнарускае насельніцтва Гнёздава аказвала сур’ёзны ва- енна-адміністратыўны ціск на крывічоў, якія вымушаны былі забяспечваць гэты буйны ган- длёва-рамесны цэнтр прадуктамі харчавання і іншымі неабходнымі таварамі. Пры гэтым, для насельніцтва КСПДК абмен з жыхарамі Гнёздава быў неэквівалентным і, верагодна, ажыццяўляўся пад ціскам ваенізаванага на- сельніцтва горада. Такі стан спраў прывёў да таго, што на працягу першай паловы Х ст. на- сельніцтва КСПДК на адлегласці 40—50 км ад Гнёздава рэзка скарачаецца, калі не зні- кае зусім (Нефёдов 2012, с. 100). Не выключана, што частка верхнедняпро- ўскіх крывічоў, ратуючыся ад уціску, сыходзі- ла на захад — у рэгіён беларускага Падзвін- Мал. 16. Курганны могільнік Мілты і арэал культуры смаленска-полац- кіх доўгіх курганоў на мапе Усход- няй Еўропы 275ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты літАрАтУрА Авдусина, С. А., Ениосова, Н. в. 2001. Подковооб- разные фибулы Гнёздова. Труды ГИМ, 124: Археоло- гический сборник. Гнёздово. 125 лет исследования памятника, с. 93-101. войтехович, А. в. 2019. Погребальный обряд на- селения Полоцкой земли в X—XII вв. Минск: бела- руская навука. Горюнова, в. М. 2016. Городок на Ловати х— XII вв. (к проблеме становления города северной Руси). Санкт-Петербург: Дмитрий буланин. Енуков, в. в. 1990. Ранние этапы формирования смоленско-полоцких кривичей (по археологическим материалам). Москва: КГПУ. Енуков, в. в. 2018. Культура смоленских длин- ных курганов и древности днепро-донской лесосте- пи. Труды исторического факультета МГУ, 140: Серия II: Исторические исследования, 83: Археоло- гия Древней Руси: проблемы и открытия. Материа- лы международной конференции, посвященной 100- летию со дня рождения Д. А. Авдусина, с. 82-83. Еремеев, И. И., Дзюба, О. Ф. 2010. Очерки исто- рической географии лесной части Пути из варяг в греки. Археологические и палеогеографические ис- следования между Западной Двиной и озером Иль- мень. Санкт-Петербург: Нестор-История. Еремеев, И. И. 2015. Древности Полоцкой земли в историческом изучении Восточно-Балтийского региона (очерки средневековой археологии истории Псковско-Белорусского Подвинья). Санкт-Петербург: Дмитрий буланин. захаров, С. Д., Кузина, И. Н. 2008. Изделия из стекла и каменные бусы. в: захаров С. Д. (ред.). Археология севернорусской деревни х—XIII веков: средневековые поселения и могильники на Кубенс- ком озере. 2: Материальная культура и хронология. Москва: Наука, с. 142-215. Каменецкая, Е. в. 2019. Керамика Іх—хІІІ вв. как источник по истории смоленского Поднепро- вья. Москва; Смоленск: КДУ; Университетская кни- га. Лесман, Ю. М. 1984. Погребальные памятники Новгородской земли и Новгород (проблема синхро- низации). в: Лебедев, Г. С. (ред.). Археологические исследования Новгородской земли. Ленинград: ЛГУ, с. 118-182. Лопатин, Н. в., Фурасьев, А. Г. 2007. северные ру- бежи раннеславянского мира в III—V вв. Раннесла- вянский мир, 8. Москва: ИА РАН. Малевская-Малевич, М. в. 2005. Керамика за- паднорусских городов х—хІІІ вв. Санкт-Петербург: Нестор-История. Мальм, в. А. 1967. Подковообразные и кольце- видные застежки-фибулы. Труды ГИМ, 43: Очерки по истории русской деревни Х—ХIII вв., с. 149-190. Минасян, Р. С. 1980. четыре группы ножей вос- точной Европы эпохи раннего Средневековья (к воп- росу о появлении славянских форм в лесной зоне). Археологический сборник Государственного Эрми- тажа, 21, с. 68-74. Митрофанов, А. Г. 1978. Железный век средней Бе- лоруссии (VII—VI вв. до н. э. — VIII в. н. э.). Минск: Наука и техника. Михайлов, К. А. 2016a. Элитарный погребаль- ный обряд Древней Руси: камерные погребения IX — начала XI века в контексте североевропейских ана- логий. Санкт-Петербург: бранко. Михайлов, К. А. 2016b. Костюм из псковских камерных погребений 2-й пол. Х в. на фоне ранне- ня, яшчэ не ўключаны ў арбіту фармавання дзяржавы Рурыкавічаў. Аднак і тут яны не маглі схавацца ад ціску раннедзяржаўна- га аб’яднання, цэнтрам фармавання якой у заходняй частцы крывіцкага арэала стаў Полацк. Актывізацыя працэса станаўлення дзяржаўнага цэнтра ў Полацку прыпадае на час каля сярэдзіны Х ст. і, верагодна, звязана са з’яўленнем тут Рагвалода (Еремеев 2015, с. 92, 101, 120; Плавінскі 2020, с. 16). Датаванне даследаваных у Мілтах кур- ганоў супадае па часе з акрэсленымі працэ- самі, што, відавочна, выявілася і ў наборы пахавальнага інвентару некропаля. Уво- гуле, перыяд другой паловы Х — пачатку/ першай паловы ХІ ст. для культуры сма- ленска-полацкіх доўгіх курганоў у заходняй частцы яе арэалу можа быць акрэслены як фінальны этап яе існавання. Прыкладна з сярэдзіны — другой паловы Х ст. у пахаван- нях заходніх рэгіёнаў рассялення носбітаў КСПДК з’яўляюцца ў прыкметнай колькасці шкляныя пацеркі, ювелірныя ўпрыгажэнні і прадметы побыту старажытнарускіх тыпаў. з’яўленне гэтых навацый у матэрыяльнай культуры і пахавальным інвентары мясцо- вага насельніцтва сведчыць аб усталяванні кантактаў з гарадскімі цэнтрамі (цэнтрам), якія былі адначасова і цэнтрамі фармавання традыцый старажытнарускай матэрыяльнай культуры (Плавінскі 2020, с. 16—17). Харак- тар гэтых адносін у кожным мікрарэгіёне за- ходняга памежжа КСПДК патрабуе асобнага дэталёвага разгляду. У Мілтах да ліку ім- партных прадметаў матэрыяльнай культуры варта аднесці шкляныя пацеркі (курганы 4 і 13 групы І), шырокасярэдзінны пярсцёнак (курган 4 групы І), гузікі і масіўныя бронза- выя фібулы з курганоў 1 і 2 групы ІІ. Асобна варта спыніцца на факце выяўлен- ня інгумацыі ў кургане 10 групы І. здзяйс- ненне такога пахавання ў некропалі КСПДК магло адбыцца не раней за канец Х — пача- так ХІ ст. і, відавочна, можа быць звязанае з пачаткам распаўсюджання хрысціянскай па- хавальнай традыцыі ў беларускім Падзвінні і сумежных рэгіёнах. Адпаведна, хранала- гічна яно з’яўляецца адным з самых позніх у некропалі. Асобныя інгумацыі ў могільніках КСПДК былі неаднаразова выяўленыя ў за- ходніх мікрарэгіёнах распаўсюджання помні- каў гэтай этна-культурнай супольнасці і мар- кіруюць фінальную стадыю функцыянавання яе некропаляў (Плавінскі 2017, с. 160—178). Такім чынам, даследаваныя ў 1992— 1993 гг. курганы ў групах І і ІІ могільніка Мілты могуць быць датаваныя другой пало- вай Х — першай паловай ХІ ст., ці некалькі шырэй — Х — першай паловай ХІ ст., і на- лежаць да фінальнага этапу існавання куль- туры смаленска-полацкіх доўгіх курганоў на заходнім памежжы яе арэалу. 276 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія средневековых европейских аналогий. в: Лабутина, И. К. (ред.). Древнерусский некрополь Пскова х — начала XI века. II: Камерные погребения древнего Пскова (по материалам археологических раскопок 2003—2009 гг. у Старовознесенского монастыря). Санкт-Петербург: Нестор-История, с. 415-427. Михайлова, Е. Р. 2014. Вещевой комплекс куль- туры псковских длинных курганов: типология и хронология. Saarbrücken. Нефёдов, в. С. 2000. О времени возникновения культуры смоленско-полоцких длинных курганов. Археология и история Пскова и Псковской земли. Материалы научного семинара 1996—1999 гг., с. 191-199. Нефёдов, в. С. 2002. Салтовские древности в смо- ленских длинных курганах. Гістарычна-археала- гічны зборнік, 17, с. 131-139. Нефёдов, в. С. 2012. Ранние этапы политогенеза на территории Смоленской земли (конец IX — пер- вая половина XI в.). в: захаров, С. Д. (ред.). север- ная Русь и проблемы формирования Древнерусского Государства: сборник материалов Международной научной конференции (Вологда — Кириллов — Бе- лозерск, 6—8 июня 2012 г.). вологда: Древности Се- вера, с. 89-113. Нукшинский… 1957. Нукшинский могильник. Материалы и исследования по археологии Латвийс- кой ССР. Рига: АН Латвийской ССР. Плавінскі, А., Плавінскі, М. 2005. Раскопкі кур- ганнага могільніка Мілты. Гістарычна-археалагіч- ны зборнік, 20, с. 122-130. Плавінскі, А. Плавінскі, М. Тарасевіч, в. 2020. Раскопкі некропаля Наўры ІІ у 2017 годзе. в: Плавінскі, М. А., Сідаровіч, в. М. (ред.). Экспедыцыя працягласцю жыццё: зборнік навуковых артыкулаў памяці Аляксандра Плавінскага. Мінск: Галіяфы. Плавінскі, М. А. 2017. Курганны могільнік Па- гошча ў кантэксце сінхронных старажытнасцяў Браслаўскага Паазер’я. Мінск: А. М. Яушкевіч. Плавінскі, М. А. 2020. У пошуках новых поглядаў на гісторыю крывічоў беларускага Падзвіння. Бела- рускі гістарычны часопіс, 5, с. 12-18. Плавінскі, М. А., Дучыц, Л. У., Плавінскі, А. М., Шадыра, в. І. 2014. Курганныя могільнікі заха- ду Браслаўскага Паазер’я (матэрыялы раскопак 1978—2010 гадоў). Мінск: Галіяфы. Плавинский, Н. А. 2011. Керамика курганного могильника Погоща и некоторые вопросы хроноло- гии погребальной посуды северо-запада Полоцкой земли. Археология и история Пскова и Псковской земли. семинар им. академика В. В. седова: Мате- риалы 56-го заседания. Москва; Псков, с. 263-273. Плавинский, Н. А. 2018. Курганный могильник Навры в верховьях вилии (по материалам раскопок 2012 и 2015 годов). Археология и история Пскова и Псковской земли. семинар им. академика В. В. се- дова: Материалы 62-го заседания, 32. Москва, с. 320-340. Пушкина, Т. А. 1973. Лепная керамика Гнездов- ского селища. Вестник Московского университета, Серия IX: История, 3, с. 87-92. Самойлович, Н. Г. 2006. Стеклянные бусы Рос- това великого. в: Кашкин, А. в. (ред.). Археология Верхнего Поволжья (к 80-летию К. И. Комарова). Москва: ИА РАН, с. 371-386. Седова, М. в. 1981. Ювелирные изделия древнего Новгорода (х—XV вв.). Москва: Наука. Степанова, М. И., Плавинский, Н. А. 2018. К воп- росу о месте бус в погребальном костюме населения верхнего Повилья в конце Х—ХII в. Археология и история Пскова и Псковской земли: Ежегодник семинара им. академика В. В. седова. Материалы 63-го заседания (2017 г.), 33. Москва; Псков, с. 275- 287. Фехнер, М. в. 1959. К вопросу об экономических связях древнерусской деревни. Труды ГИМ, 33: Очерки по истории русской деревни Х—ХIII вв., с. 149-224. Френкель, Я. в. 2007. Опыт датирования пой- менной части Гнёздовского поселения на основании анализа коллекции стеклянных и каменных бус (по материалам раскопок 1999—2003 гг.). в: Мурашева, в. в. (ред.). Гнёздово. Результаты комплексных ис- следований памятника. Санкт-Петербург, с. 78-117. Хвощинская, Н. в. 2004. Финны на западе Новго- родской земли (по материалам могильника Залах- товье). Санкт-Петербург: Дмитрий буланин. Шадыра, в. І. 2006. Беларускае Падзвінне (І ты- сячагоддзе н. э.). Мінск: Інстытут гісторыі НАН бе- ларусі. Штыхаў, Г. в. 1992. Крывічы: Па матэрыялах раскопак курганоў у Паўночнай Беларусі. Мінск: Навука і тэхніка. Штыхов, Г. в. 1992. Круговая керамика Полоцкой земли X—XI вв. в сравнительном изучении. в: Плет- нева, С. А. (ред.). Древнерусская керамика. Москва: ИА РАН, с. 61-72. Щапова, Ю. Л. 1956. Стеклянные бусы Древнего Новгорода. Материалы и исследования по археоло- гии сссР, 55. Москва: АН СССР, с. 164-179. Arbman, H. 1943. Birka I. Die Gräber. Tafeln. Stockholm: Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademien. Blujienė, A. 1999. Vikingų epochos Kuršių papuošslų ornamentika. Vilnius: Diemedžio. Lietuvos… 1977. Lietuvos TSR archeologijos atla- sas. 4: I—XIII radiniai. Vilnius: Mokslas. Thunmark-Nulén, L. 1998. Die Wikingerziet Gotlands. II: Typentafeln. Stockholm: Kungl. Vitter- hets Historie och Antikvitets Akademien. RefeRenCes Avdusina, S. A., Eniosova, N. V. 2001. Podkovoobraznye fibuly Gnezdova. Trudy GIM, 124: Arkheologicheskii sbornik. Gnezdovo. 125 let issledovaniia pamiatnika, s. 93-101. Voitekhovich, A. V. 2019. Pogrebalnyi obriad naseleniia Polotckoi zemli v X—XII vv. Minsk: Belaruskaia navuka. Goriunova, V. M. 2016. Gorodok na Lovati X—XII vv. (k probleme stanovleniia goroda Severnoi Rusi). Sankt-Peter- burg: Dmitrii Bulanin. Enukov, V. V. 1990. Rannie etapy formirovaniia smolen- sko-polotckikh krivichei (po arkheologicheskim materialam). Moskva: KGPU. Enukov, V. V. 2018. Kultura smolenskikh dlinnykh kurga- nov i drevnosti dnepro-donskoi lesostepi. Trudy istoricheskogo fakulteta MGU, 140: Seriia II: Istoricheskie issledovaniia, 83: Arkheologiia Drevnei Rusi: problemy i otkrytiia. Materialy mezhdunarodnoi konferentcii, posviashchennoi 100-letiiu so dnia rozhdeniia D. A. Avdusina, s. 82-83. Eremeev, I. I., Dziuba, O. F. 2010. Ocherki istoricheskoi geografii lesnoi chasti Puti iz variag v greki. Arkheologicheskie i paleogeograficheskie issledovaniia mezhdu Zapadnoi Dvinoi i ozerom Ilmen. Sankt-Peterburg: Nestor-Istoriia. Eremeev, I. I. 2015. Drevnosti Polotckoi zemli v is- toricheskom izuchenii Vostochno-Baltiiskogo regiona (ocherki srednevekovoi arkheologii istorii Pskovsko-Belorusskogo Pod- vinia). Sankt-Peterburg: Dmitrii Bulanin. Zakharov, S. D., Kuzina, I. N. 2008. Izdeliia iz stekla i kamennye busy. In: Zakharov S. D. (ed.). Arkheologiia sev- ernorusskoi derevni X—XIII vekov: srednevekovye poseleniia i mogilniki na Kubenskom ozere. 2: Materialnaia kultura i khronologiia. Moskva: Nauka, s. 142-215. 277ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Плавінскі, М. А. Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты Kamenetckaia, E. V. 2019. Keramika ІX—XІІІ vv. kak istochnik po istorii Smolenskogo Podneprovia. Moskva; Smo- lensk: KDU; Universitetskaia kniga. Lesman, Iu. M. 1984. Pogrebalnye pamiatniki Novgorod- skoi zemli i Novgorod (problema sinkhronizatcii). In: Lebedev, G. S. (ed.). Arkheologicheskie issledovaniia Novgorodskoi zem- li. Leningrad: LGU, s. 118-182. Lopatin, N. V., Furasev, A. G. 2007. Severnye rubezhi ran- neslavianskogo mira v III—V vv. Ranneslavianskii mir, 8. Moskva: IA RAN. Malevskaia-Malevich, M. V. 2005. Keramika zapad- norusskikh gorodov X—XІІІ vv. Sankt-Peterburg: Nestor-Is- toriia. Malm, V. A. 1967. Podkovoobraznye i koltcevidnye za- stezhki-fibuly. Trudy GIM, 43: Ocherki po istorii russkoi der- evni X—XIII vv., s. 149-190. Minasian, R. S. 1980. chetyre gruppy nozhei Vostochnoi Evropy epokhi rannego Srednevekovia (k voprosu o poiavlenii slavianskikh form v lesnoi zone). Arkheologicheskii sbornik Gosudarstvennogo Ermitazha, 21, s. 68-74. Mitrofanov, A. G. 1978. Zheleznyi vek srednei Belorussii (VII—VI vv. do n. e. — VIII v. n. e.). Minsk: Nauka i tekhni- ka. Mikhailov, K. A. 2016a. Elitarnyi pogrebalnyi obriad Drev- nei Rusi: kamernye pogrebeniia IX — nachala XI veka v kon- tekste severoevropeiskikh analogii. Sankt-Peterburg: Branko. Mikhailov, K. A. 2016b. Kostium iz pskovskikh kamernykh pogrebenii 2-i pol. X v. na fone rannesrednevekovykh ev- ropeiskikh analogii. In: Labutina, I. K. (ed.). Drevnerusskii nekropol Pskova X — nachala XI veka. II: Kamernye pogre- beniia drevnego Pskova (po materialam arkheologicheskikh raskopok 2003—2009 gg. u Starovoznesenskogo monastyria). Sankt-Peterburg: Nestor-Istoriia, s. 415-427. Mikhailova, E. R. 2014. Veshchevoi kompleks kultury psko- vskikh dlinnykh kurganov: tipologiia i khronologiia. Saar- brücken. Nefedov, V. S. 2000. O vremeni vozniknoveniia kultury smolensko-polotckikh dlinnykh kurganov. Arkheologiia i is- toriia Pskova i Pskovskoi zemli. Materialy nauchnogo semi- nara 1996—1999 gg., s. 191-199. Nefedov, V. S. 2002. Saltovskie drevnosti v smolenskikh dlinnykh kurganakh. Histaryčna-archiealahičny zbornik, 17, s. 131-139. Nefedov, V. S. 2012. Rannie etapy politogeneza na territorii Smolenskoi zemli (konetc IX — pervaia polovina XI v.). In: Zakharov, S. D. (ed.). Severnaia Rus i problemy formirovaniia Drevnerusskogo Gosudarstva: sbornik materialov Mezhdunar- odnoi nauchnoi konferentcii (Vologda — Kirillov — Belozersk, 6—8 iiunia 2012 g.). Vologda: Drevnosti Severa, s. 89-113. Nukshinskii… 1957. Nukshinskii mogilnik. Materialy i issledovaniia po arkheologii Latviiskoi SSR. Riga: AN Latvi- iskoi SSR. Plavinski, A., Plavinski, M. 2005. Raskopki kurhannaha mohiĺnika Milty. Histaryčna-archiealahičny zbornik, 20, s. 122-130. Plavinski, A. Plavinski, M. Tarasievič, V. 2020. Rasko- pki niekropalia Naŭry II u 2017 hodzie. In: Plavinski, M. A., Sidarovič, V. M. (ed). Ekspiedycyja praciahlasciu žyccio: zbornik navukovych artykulaŭ pamiaci Aliaksandra Plavin- skaha. Minsk: Halijafy. Plavinski, M. A. 2017. Kurhanny mohiĺnik Pahošča ŭ kantekscie sinchronnych staražytnasciaŭ Braslaŭskaha Paa- zierja. Minsk: A. M. Januškievič. Plavinski, M. A. 2020. U pošukach novych pohliadaŭ na historyju kryvičoŭ Bielaruskaha Padzvinnia. Bielaruski histaryčny časopis, 5, s. 12-18. Plavinski, M. A., Dučyc, L. U., Plavinski, A. M., Šadyra, V. I. 2014. Kurhannyja mohiĺniki zachadu Braslaŭskaha Paazierja (materyjaly raskopak 1978—2010 hadoŭ). Minsk: Halijafy. Plavinskii, N. A. 2011. Keramika kurgannogo mogil- nika Pogoshcha i nekotorye voprosy khronologii pogrebal- noi posudy severo-zapada Polotckoi zemli. Arkheologiia i istoriia Pskova i Pskovskoi zemli. Seminar im. akademika V. V. Sedova: Materialy 56-go zasedaniia. Moskva; Pskov, s. 263-273. Plavinskii, N. A. 2018. Kurgannyi mogilnik Navry v verkhoviakh Vilii (po materialam raskopok 2012 i 2015 go- dov). Arkheologiia i istoriia Pskova i Pskovskoi zemli. Seminar im. akademika V. V. Sedova: Materialy 62-go zasedaniia, 32. Moskva, s. 320-340. Pushkina, T. A. 1973. Lepnaia keramika Gnezdovskogo selishcha. Vestnik Moskovskogo universiteta, Seriia IX: Is- toriia, 3, s. 87-92. Samoilovich, N. G. 2006. Stekliannye busy Rostova Veliko- go. In: Kashkin, A. V. (ed.). Arkheologiia Verkhnego Povolzhia (k 80-letiiu K. I. Komarova). Moskva: IA RAN, s. 371-386. Sedova, M. V. 1981. Iuvelirnye izdeliia drevnego Novgoro- da (X—XV vv.). Moskva: Nauka. Stepanova, M. I., Plavinskii, N. A. 2018. K voprosu o meste bus v pogrebalnom kostiume naseleniia Verkhnego Povilia v kontce X—XII v. Arkheologiia i istoriia Pskova i Pskovskoi zemli: Ezhegodnik seminara im. akademika V. V. Sedova. Materialy 63-go zasedaniia (2017 g.), 33. Moskva; Pskov, s. 275-287. Fekhner, M. V. 1959. K voprosu ob ekonomicheskikh svi- aziakh drevnerusskoi derevni. Trudy GIM, 33: Ocherki po is- torii russkoi derevni X—XIII vv., s. 149-224. Frenkel, Ia. V. 2007. Opyt datirovaniia poimennoi chasti Gnezdovskogo poseleniia na osnovanii analiza kollektcii stek- liannykh i kamennykh bus (po materialam raskopok 1999— 2003 gg.). In: Murasheva, V. V. (ed.). Gnezdovo. Rezultaty kompleksnykh issledovanii pamiatnika. Sankt-Peterburg, s. 78-117. Khvoshchinskaia, N. V. 2004. Finny na zapade Novgorod- skoi zemli (po materialam mogilnika Zalakhtove). Sankt-Pe- terburg: Dmitrii Bulanin. Šadyra, V. I. 2006. Bielaruskaje Padzvinnie (I tysiačahoddzie n. e.). Minsk: Instytut historyi NAN Bielarusi. Štychaŭ, H. V. 1992. Kryvičy: Pa materyjalach raskopak kurhanoŭ u Paŭnočnaj Bielarusi. Minsk: Navuka i technika. Shtykhov, G. V. 1992. Krugovaia keramika Polotckoi zemli X—XI vv. v sravnitelnom izuchenii. In: Pletneva, S. A. (ed.). Drevnerusskaia keramika. Moskva: IA RAN, s. 61-72. Shchapova, Iu. L. 1956. Stekliannye busy Drevnego Novgoroda. Materialy i issledovaniia po arkheologii SSSR, 55. Moskva: AN SSSR, s. 164-179. Arbman, H. 1943. Birka I. Die Gräber. Tafeln. Stockholm: Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademien. Blujienė, A. 1999. Vikingų epochos Kuršių papuošslų orna- mentika. Vilnius: Diemedžio. Lietuvos… 1977. Lietuvos TSR archeologijos atlasas. 4: I—XIII radiniai. Vilnius: Mokslas. Thunmark-Nulén, L. 1998. Die Wikingerziet Gotlands. II: Typentafeln. Stockholm: Kungl. Vitterhets Historie och An- tikvitets Akademien. M. A. Plavinski daTing and culTural idenTiTy of The milTy barrow cemeTery (miadZiel diSTricT minSK region) The barrow cemetery Milty consists of two groups — Milty I and II. The research of the cemetery was carried out in 1992—1993 by archaeological expedition of the historical faculty of the Belarusian State University under the head of V. N. Rabcevič and A. M. Plavinski. In 1992, 5 barrows in group Milty I were investigated, in 1993 — 2 barrows in group Milty II. An analysis of the grave goods and rituals of the investigated burials suggests that the barrows in groups I and II of Milty cemetery can be dated to the second half of the 10th — first half of the 11th century, or somewhat more broadly, from the 10th to the first half of the 11th century. They belong to the final stage of the existence of the culture of the Smolensk-Polatsk Long Barrows culture on the western border of its area. At this time, glass beads, jewelry and household items 278 ISSN 2227-4952 (Print), ISSN 2708-6143 (Online). Археологія і давня історія України, 2021, вип. 1 (38) Танатологія of Old Rusian types appeared in noticeable quantities in the burials of the western regions of the settlement of the population of the Smolensk-Polatsk Long Bar- rows culture. In barrow 10 of group I, an inhumation burial was found. Such a burial in the necropolis of the Smo- lensk-Polatsk Long Barrows culture could have been performed not earlier than the end of the 10th — early 11th centuries and, obviously, may be associated with the beginning of the spread of the christian burial tradition in the Belarusian Dzvina and adjacent ter- ritories. Accordingly, chronologically, it is one of the latest in the necropolis. Individual inhumations in the cemeteries of the culture of the Smolensk-Polatsk Long Barrows culture were repeatedly revealed in the west- ern microregions of the distribution of monuments of this ethnocultural community and mark the final stage of the functioning of its necropolises. Keywords: Early Middle Ages, Northern Belarus, burial rite, grave goods, of Smolensk-Polatsk Long Barrows culture. М. О. Плавінскі дАтУВАннЯ і кУльтУрнА принАлежність кУргАнного МогильникА Мілти (МЯдельсь- киЙ рАЙон Мінської облАсті) Курганний могильник Мілти Мядельского району Мінської області складається з двох груп — Мілти I і II. Дослідження могильника проводилися в 1992— 1993 рр. археологічною експедицією історичного фа- культету білоруського державного університету під керівництвом в. Н. Рябцевіча і О. М. Плавінского. У 1992 р було досліджено 5 курганів в групі Мілти I, в 1993 р. — 2 кургану в групі Мілти II. Аналіз поховального інвентарю та обряду дослід- жених поховань дозволяє стверджувати, що кургани в групах I і II могильника Мілти можуть бути да- товані другою половиною Х — першою половиною XI ст. або трохи ширше — Х — першою половиною XI ст., і належать до фінального етапу існування культури смоленсько-полоцких довгих курганів на західному кордоні її ареалу. в цей час в похованнях західних регіонах розселення носіїв культури смо- ленсько-полоцких довгих курганів в помітній кіль- кості з’являються скляні намиста, ювелірні прикра- си і предмети побуту давньоруських типів. У кургані 10 групи I було виявлено поховання за обрядом ингумации. вчинення такого похован- ня в некрополі культури смоленсько-полоцких дов- гих курганів могло бути зроблено не раніше кінця Х — початку XI ст. і, очевидно, може бути пов’язане з початком поширення християнської поховальної традиції в білоруському Подвинье і суміжних те- риторіях. відповідно, хронологічно воно є одним з найбільш пізніх в некрополі. Окремі ингумации в могильниках культури смоленсько-полоцких дов- гих курганів були неодноразово виявлені в західних мікрорегіонах поширення пам’яток цієї етнокуль- турної спільності і маркують фінальну стадію фун- кціонування її некрополів. ключові слова: раннє Середньовіччя, Північна білорусь, поховальний обряд, поховальний інвентар, культура смоленсько-полоцких довгих курганів. Одержано 17.12.2020 плАВінскі Миколай олександрович, кандидат історичних наук, доцент, завідувач кафедрою, біл- руський державний університет, Мінск, білорусь. plaVinSKi mikalai, Ph. D., Associate Professor, Head of Department, the Belarusian State University, Minsk, Belarus. ORcID: 0000-0002-0660-7298, e-mail: plavinsky_arc@ mail.ru.

Датаванне і культурная прыналежнасць курганнага могільніка Мілты (Мядзельскі раён Мінскай вобласці)

Institution

Ähnliche Einträge