Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)

Gespeichert in:

Bibliographische Detailangaben
Datum:	2007
1. Verfasser:	Пиріг, Р.
Format:	Artikel
Sprache:	Ukrainian
Veröffentlicht:	Інститут історії України НАН України 2007
Schriftenreihe:	Регіональна історія України
Schlagworte:	Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі
Online Zugang:	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/29585
Tags:	Tag hinzufügen Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
Назва журналу:	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Zitieren:	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.) / Р. Пиріг // Регіональна історія України: Зб. наук. ст. — К.: Інститут історії України НАН України, 2007. — Вип. 1. — С. 123-132. — Бібліогр.: 29 назв. — укр.

Institution

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine

id	irk-123456789-29585
record_format	dspace
spelling	irk-123456789-295852011-12-18T12:10:17Z Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.) Пиріг, Р. Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі 2007 Article Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.) / Р. Пиріг // Регіональна історія України: Зб. наук. ст. — К.: Інститут історії України НАН України, 2007. — Вип. 1. — С. 123-132. — Бібліогр.: 29 назв. — укр. XXXX-0087 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/29585 uk Регіональна історія України Інститут історії України НАН України
institution	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection	DSpace DC
language	Ukrainian
topic	Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі
spellingShingle	Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі Пиріг, Р. Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.) Регіональна історія України
format	Article
author	Пиріг, Р.
author_facet	Пиріг, Р.
author_sort	Пиріг, Р.
title	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)
title_short	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)
title_full	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)
title_fullStr	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)
title_full_unstemmed	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)
title_sort	проблема холмщини у публіцистичних працях михайла грушевського (1905 - 1918 pp.)
publisher	Інститут історії України НАН України
publishDate	2007
topic_facet	Проблеми регіоналізму та федералізму в українському дискурсі
url	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/29585
citation_txt	Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.) / Р. Пиріг // Регіональна історія України: Зб. наук. ст. — К.: Інститут історії України НАН України, 2007. — Вип. 1. — С. 123-132. — Бібліогр.: 29 назв. — укр.
series	Регіональна історія України
work_keys_str_mv	AT pirígr problemaholmŝiniupublícističnihpracâhmihajlagruševsʹkogo19051918pp
first_indexed	2025-07-03T09:48:59Z
last_indexed	2025-07-03T09:48:59Z
_version_	1836618759168589824
fulltext	Ðóñ ëàí Ïèð³ã ÏÐÎÁËÅÌÀ ÕÎËÌÙÈÍÈ Ó ÏÓÁË²ÖÈÑÒÈ×ÍÈÕ ÏÐÀÖßÕ ÌÈÕÀÉËÀ ÃÐÓØÅÂÑÜÊÎÃÎ (1905-1918 ðð.) Ñîáîðí³ñòü óêð à¿íñüêèõ çåìåëü – îäíà ç äîì³íàíòíèõ ³äåé äîñë³äíèöü êî¿, ïóáë³öèñ òè÷ íî¿ òà ïîë³òè÷ íî¿ ä³ÿëü íîñò³ Ì.Ãðó øå - âñüêîãî. Àêò Çëóêè 22 ñ³÷íÿ 1919 ðîêó ñòàâ âåð øèí íîþ, àëå, íà æàëü, íå çàâåð øàëü íîþ ïîä³ºþ óêð à¿íñüêîãî ñîáîð íèöü êîãî ïðî öåñó. Íàâ³òü çàëè - øèâ øèñü ñèì âîë³÷íèì, â³í óïðî äîâæ óñüîãî ÕÕ ñòîë³òòÿ âèñ òó ïàâ âèç - íà÷ íèì ÷èí íè êîì íàö³îíàëü íî¿ êîí ñîë³äàö³¿, ³ìïå ðà òè âîì çáè ðàííÿ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü â ºäèí³é äåð æàâ íèé îðãàí³çì. Ñåðåä ïðîâ³äíèõ ä³ÿ÷³â óêð à¿íñòâà, ÿê³ ñêð³ïèëè ñâî¿ìè ï³äïè ñàìè öåé â³êîïîì íèé äîêó ìåíò, íå áóëî Ìèõàéëà Ãðó øå âñüêîãî. Ç³ðêà éîãî ïîë³òè÷ íî¿ äîë³ òîä³ âæå çãà ñàëà. Õî÷ îñî áèñ òèé âíå ñîê â îá´ðóí òó âàííÿ ³ â³äñòî þ âàííÿ ñîáîð íîñò³ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü âåëè ÷åç íèé ³ íåçà ïå ðå÷ íèé. Íàñàì ïå ðåä, ÿê âèäàò íîãî ó÷å íîãî, ãðî ìà äñüêî-ïîë³òè÷ íîãî ä³ÿ÷à, ãîëîâè Óêð à¿íñüêî¿ Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè, ôóí äà òîðà ÓÍÐ. Àäæå éîãî íàóêîâà ä³ÿëüí³ñòü, çîê ðåìà áàãà òî òîìíà “²ñòîð³ÿ Óêðà¿íè-Ðóñè” ñïðÿ ìî - âàíà íà îá´ðóí òó âàííÿ îêðåì³øíîñò³ ³ òÿã ëîñò³ óêð à¿íñüêîãî ³ñòî ðè÷ íîãî ïðî öåñó, åòíî ãå íåçó óêðà¿íö³â, àðå àëó ¿õ ðîç ñå ëåííÿ. Ïóáë³öèñ òè÷íà ä³ÿëüí³ñòü Ì.Ãðó øå âñüêîãî áóëà îðãàí³÷íèì ïðî äîâ - æåí íÿì íàóêîâî-äîñë³äíèöü êî¿ ïðàö³. Ñàìå ñïè ðà þ ÷èñü íà ¿¿ ðåçóëü òàòè, âèêî ðèñ òî âó þ÷è íàóêîâó àðãó ìåí òàö³þ, àâòåí òè÷í³ äîêó ìåí òàëüí³ äæå - ðåëà, â÷å íèé äîâî äèâ àâòîõ òîíí³ñòü óêð à¿íñüêîãî íàñå ëåííÿ, éîãî ãåîã - ðàô³÷í³ òåðè òîð³¿, çíî ñèíè ç ³íøèìè íàðî äàìè. Äîáà óêð à¿íñüêî¿ ðåâî ëþö³¿ äàëà ãîëîâ³ ÓÖÐ ùàñ ëè âèé øàíñ âò³ëþâàòè ó æèòòÿ ñîáîð - íèöüê³ ³äå¿ â íàö³îíàëü íîìó äåð æà âîò âî ðåíí³. Äàíà ñòàòòÿ ñòà âèòü çà ìåòó øëÿ õîì àíàë³çó ïóáë³öèñ òè÷ íèõ ïðàöü Ì.Ãðó øå âñüêîãî âèñâ³òëèòè éîãî çóñèëëÿ ïî íàóêî âîìó îá´ðóí òó âàííþ ³ñòî ðè÷ íî¿ íàëåæ íîñò³ Õîë ìùèíè äî óêð à¿íñüêèõ çåìåëü, ¿¿ îáîðîíó â³ä ïîñÿ ãàíü Ïîëüù³ òà Ðîñ³¿, áîðîòüáó çà âõîä æåííÿ äî Óêð à¿íñüêî¿ Íàðîä - íî¿ Ðåñ ïóáë³êè. Ïðè íàã³äíî çàóâà æèìî, ùî äëÿ Ì.Ãðó øå âñüêîãî Õîëì áóâ ì³ñòîì éîãî íàðîä æåííÿ, ìàëîþ áàòüê³âùè íîþ. ² â³í öå íåîäíî ðà çîâî ï³äêðåñ ëþ âàâ, îñîá ëèâî â 1917 ðîö³. Æèòåë³ Õîëìà â ñâîþ ÷åðãó ïèøà - ëèñÿ âèäàò íèì çåì ëÿ êîì, çàñíó âàëè â ì³ñò³ ìóçåé Ãðó øå âñüêîãî. ßêùî ñòî ñîâíî äîë³ çàõ³äíî óê ð à¿íñüêèõ çåìåëü äàâíî óñòà ëå íèìè º åï³òåòè ñêëàäíà, äðà ìà òè÷íà, òî ùîäî óêðà¿íö³â Õîë ìùèíè òåðì³í òðàã³÷íà çîâñ³ì íå áóäå ã³ïåð áîë³çàö³ºþ, áåðó÷è äî óâàãè ðîñ³éñüê³, © Ðåã³îíàëüíà ³ñòîð³ÿ Óêðà¿íè. Çá³ðíèê íàóêî âèõ ñòà òåé. Âèïóñê 1. – Ñ. 123-132. © Ðóñ ëàí Ïèð³ã, 2007 ïîëüñüê³ òà ðàäÿíñüê³ äåïîð òàö³¿ õîë ìùàê³â ó ÕÕ ñòîë³òò³, ÿê³ é ïðè âåëè äî âèäà ëåííÿ óêð à¿íñüêîãî åòíîñó ç ¿õ àâòîõ òîí íèõ çåìåëü. Â ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ º ê³ëüêà íåâå ëè êèõ ðîçâ³äîê ïðî Ìèõàéëà Ãðó øå âñüêîãî òà Õîë ìùèíó. ¯õ àâòîðè Â.Íàçà ðóê òà À.Êîç³é ðàäøå çàäåê ëà ðó âàëè öþ ïðî áëåìó, àí³æ ï³ä³éøëè äî ¿¿ ðîç â’ÿ çàííÿ1. Îêðåì³ ñþæåòè çíàé øëè â³äáèòòÿ â ïðà öÿõ Í.Çàõàð ÷èí òà Ñ.Ìàêàð ÷óêà. Çîê ðåìà, äîñë³äæó þ÷è ñòàâ ëåííÿ ðîñ³éñüêî¿ òà óêð à¿íñüêî¿ ãðî ìà - äñüêîñò³ äî ïðî åêòó ñòâî ðåííÿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿ ó 1909–1912 ðð., âîíè íàãî ëî øó þòü íà ïðè íöè ïîâ³é ïîçèö³¿ ç öüîãî ïèòàííÿ Ì.Ãðó øå âñüêîãî2. Äëÿ ðîçóì³ííÿ ïîãëèá ëå íîãî çàö³êàâ ëåííÿ Ì.Ãðó øå âñüêîãî õîëìñüêîþ ïðî áëå ìîþ íà ïî÷àòêó 1900-õ ðîê³â ñë³ä íàãà äàòè, ùî Õîë - ìùèíà ÿê ÷àñ òèíà Êîðîë³âñòâà Ïîëüñüêîãî ó òîé ÷àñ âõî äèëà äî ñêëàäó Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ðåâî ëþö³ÿ 1905 ð. äàëà ïîøòîâõ ë³áåðàë³çàö³¿ ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ, ïîÿâ³ ïðî åêò³â êîí ñòè òóö³éíî¿ ðåôîðìè â Ðîñ³¿. Âæå ó áåðåçí³ 1905 ð. Ì.Ãðó øå âñüêèé æâàâî â³äãóê íóâñÿ íà ïëàíè âèä³ëåííÿ â “îñ³áí³ ñîéìè” Ïîëüù³, Ô³íëÿíä³¿ òà Êàâ êàçó. Ó ñòàòò³ “Óêð à¿íñòâî ³ ïèòàííÿ äíÿ Ðîñ³¿” â³í íàãî ëî øó âàâ, ùî òàêèé óñòð³é äàâ áè ïåðå âàãó ê³ëüêîì íàðîä íîñ òÿì, â³ääà þ÷è ³íø³ ï³ä ¿õ ãåãå ìîí³þ: “Íàïð., ñôîð ìó - âàííÿ îñ³áíî¿ ñàìî óï ðàâè äëÿ Ïîëüù³ â òåïåð³øí³õ àäì³í³ñòðàö³éíèõ ãðà - íè öÿõ â³ääàëî á ï³ä ïîâíó âëàñòü ïîëÿê³â óêðà¿íö³â Õîë ìùèíè ³ Ñ³äëå÷ ÷èíè, ëèòîâö³â ãóá. Ñóâ àëêñüêî¿ ³ ò.³í. Ðîç ìå æó âàííÿ íàö³îíàëü íèõ òåðè òîð³é ÿâëÿºòüñÿ ïåð øîþ óìî âîþ óñï³øíîãî êîí ñòè òóö³éíîãî ðîç - âîþ”3. Îòæå, âáà ÷à þ÷è ó ïîä³áíîìó ïåðå óñòðî¿ ÿâíó íåáåç ïåêó îïî ëÿ - ÷åííÿ óêðà¿íö³â, Ì.Ãðó øå âñüêèé ñòà âèòü ïèòàííÿ ïðî íàö³îíàëüíó àâòî íîì³þ óêðà¿íö³â. Âîä íî ÷àñ â³í äîáðå ðîçóì³â, ùî öàðñüêà àäì³í³ñòðàö³ÿ êðàþ é íàäàë³ áóäå ïðî âî äèòè ïîë³òèêó ðóñèô³êàö³¿. Öàðñüêèé óêàç ïðî ñâî áîäó â³ðîâèç íàííÿ (êâ³òåíü 1905 ð.) ³íñï³ðóâàâ ìàñî âèé ïåðåõ³ä óêð à¿íñüêîãî íàñå ëåííÿ Õîë ìùèíè ³ Ï³äëÿøøÿ ç ïðà âîñ - ëàâ íî¿ àáî ãðåêî-êàòî ëèöü êî¿ äî ðèìî-êàòî ëèöü êî¿ öåð êâè. Çàíå ïîêîºí³ öèì ïðî öå ñîì ì³ñöåâà àäì³í³ñòðàö³ÿ ³ ºïèñ êî ïàò ïðà âîñ ëàâ íî¿ öåð êâè âèñ - òó ïèëè âîñ åíè 1905 ð. ç ïðî ïî çèö³ºþ ïðî óòâî ðåííÿ ç ñõ³äíèõ çåìåëü Ëþáë³íñüêî¿ òà Ñ³äëåöü êî¿ ãóáåðí³é Ðîñ³¿ îêðå ìî¿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿, ï³äïî ðÿä êî âà íî¿ Êè¿âñüêîìó ãåíå ðàë-ãóáåð íà òî ðñòâó, àáî áåç ïî ñå ðåä íüî 124 ã³ ð è Ï í à ëñó Ð 1 Íàçà ðóê Â. Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé ³ Õîì ùèíà òà Ï³äëÿøøÿ // Âàð øàâñüê³ óêðà¿ íîç íàâ÷³ çàïèñêè. - ¹ 2: Ïîëüñüêî-óêðà¿íñüê³ çóñòð³÷³ (Âàð øàâà). – 1994. – Ñ. 43-54; Êîç³é À. Ì.Ãðó øå âñüêèé – äîñë³äíèê Õîëìñüêî¿ çåìë³ // Ìèõàéëî Ãðó - øå âñüêèé ³ Çàõ³äíà Óêðà¿íà: äîïîâ. ³ ïîâ³äîìë. íàóê. êîí ôå ðåíö³¿ (ì.Ëüâ³â, 26-28 æîâ òíÿ 1994 ð.). – Ëüâ³â, 1995. – Ñ.340-341. 2 Çàõàð ÷èí Í. Åòíî êóëü òóðíå æèòòÿ òà äåð æàâ íèé ñòà òóñ Õîë ìùèíè é Ï³äëÿøøÿ â ðîñ³éñüê³é, ïîëüñüê³é, óêðà¿íñüê³é ãðî ìà äñüêî-ïîë³òè÷í³é äóìö³ (1909-1912) // Àâòîðåô. äèñ… êàíä. ³ñò. íàóê. – Ëüâ³â, 2004; Ìàêàð ÷óê Ñ., Çàõàð ÷èí Í. Ñòàâ ëåííÿ óêð à¿íñüêî¿ é ðîñ³éñüêî¿ ãðî ìà äñüêîñò³ äî ïðî åêòó ñòâî ðåííÿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿ â 1909-1912 ðîêàõ // Â³ñíèê Ëüâ³âñüêîãî óí³âåð ñè - òåòó. Ñåð³ÿ ³ñòî ðè÷íà. – Ëüâ³â, 2002. – Âèï. 37. – ×.1. – Ñ.315-326. 3 Ãðó øå âñüêèé Ì.Òâîðè ó 50 ò. – Ò.1. – Ëüâ³â, 2002. – Ñ.299. Ñòàòòÿ âïåðøå íàä - ðó êî âàíà ó “Ë³òåðà òóðíî-íàóêî âîìó â³ñòíèêó. – 1905. – Ò.ÕÕÕ. – Êí. IV. –Ñ.1-10. Ïåòåð áóðãó. Î÷î ëþ âàíà ºïèñ êî ïîì ªâëîã³ºì Ãåîðã³ºâñüêèì ðàäà Õîëìñüêîãî Ñâÿòî-Áîãî ðî äèöü êîãî áðà òñòâà äîáè ëàñÿ â³ä Ðàäè Ì³í³ñòð³â óòâî ðåííÿ ñïåö³àëü íî¿ êîì³ñ³¿, çà ðåêî ìåí äàö³ºþ ÿêî¿ Ì³í³ñòå ðñòâî âíóòð³øí³õ ñïðàâ ðîç ðî áèëî ³ ïîä àëî ó òðàâí³ 1909 ð. íà ðîç ãëÿä Äåð æàâ - íî¿ Äóìè çàêî íîï ðî åêò ïðî Õîëìñüêó ãóáåðí³þ. Îïðà öþ âàííÿ ïðî åêòó òðè âàëî ê³ëüêà ðîê³â ³ çàâåð øè ëîñÿ ïðè é íÿò òÿì Äóìîþ 23 ÷åð âíÿ 1912 ð. Çàêîíó ïðî óòâî ðåííÿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿ ç ï³äïî ðÿä êó âàí íÿì ¿¿ áåç ïî ñå - ðåä íüî ÌÂÑ Ðîñ³¿4. Ïóáë³÷íà ïîñòà íîâêà õîëìñüêî¿ ïðî áëåìè ïîêëàëà ïî÷à òîê ãîñ òðîìó ïðî òè áî ðñòâó ì³æ ïîëüñüêèìè, ðîñ³éñüêèìè ³ óêð à¿íñüêèìè ïîë³òè÷ íèìè òå÷³ÿìè. Ðåàëüíà ìîæ ëèâ³ñòü â³äõîäó Õîë ìùèíè âèê ëè êàëà áóð õëèâó ðåàêö³þ ïîëüñüêîãî ïîë³òè÷ íîãî ³ñòåáë³øìåíòó. Ç’ÿ âè ëèñÿ íàìà ãàííÿ äîâåñòè îäâ³÷í³ ïðàâà Ïîëüù³ íà õîëìñüê³ çåìë³. ×èíèâñÿ òèñê íà ðîñ³éñüêó ãðî ìà äñüêó äóìêó. Ïðè öüîìó ðîáè ëèñÿ åêñêóðñè â ìèíóëå êðàþ, ÿê³ ñïîò âî ðþ âàëè ³ñòî ðè÷íó ïðàâäó. Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé áóâ ðåï ðå çåí òàí òîì òèõ óêð à¿íñüêèõ ïîë³òè÷ - íèõ ñèë, ÿê³ àêòèâíî ï³äòðè ìàëè ³äåþ âèâå äåííÿ Õîë ìùèíè ³ç ñêëàäó Ïîëüù³, ñòàëè íà îáîðîíó ïðàâ õîëìñüêèõ óêðà¿íö³â, àðãó ìåí òó þ÷è óêð à - ¿íñüêó åòí³÷íó íàëåæí³ñòü öèõ çåìåëü. Ó öåé ÷àñ Ì.Ãðó øå âñüêèé âèñ - òóïàº ç íèç êîþ ñòà òåé, ïðè ñâÿ ÷å íèõ ïðî áëåì³ õîëìñüêèõ óêðà¿íö³â. Ó 1907 ð. ñïî ÷àòêó ó êè¿âñüê³é ãàçåò³ “Ðàäà”, à ïîò³ì é îêðå ìîþ áðî øó ðîþ â³í ïóáë³êóº ñòàòòþ “Çà óêð à¿íñüêèé ìàñ ëàê (â ñïðàâ³ Õîë ìùèíè)”. Òîãî æ ðîêó öÿ ïóáë³êàö³ÿ ïîáà ÷èëà ñâ³ò ðîñ³éñüêîþ ìîâîþ â Ïåòåð áóðç³. Öå áóëî âàæ ëèâî òîìó, ùî äîëÿ Õîë ìùèíè âèð³øóâà ëàñÿ ñàìå òóò, ó ñòî ëèö³ ³ìïåð³¿. Äî òîãî æ çàòÿ òèé àäåïò íàëåæ íîñò³ Õîë ìùèíè äî Ïîëüù³, ë³äåð ïîëüñüêèõ íàðî äî âèõ äåìîê ðàò³â, ãðàô Âëà äèñ ëàâ Òèø êå âè÷ íàä ðó êó âàâ ñïåö³àëüíó ñòàòòþ â êàäåòñüê³é ãàçåò³ “Ðå÷ü”, ÿêà ñóï ðî âîä æó âà ëàñÿ äîñèòü ïðè õèëü íèì ðåäàêö³éíèì êîìåí òà ðåì. Öå íå áóëî âèïàä êîâ³ñòþ, îñê³ëüêè äóìñüêà ôðàêö³ÿ êàäåò³â íå ï³äòðè ìó âàëà çãà äà íèé çàêî íîï ðî - åêò. Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé ó ñòàòò³ “Çà óêð à¿íñüêèé ìàñ ëàê (â ñïðàâ³ Õîë - ìùèíè)” àðãó ìåí òî âàíî ñïðîñ òîâóº íàìà ãàííÿ Â.Òèø êå âè÷à äîâåñòè “íåîïðî âåð æè ìîñòü èñòî ðè ÷åñ êèõ è ðåàëü íûõ äàí íûõ” 700-ë³òíüî¿ ñï³ëüíî¿ ³ñòîð³¿ Ïîëüù³ ³ Õîë ìùèíè. Ì.Ãðó øå âñüêèé ïèøå ïðî “çîëî òèé â³ê” Õîëìà çà êîðîëÿ Äàíèëà, ïðî âõîä æåííÿ Õîë ìùèíè äî Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî êíÿç³âñòâà. Â³í òàêîæ äîâî äèòü, ùî Õîëì áóâ ³ñòî - ðè÷ íèì öåí òðîì óêð à¿íñüêîãî Çàáóææÿ íå ò³ëüêè çà ïîëüñüêèõ ÷àñ³â, à é ïåðåä íèìè. Òîìó çä³éíÿ òèé ãàëàñ ïðî “øòó÷í³ñòü” îáðàííÿ Õîëìà àäì³í³ñòðà òèâ íèì öåí òðîì º áåçï³äñòàâ íèì. Ì.Ãðó øå âñüêèé ï³äêðåñ ëþ - 125 Ï ð î á ëåì à Õ î ëì ù è íè ó ï óá ë³ö è ñò è ÷íè õ ï ð à ö ÿõ Ì .Ã ð óø åâñüêî ãî 4 Ìàêàð ÷óê Ñ., Çàõàð ÷èí Í. Âêàç. ïðàöÿ. – Ñ.316-317. âàâ, ùî çà âñ³ºþ ò³ºþ äåìà ãîã³÷íîþ ðèòî ðè êîþ õîâàºòüñÿ “ãîëîâíå – ñå ïîðó øåííÿ ïîëüñüêîãî íàö³îíàëü íîãî äîñ òîÿí³ÿ”5. Ö³é æå òåì³ ó 1907 ð. Ì.Ãðó øå âñüêèé ïðè ñâÿ÷óº ïóáë³êàö³þ â êè¿âñüê³é ãàçåò³ “Ðàäà”, à òàêîæ ïåðå äðó êîâóº ¿¿ ó ëüâ³âñüêîìó ÷àñî ïèñ³ “Ðóñ ëàí” – “Ïîâåð íåíº Õîë ìùèíè”. Â³í âèñ ëî âèâ äîñèòü ñòðè ìà íèé îïòèì³çì ç ïðè âîäó òîãî, ùî “îäíà ç ïîãà íèõ ³ñòî ðè÷ íèõ êðèâä” õî÷ òðîõè ïîñóâàºòüñÿ äî ðîç â’ÿ çàííÿ. Âîä íî ÷àñ ó÷å íèé ïîáî þ âàâñÿ, ùî ôîð - ìàëüíà ïåðå äà÷à Õîë ìùèíè ç Ïðèâ³ñëÿ íñüêîãî äî Ï³âäåííî-Çàõ³äíîãî êðàþ áåç çì³íè âñ³º¿ íàö³îíàëü íî¿ ïîë³òèêè ùîäî ì³ñöå âî¿ ëþä íîñò³ ìàëî ùî çíà ÷è òèìå. Ç âëàñ òè âîþ éîìó îáðàçí³ñòþ â³í êîí ñòàòóº: “Ñå áóëî á ïåðåíå ñåííÿ ò³ëüêè äîìî âèíè çàæèâî ïîõî âà íîãî ç îäí³º¿ ìîãèëè äî äðó - ãî¿”, ³ çàêëèêàº: “Ðîç áèéòå äîìî âèíó ³ âèïóñò³òü ç íå¿ ïîõî âà íîãî!”6. Ñë³ä â³äçíà ÷èòè, ùî ð³çêà êðè òèêà â ãàçåò³ “Ðàäà” ðîñ³éñüêî¿ ³ìïå ðñüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî Õîë ìùèíè âèê ëè êàëà ç áîêó ì³ñöå âî¿ àäì³í³ñòðàö³¿, çà âèñ - ëî âîì Ì.Ãðó øå âñüêîãî, “àäì³í³ñòðàö³éíó êàðó íà íàøó ãàçåòó”. Â³í íàìà - ãàâñÿ îñî áèñòî äàòè ïîÿñ íåííÿ êè¿âñüêîìó ãóáåð íà òîðó, àëå ðåäàê òîðà âñå æ áóëî îøòðà ôî âàíî íà 100 êðá.7 Ó æîâòí³ 1907 ð. Ì.Ãðó øå âñüêèé ïóáë³êóº ñòàòòþ “Â³äíî ñèíè â Õîë - ìùèí³”. Öå – â³äêðè òèé ëèñò äî ãðåêî-êàòî ëèöü êîãî äóõî âå íñòâà Õîë - ìùèíè. Â³í áóâ çóìîâ ëå íèé ñêëàä íîþ êîí ôåñ³éíîþ ñèòóàö³ºþ â êðà¿, äå ïîíàä 150 òèñ. õîë ìùàí – ïðà âîñ ëàâ íèõ òà óí³àò³â ïåðåé øëè äî ðèìî-êàòî ëèöü êî¿ öåð êâè. Ì.Ãðó øå âñüêèé íàãàäóº ãðåêî-êàòî ëèöü êèì ñâÿ ùå íè êàì ïðî ¿õ ìîðàëü íèé îáîâ’ÿ çîê ïðè éòè íà äîïî ìîãó ò³é ÷àñ òèí³ ¿õíüî¿ ïàñ òâè, ÿêà ñòî¿òü òåïåð “íà ðîç äîð³ææ³ ì³æ îô³ö³àëü íèì îáðó ñè - òåëü íèì ïðà âîñ ëàâ³ºì ³ ïîëîí³çàö³éíèì ëàòè íñòâîì?”. Â³í íàãî ëîøóº, ùî êîëè ñïðàâà ïåðå õîäó óí³àò³â äî ðèìî-êàòî ëèöü êî¿ êîí ôåñ³¿ áóäå ñàíêö³îíî âàíà, òî çâî ðîò íèé øëÿõ áóäå íàä çâè ÷àéíî ñêëàä íèì8. Ó 1909 ð. Ì.Ãðó øå âñüêèé â ëüâ³âñüê³é ãàçåò³ “Ä³ëî” âì³ùóº ñòàòòþ ç ïðî ìî âèñ òîþ íàçâîþ “Õîë ìùèíà: ãîëîâí³ ìîìåíòè â ³ñòîð³¿ ¿¿ ïðè íà ëåæ - íîñò³” . Öå áóâ ïîïó ëÿð íèé, àëå äîáðå àðãó ìåí òî âà íèé âèê ëàä ³ñòî ðè÷ - íîãî øëÿõó íàñå ëåííÿ Õîë ìùèíè ÿê óêð à¿íñüêîãî çà åòíî ãå íå çîì, çâè ÷à ÿìè, â³ðîþ, ìåí òàëüí³ñòþ. Ì.Ãðó øå âñüêèé ïîñèëàºòüñÿ ÿê íà äàâí³øèõ ïîëüñüêèõ ³ñòî ðèê³â ß.Äëó ãîøà, Ò.Êðî ìåðà, òàê é íà ñó÷àñ íèõ 126 ã³ ð è Ï í à ëñó Ð 5 Ãðó øå âñüêèé Ì. Çà óêð à¿íñüêèé ìàñ ëàê (â ñïðàâ³ Õîë ìùèíè) // Ðàäà. – 1907. - ¹ 2-4; Éîãî æ. Çà óêð à¿íñüêèé ìàñ ëàê (â ñïðàâ³ Õîë ìùèíè). – Ê., 1907; Éîãî æ. Çà óêðà èí ñêóþ êîñòü (Âîï ðîñ î Õîë ìùèíå) // Îñâî áîæ äå íèå Ðîñ ñèè è óêðà èí - ñêèé âîï ðîñ. – Ñïá. 1907. – Ñ.278-291. Öÿ ñòàòòÿ ââ³éøëà äî ïåð øî¿ êíèãè 50-òè òîì íîãî âèäàííÿ òâîð³â Ì.Ãðó øå âñüêîãî. Äèâ.: Ãðó øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. Òîì 1. – Ëüâ³â, 2002. – Ñ.536-544. 6 Ïîâåð íåíº Õîë ìùèíè // Ðàäà. – 1907. – 8 âåðåñíÿ; – Ðóñ ëàí. – 1907. – 4 æîâò.; Ãðó øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. – Ò.3. – Ëüâ³â, 2005. – Ñ.33-34. 7 Öåí òðàëü íèé äåð æàâ íèé ³ñòî ðè÷ íèé àðõ³â Óêðà¿íè ó ì.Êèºâ³ (äàë³ – ÖÄ²ÀÊ). – Ô.1235. – Îï.1. – Ñïð. 25. – Àðê. 164 çâ.; Ñïð. 295. – Àðê. 14. 8 Â³äíî ñèíè â Õîë ìùèí³: â³äòâåð òèé ëèñò äî ãðåêî-êàòî ëèöü êèõ îðäè íàð³ÿò³â ³ äóõî âå íñòâà // Ðóñ ëàí. – 1907. – 5 æîâò.; 6 æîâò.; Ãðó øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. – Ò.2. – Ñ.490-491. éîìó äîñë³äíèê³â, çîê ðåìà, Î.ßáëî íî âñüêîãî, êîòð³ Õîë ìùèíó â³äíî ñèëè äî “ðóñü êèõ” çåìåëü. Àâòîð ðîáèòü ï³äñóì êî âèé âèñ íî âîê, ùî “Õîë - ìùèíà, òî ”Ðóñü" ³ òàêà æ ïðîâ³íö³ÿ ïîëüñüêà, ÿê Ãàëè ÷èíà, Âîëèíü àáî Ïîä³ëëÿ, à íå “êîð³ííî ïîëüñüêà çåìëÿ”9. 1910 ð. ó Ïåòåð áóðç³ âèé øîâ çá³ðíèê “Ôîðìû íàöè î íàëü íîãî äâè æå - íèÿ â ñîâðå ìåí íûõ ãîñó äà ðñòâàõ”. Ðîç ëîã³ ìàòåð³àëè ïðî óêðà¿íö³â Àâñòðî-Óãîð ùèíè ³ Ðîñ³¿ ï³äãî òó âàâ Ì.Ãðó øå âñüêèé. Ó íàðèñ³ ïðî ï³äðîñ³éñüêèõ óêðà¿íö³â â³í çíîâó íàãî ëîøóº, ùî äàâí³ óêðà¿íñüê³ çåìë³ Õîë ìùèíà ³ Ï³äëÿøøÿ áóëè ö³ëêîì ìåõàí³÷íî ïðèºäíàí³ äî íèí³øí³õ ïîëüñüêèõ ïðîâ³íö³é Â³äåíñüêèì êîí ãðå ñîì 1814-1815 ðð. Äîñèòü äåòàëüíî â³í ðîç ãëÿäàº é òàêå ñêëàäíå ÿâèùå, ÿê “ïîñè ëåíà ôàá ðè êàö³ÿ ïîëÿê³â” â óêð à¿íñüêîìó íàñå ëåíí³ êðàþ, øëÿ õîì íàâåð íåííÿ éîãî äî êàòî ëè öèçìó â “ïîëüñüê³é îáîëîíö³”. Â³í âèñ ëîâëþº æàëü, ùî “öÿ êëå ðè - êàëüíî-íàö³îíàë³ñòè÷íà îáëàâà íà á³äíèõ ³ òåì íèõ ïàñèíê³â ³ñòî ðè÷ íî¿ Ïîëüù³ é îô³ö³éíî¿ Ðîñ³¿ ïðî äîâæóº ïðè êðè âà òèñÿ ôðà çàìè, äóæå ãàð - íèìè çà ôîð ìîþ, àëå â äàíîìó ðàç³ ö³ëêîì íåäî ðå÷ íèìè”10. Êîëè âë³òêó 1912 ð. Äåð æàâíà Äóìà Ðîñ³¿ ïðè é íÿëà çàêîí ïðî óòâî - ðåííÿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿ â ñêëàä³ ê³ëüêîõ ïîâ³ò³â, çàñå ëå íèõ óêðà¿ íöÿìè, òî Ì.Ãðó øå âñüêèé â³äãóê íóâñÿ íà öþ âàæ ëèâó ïîä³þ ñòàò òåþ “Â³äëó - ÷åííÿ Õîë ìùèíè”11. Â³í àíàë³çóº ñêëàä íèé ³ òðè âà ëèé ïðî öåñ óõâàëè öüîãî çàêîíó, ³äåéí³ ïîçèö³¿ ïðî òè áî ðñòâó þ ÷èõ ñòîð³í: çàâçÿòó îïî çèö³þ ïîëÿê³â, ðîçá³æíó ³ íåîäíîñ òàéíó ðîñ³ÿí, êâîëó – óêðà¿íö³â. Ì.Ãðó øå - âñüêèé ï³äêðåñëþº íèçêó íåãà òèâ íèõ ïðè êìåò çàêî íîï ðî åêòó, îäíàê óêðà¿íö³ âñå æ íå ìîãëè âèñ òó ïàòè ïðîòè íüîãî ïðè íöè ïîâî, îñê³ëüêè â³í â³äêðè âàâ ïåð ñïåê òèâè íàö³îíàëü íîãî ðîç ìå æó âàííÿ çà óìîâ ïîä àëü øî¿ äåìîê ðà òè çàö³¿ Ðîñ³¿. Çàâåðøóºòüñÿ ñòàòòÿ çàêëè êîì äî ñâ³äîìîãî óêð à - ¿íñüêîãî ãðî ìà äÿ íñòâà, ñïè ðà þ ÷èñü íà çàêîí ïðî Õîëìñüêó ãóáåðí³þ, áîðî òèñÿ ïðîòè “âèíà ðî äîâ ëåííÿ ñå¿ ñòà ðî¿ óêð à¿íñüêî¿ çåìë³”12. Öèõ ïèòàíü ó÷å íèé òîð êàâñÿ é â ³íøèõ íàóêî âèõ òà ïóáë³öèñ òè÷ íèõ ñòàò òÿõ, çîê ðåìà ùîäî ïðî åêòó ïîëüñüêî¿ àâòî íîì³¿, ì³ñöÿ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü òà ¿õ íàñå ëåííÿ. Ïðèê ìåò íîþ ðèñîþ öèõ ïóáë³êàö³é áóëî âèêî ðèñ òàííÿ Ì.Ãðó øå âñüêèì ñâî¿õ ´ðóí òîâ íèõ çíàíü ç äàâ íüî¿ ³ñòîð³¿ Óêðà¿íè, ñòà íî - âèùà ì³ñöå âîãî íàñå ëåííÿ, ïîë³òè÷ íîãî æèòòÿ êðàþ. Ñë³ä â³äçíà ÷èòè, ùî Ì.Ãðó øå âñüêèé ïðî áëåìó âèä³ëåííÿ Õîë ìùèíè ðîç ãëÿ äàâ ó á³ëüø øèðî êîìó êîí òåêñò³ ðîç â’ÿ çàííÿ óêð à¿íñüêîãî ïèòàííÿ â Ðîñ³¿. Ç ö³ºþ ìåòîþ â³í íå îáìå æó âàâñÿ ëèøå âèñ òó ïàìè â ïðåñ³. Âë³òêó 1906 ð. ó÷å íèé â³äâ³äàâ Ïåòåð áóðã, ñï³ëêó âàâñÿ ç äåïó òà òàìè Äåð æäóìè â³ä óêð à¿íñüêèõ ãóáåðí³é, áðàâ ó÷àñòü ó ðîáîò³ óêð à¿íñüêîãî ïîë³òè÷ íîãî 127 Ï ð î á ëåì à Õ î ëì ù è íè ó ï óá ë³ö è ñò è ÷íè õ ï ð à ö ÿõ Ì .Ã ð óø åâñüêî ãî 9 Ãðó øå âñüêèé Ì. Õîë ìùèíà: ãîëîâí³ ìîìåíòè â ³ñòîð³¿ ¿¿ ïðè íà ëåæ íîñò³ // Ä³ëî. – 1909. – 19 òðàâíÿ; Ãðó øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. – Ò.3. – Ñ.74-76. 10 Ãðó øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. – Ò.3. – Ñ.127. 11 Ãðó øå âñüêèé Ì. Íà óêðà¿íñüê³ òåìè: â³äëó ÷åííÿ Õîë ìùèíè // Ë³òåðà - òóðíî-íàóêî âèé â³ñòíèê. – 1912. – Ò.LIX. – Êí. VII-VIII. – Ñ.3-12. 12 Ãðó øå âñüêèé Ì.Òâîðè ó 50 ò. – Ò.2. – Ñ.215. êëóáó, ï³äòðè ìàâ âèäàííÿ ÷àñî ïèñó “Óêðà èí ñêèé âåñ òíèê” – îðãàíó óêð à - ¿íñüêî¿ ïàð ëà ì åíòñüêî¿ ãðî ìàäè ó Äóì³13. Öÿ ä³ÿëüí³ñòü Ì.Ãðó øå âñüêîãî âèê ëè êàëà çíà÷íå çàíå ïîêîºííÿ â ïîëüñüêèõ îô³ö³éíèõ òà ïîë³òè÷ íèõ êîëàõ. Îö³íþþ÷è ðåàêö³þ íà ñâîþ ä³ÿëüí³ñòü, â³í ïèñàâ ó ñòàòò³ “Ðîç áóð - õàíå ìóðàâ ëèñüêî”: “Â ïîëüñüêèõ ãàçå òàõ, ëüâ³âñüêèõ, êðàê³âñüêèõ, íàâ³òü ïîçíà íñüêèõ, ïîÿ âè ëèñÿ ñòàòò³, äå êðèêè ïåðåïî ëîõó çì³øàëèñÿ á³ëüøå àáî ìåíøå ç ãðó áîþ ëàé êîþ íà ìîþ àäðåñó òà êëè êàëè òîìó, êîìó ñå òðåáà çíàòè, äî á³ëüøî¿ óâàãè íà ìîþ ä³ÿëüí³ñòü”. Âïåðøå öÿ ñòàòòÿ áóëà íàä ðó - êî âàíà ñàìå â îðãàí³ óêð à¿íñüêî¿ ïàð ëà ì åíòñüêî¿ ôðàêö³¿ “Óêð à¿íñüêèé âåñ òíèê”, à ïîò³ì â ³íøèõ âèäàí íÿõ14. Ì.Ãðó øå âñüêèé íàä à âàâ âèíÿò êî âîãî çíà ÷åííÿ äîâå äåííþ äî ðîñ³éñüêî¿ ãðî ìà äñüêîñò³, äåïó òàò³â Äåð æäóìè, óðÿ äî âî¿ êîì³ñ³¿ ó ñïðàâ³ Õîë ìùèíè ñâîãî áà÷åííÿ ðîç â’ÿ çàííÿ óêð à¿íñüêîãî ïèòàííÿ â êîí òåêñò³ ë³áåðàë³çàö³¿ ñóñï³ëüíîãî æèòòÿ, âèìó øå íèõ öàðñüêèõ ðåôîðì. Ç ö³ºþ ìåòîþ ó 1907 ð. â³í çä³éñíþº âèäàííÿ ó Ïåòåð áóðç³ çá³ðíèêà “Îñâî áîæ äå - íèå Ðîñ ñèè è óêðà èí ñêèé âîï ðîñ”, äî ÿêîãî ââ³éøëî ïîíàä äâàä öÿòü éîãî ïóáë³öèñ òè÷ íèõ ïðàöü, ïðè ñâÿ ÷å íèõ ãîñ òðîò³ íàö³îíàëü íîãî ïèòàííÿ â Ðîñ³¿, ïðî áëå ìàì óêð à¿íñüêî-ðîñ³éñüêèõ, óêðà¿íî-ïîëüñüêèõ â³äíî ñèí, ðîç âèòêó óêð à¿íñüêî¿ ìîâè, êóëü òóðè, íàóêè, ñèòóàö³¿ íàâêîëî ñòà òóñó Õîë - ìùèíè òîùî15. Àêòèâíà ³ ö³ëåñ ïðÿ ìî âàíà ä³ÿëüí³ñòü Ì.Ãðó øå âñüêîãî ìàëà ïîçè òèâ - íèé âïëèâ íà ðîç â’ÿ çàííÿ õîëìñüêî¿ ïðî áëåìè. Éîãî íàóêîâà, ïóáë³öèñ - òè÷íà, îðãàí³çàòî ðñüêà ðîáîòà ñòâî ðèëè ñóòòºâ³ ïðî òè âàãè íàìà ãàí íÿì ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè çàëè øèòè êðàé ï³ä ñâîºþ þðèñ äèêö³ºþ, ñïðè ÿëà àêòèâ³çàö³¿ ãðî ìà äñüêîãî ðóõó óêðà¿íö³â Çàáóææÿ, çîê ðåìà Õîëìñüêîãî ïðà âîñ ëàâ íîãî áðà òñòâà, ôîð ìó âàëà â³äïîâ³äíèì ÷èíîì ãðî ìà äñüêó äóìêó â Ðîñ³¿. Ñë³ä íàãî ëî ñèòè, ùî ïðè ï³äãî òîâö³ äî ðîç ãëÿäó õîëìñüêîãî ïèòàííÿ â Äåð æàâí³é äóì³ îêðåì³ äåïó òàòè çâåð òà ëèñÿ äî â÷å íèõ-³ñòî ðèê³â ÿê åêñïåðò³â. Çîê ðåìà, Î.ªôèìåíêî òà ².Ëèí íè ÷åíêî âèñ ëî âè ëèñÿ ïðîòè íåãàé íîãî ñòâî ðåííÿ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿, õî÷ ³ âèç íà âàëè ïîíå âî ëåííÿ ì³ñöå âîãî íàñå ëåííÿ ïîëÿ êàìè. Ò³ëüêè Ì.Ãðó øå âñüêèé áåç çàñ òå ðåæíî â³äñòî þ âàâ âèä³ëåííÿ Õîë ìùèíè ç³ ñêëàäó Öàðñòâà Ïîëüñüêîãî. Òîìó óõâà ëå íèé Äåð æäó ìîþ çàêîí ïðî óòâî ðåííÿ íà áàç³ ïîâ³ò³â Ëþáë³íñüêî¿ òà Ñåä ëåöü êî¿ ãóáåðí³é, çàñå ëå íèõ óêðà¿ íöÿìè, îêðå ìî¿ 128 ã³ ð è Ï í à ëñó Ð 13 Âåð ñòþê Â., Ïèð³ã Ð. Ì.Ñ.Ãðó øå âñüêèé: êîðîòêà õðîí³êà æèòòÿ òà ä³ÿëü íîñò³. – Ê., 1996. – Ñ.45. 14 Ãðó øå âñüêèé Ì. Ðîç áóð õàíå ìóðàâ ëèñüêî. Òâîðè ó 50 òîìàõ. – Ò.1. – Ñ.567, Óêðà èí ñêèé âåñ òíèê. – 1906. - ¹ 6. – Ñ.331-341; Ãðî ìà äñüêèé ãîëîñ (Ëüâ³â). – 1906. – 31 ëèï., 3 ñåðï., 17 ñåðï.; Îñâî áîæ äå íèå Ðîñ ñèè è óêðà èí ñêèé âîï ðîñ: Ñòàòüè è çàìåòêè. – Ñïá., 1907. – Ñ.265-277. 15 Îñâî áîæ äå íèå Ðîñ ñèè è óêðà èí ñêèé âîï ðîñ: Ñòàòüè è çàìåòêè. – ÑÏá., 1907. – 291 ñ. Çì³ñò çá³ðíèêà äèâ.: Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé. Ïåð øèé ïðå çè äåíò Óêðà¿íè, àêà äåì³ê. Á³áë³îãðàô³ÿ (1885-2000 ðð.). Óêëà äà÷ Á.Ãðà íî âñüêèé. Ê., 2001. – Ñ.191-192. Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿, ï³äïî ðÿä êî âà íî¿ Ì³í³ñòå ðñòâó âíóòð³øí³õ ñïðàâ Ðîñ³¿, Ì.Ãðó øå âñüêèé ââà æàâ àêòîì ñïðà âåä ëè âîñò³ ³ ñóòòºâèì êðî êîì íà øëÿõó âõîä æåííÿ êðàþ äî àâòî íîì íî¿ Óêðà¿íè â ñêëàä³ äåìîê ðà òè÷ íî¿ äåöåí òðàë³çîâà íî¿ Ðîñ³¿. Íà æàëü, öåé çàêîí ñï³òêàëà íåùàñ ëèâà äîëÿ. Ðåàë³çàö³ÿ éîãî çàòÿã íó ëàñÿ ³ áóëà ïåðå ðâàíà Ñâ³òîâîþ â³éíîþ. Êðàé îïè - íèâñÿ â çîí³ àêòèâ íèõ âîºííèõ ä³é, ç ÿêî¿ óêð à¿íñüêå íàñå ëåííÿ áóëî åâà êó - éî âàíå âãëèá Ðîñ³¿. Õîëìñüê³ óêðà¿íö³ áóëè ðîç ñå ëåí³ ïî òåðå íàõ ³ìïåð³¿. Ïîâåð íóâ øèñü äî Êèºâà âîñ åíè 1914 ð., Ì.Ãðó øå âñüêèé áóâ çàà ðåø òî âà - íèé ³ çàñëà íèé äî Ñèìá³ðñüêà. À ïîò³ì ï³ä íàãëÿ äîì ïîë³ö³¿ ïðî æè âàâ ó Êàçàí³ òà Ìîñêâ³16. Ä³¿ ðîñ³éñüêî¿ â³éñüêî âî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ ïî âèñå ëåííþ õîë ìùàí òà âçÿòòþ â ÿêîñò³ çàðó÷ íèê³â ãàëèöü êî¿ ³íòåë³ãåíö³¿ âèê ëè êàëè ó íüîãî ãëè - áîêå îáóðåííÿ. Çîê ðåìà, ó ëèñ òî ïàä³ 1915 ð. â³í â³äãóê íóâñÿ íà ñìåðòü â³äîìîãî ãðî ìà äñüêî-ïîë³òè÷ íîãî ä³ÿ÷à Ãàëè ÷èíè Êîñòÿ Ïàíüê³âñüêîãî, âèâå çå íîãî äî Êèºâà ÿê çàðó÷ íèêà, äå â³í é ïîìåð. Ñóìó þ÷è çà áëèçü êîþ éîìó ëþäè íîþ, Ì.Ãðó øå âñüêèé ïèñàâ: “Éîãî ñòðàæ äàííÿ çàê³í÷è ëèñÿ. Òà ñò³ëüêè ùå ñîòåíü ³ òèñÿ÷ ãàëèöü êèõ â’ÿçí³â ð³çíèõ êàòå ãîð³é… ³ òåïåð çíå ìà ãà þòü â óâ’ÿç íåíí³ íà âñ³õ ïðî ñòî ðàõ Ðîñ³¿, â³ä Çàõ³äíîãî ôðîíòó äî Ñõ³äíîãî Ñèá³ðó…”17. Â³í çàêëè êàâ ïîêëàñòè êðàé ïîíåâ³ðÿí íÿì öèõ ëþäåé. Ö³ëêîì çðî çóì³ëî, ùî ïîä³áí³ ïóáë³êàö³¿ ïîë³òè÷ íîãî çàñëàíöÿ âèìà ãàëè ÷èìà ëî¿ ãðî ìà äÿ íñüêî¿ ìóæ íîñò³ ³ ëþäñüêî¿ â³äâàãè. Ðåâî ëþö³ÿ 1917 ð. â³äêðèëà ïåð ñïåê òèâè ðîç â’ÿ çàííÿ íàö³îíàëü íîãî ïèòàííÿ â êîëèøí³é Ðîñ³éñüê³é ³ìïåð³¿. Ì.Ãðó øå âñüêîìó, òåïåð âæå ÿê ãîëîâ³ Óêð à¿íñüêî¿ Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè, çíîâó äîâå ëîñÿ ÷èìàëî çàé ìà òèñÿ ïðî áëå ìàìè Õîë ìùèíè. Ï³ñëÿ ïðî ãî ëî øåííÿ Òèì ÷à ñî âèì óðÿ äîì íåçà - ëåæ íîñò³ Ïîëüù³ äîëÿ êðàþ çàëè øà ëàñÿ íå âèç íà ÷å íîþ. ×èñ ëåíí³ ãðî - ìàäè õîë ìùàí ó Ðîñ³¿ çâåð òà ëèñÿ äî ÓÖÐ ç ïðî õàí íÿì îáñòî þ âàòè ³íòå ðåñè Õîë ìùèíè ³ çàÿâ ëÿëè ïðî íåîáõ³äí³ñòü ¿õ âõîä æåííÿ äî ñêëàäó óêð à¿íñüêèõ çåìåëü. Òàê, çàãàëüí³ çáîðè õîë ìùàí ó Ìîñêâ³ 4 êâ³òíÿ 1917 ð. â ðåçî ëþö³¿, íàïðàâ ëåí³é äî Êèºâà, óõâà ëèëè: “Íàïî ëåã ëèâî ïðî ñèòè Óêð à¿íñüêèé êîí ãðåñ âêëþ ÷èòè Õîë ìùèíó â ñêëàä óêð à¿íñüêèõ çåìåëü, ùî îá’ºäíó þòüñÿ”18. 9 òðàâíÿ îòåöü À.Ìàòåþê, ÿêèé ïðåä ñòàâ ëÿâ êè¿âñüêó ãðî ìàäó õîë ìùàí, çâåð íóâñÿ äî ÷ëåí³â Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè ç çàêëè êîì áîðî íèòè êðàé, “áî äëÿ Óêðà¿íè áåç Õîë ìùèíè ìîæå áóòè ëèøå ñìåðòü”19. Ì.Ãðó øå âñüêèé çóñòð³÷àâñÿ ç À.Ìàòå þ êîì, îáãî âî ðþ âàâ ç íèì ïðî áëåìè õîë ìùàí. 129 Ï ð î á ëåì à Õ î ëì ù è íè ó ï óá ë³ö è ñò è ÷íè õ ï ð à ö ÿõ Ì .Ã ð óø åâñüêî ãî 16 Øàïî âàë Þ., Âåðáà ². Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé. – Ê., 2005. – Ñ.128-146. 17 Ãðó øå âñüêèé Ì. Ç óêð à¿íñüêîãî æèòòÿ // Óòðî (Õàðü êîâ). – 1915. – 25 ëèñò.; Ãðó - øå âñüêèé Ì. Òâîðè ó 50 ò. – Ò.3. – Ñ.432. 18 Óêð à¿íñüêèé íàö³îíàëüíî-âèç âîëü íèé ðóõ. Áåðå çåíü-ëèñ òî ïàä 1917 ðîêó. Äîêó ìåíòè ³ ìàòåð³àëè. – Ê., 2003. – Ñ. 185. 19 Óêð à¿íñüêà Öåí òðàëüíà Ðàäà. Äîêó ìåíòè ³ ìàòåð³àëè ó äâîõ òîìàõ. Ò.1. – Ê., 1996. – Ñ.83. Ó ëèñò³ äî Ì.Ãðó øå âñüêîãî ãîëîâà Óêð à¿íñüêî¿ íàö³îíàëü íî¿ ðàäè Ïåò ðîã ðàäà Î.Ëîòîöü êèé ðàäèâñÿ ùîäî ðîç â’ÿ çàííÿ õîëìñüêîãî ïèòàííÿ, çîê ðåìà ïðî ïðè çíà ÷åííÿ ñïåö³àëü íîãî êîì³ñàðà ïðè Òèì ÷à ñî âîìó óðÿä³. Éøëîñÿ ïðî Ê.Ëîñü êîãî, ÿêèé ñâîãî ÷àñó ñëó æèâ íà Õîë ìùèí³. ßê â³äîìî, ï³çí³øå â³í áóâ ïðè çíà ÷å íèé êîì³ñàðîì êðàþ20. Ì.Ãðó øå âñüêèé ðîçóì³â íåîáõ³äí³ñòü ñêî îð äè íî âà íèõ ä³é ïðåä ñòàâ - íèê³â ãðî ìàä õîë ìùàí òà ¿õ ïóáë³÷íîãî âîëå âè ÿâ ëåííÿ ùîäî âõîä æåííÿ êðàþ â ñêëàä àâòî íîì íî¿ Óêðà¿íè. Ï³ä åã³äîþ Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè ïðî âî äè - ëàñÿ ï³äãî òîâêà âñå õ îëìñüêîãî ç’¿çäó. Â³í â³äáóâñÿ â ïðèì³ùåíí³ Ïåäà - ãîã³÷íîãî ìóçåþ 25-28 ñåð ïíÿ 1917 ð. Íà íüîìó áóëè ïðåä ñòàâ íèêè â³ä 276 çåì ëÿöòâ õîë ìùàí, ðîç êè äà íèõ ïî âñ³é Ðîñ³¿. Ó â³òàëüí³é ïðî ìîâ³ Ì.Ãðó øå âñüêèé ï³äêðåñ ëèâ, ùî â³í ùå ðîê³â äåñÿòü òîìó ïðî âî äèâ ó ñâî¿õ ñòàò òÿõ äóìêó, ùî Õîë ìùèíà íå º í³ ïîëüñüêîþ, í³ ðîñ³éñüêîþ, à ò³ëüêè óêð à¿íñüêà çåìëÿ. ² êîëè íàñå ëåííÿ Õîë ìùèíè çàáàæàº ïðèºäíà - òèñÿ äî àâòî íîì íî¿ Óêðà¿íè, òî Öåí òðàëüíà ðàäà áóäå òîìó âñ³ëÿêî ñïðè - ÿòè21. Äåëå ãàòè ç’¿çäó óõâà ëèëè ðåçî ëþö³þ, â ÿê³é íàãî ëî øó âà ëîñÿ, ùî íàñå - ëåííÿ Õîë ìùèíè º óêð à¿íñüêèì ³ äîëÿ éîãî ïîâèííà áóòè ñï³ëüíîþ ç äîëåþ óêð à¿íñüêîãî íàðîäó. Ùîäî Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿, òî âîíà ìàëà áóòè “ïðè ëó ÷åíà äî àâòî íîì íî¿ Óêðà¿íè â ìåæàõ ôåäå ðà òèâ íî¿ äåìîê ðà òè÷ íî¿ Ðîñ³éñüêî¿ ðåñ ïóáë³êè ³ òåïåð æå áóòè ï³ä óïðàâë³ííÿì Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè òà Ãåíå ðàëü íîãî ñåê ðå òàð³àòó”22. Êîì³ñàðîì Õîë ìùèíè áóâ îáðà íèé Ê.Ëîñü êèé, ÿêèé áðàâ ä³ÿëüíó ó÷àñòü ó ï³äãî òîâö³ ç’¿çäó, âèñ òó ïàâ ó ïðåñ³ ç õîëìñüêîãî ïèòàííÿ. Óõâàëà Òèì ÷à ñî âîãî óðÿäó ïðî ë³êâ³äàö³þ óñòà íîâ Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿ îçíà ÷àëà ôàê òè÷íå âõîä æåííÿ êðàþ äî Ïîëüù³. Ãåíå ðàëü íèé ñåê - ðå òàð³àò ÓÖÐ ó ê³íö³ ñåð ïíÿ 1917 ð., ñïè ðà þ ÷èñü íà âîëþ äåëå ãàò³â ç’¿çäó, íàïðà âèâ ïðî òåñò Òèì ÷à ñî âîìó óðÿäó23. Çà äîðó ÷åí íÿì Ì.Ãðó øå âñüêîãî êîì³ñàð ó ñïðà âàõ Óêðà¿íè Ï.Ñòåá - íèöü êèé 25 âåðåñíÿ ïîäàâ Òèì ÷à ñî âîìó óðÿäó äîïîâ³äíó çàïèñêó ïðî âèç - íà ÷åííÿ ìàé áóò íüîãî ñòà òóñó Õîëìñüêî¿ ãóáåðí³¿. Â äîêó ìåíò³ ï³äêðåñ ëþ âà ëîñÿ, ùî çàìîâ ÷ó âàííÿ ïèòàííÿ ïðî ïîë³òè÷ íèé ñòà òóñ Õîë - ìùèíè íåïðè ïóñ òèìå ³ óðÿä ìàº çàäåê ëà ðó âàòè ¿¿ íàëåæí³ñòü Ðîñ³¿24. Ïèòàííÿ ïðî òåðè òîð³¿, ÿê³ ââ³éäóòü äî ìàé áóò íüî¿ Óêð à¿íñüêî¿ Ðåñ - ïóáë³êè, áóëî îäíèì ç êëþ ÷î âèõ â ðîáîò³ Êîí ñòè òóö³éíî¿ êîì³ñ³¿, ÿêó î÷î - ëþ âàâ Ì.Ãðó øå âñüêèé. Ó éîãî ñòàòò³ “Ïðî åêò óêð à¿íñüêî¿ êîí ñòè òóö³¿” 130 ã³ ð è Ï í à ëñó Ð 20 Óêð à¿íñüêèé íàö³îíàëüíî-âèç âîëü íèé ðóõ. – Ñ.267. 21 Òàì ñàìî. – Ñ.686. 22 Òàì ñàìî. – Ñ.687. 23 Òàì ñàìî. – Ñ.710-711. 24 Òàì ñàìî. – Ñ.796-799. ñåðåä ãóáåðí³é, ÿê³ ìàëè ñêëàñòè òåðè òîð³þ Óêðà¿íè, íàçâàíà é Õîëìñüêà, äå ïåðå âàæàº óêð à¿íñüêà ëþäí³ñòü25. Õàðàê òåðíî, ùî ó Òðåòü îìó óí³âåð ñàë³, ÿêèì êîí ñòè òó þ âà ëàñÿ Óêð à - ¿íñüêà Íàðîäíà Ðåñ ïóáë³êà, âêà çó âà ëîñÿ, ùî ïèòàííÿ ïðè ëó ÷åííÿ Õîë - ìùèíè ìàº áóòè âèð³øåíå øëÿ õîì âèÿâ ëåííÿ îðãàí³çîâà íî¿ âîë³ íàñå ëåííÿ êðàþ26. Ïðî òÿ ãîì ëèñ òî ïàäà íà çàñ³äàí íÿõ Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè ê³ëüêà ðàç³â ðîç - ãëÿ äà ëèñÿ ïèòàííÿ ùîäî Õîë ìùèíè, ñòà íî âèùà åâà êó éî âà íîãî íàñå - ëåííÿ, óõâà ëþ âà ëèñÿ ðåçî ëþö³¿ ïðî òåñòó ïðîòè íàì³ð³â öåí òðàëü íèõ äåð æàâ ïðèºäíàòè äî Ïîëüù³ ÷àñ òèíó Âîëèí³, Õîë ìùèíó òà Ï³äëÿøøÿ27. Ó Ïåäà ãîã³÷íîìó ìóçå¿ â³äáó ëèñÿ âåëå ëþäí³ çáîðè ïðî òåñòó ç öüîãî ïðè - âîäó. Ì.Ãðó øå âñüêèé íàâ³òü óìî âèâ âèñ òó ïèòè íà íèõ ïðîô. Ò.Ìàñà ðèêà, ÿêèé ïåðå áó âàâ ó Êèºâ³. Çà óìî âàìè Áðåñòñüêîãî ìèð íîãî äîãî âîðó 1918 ð. Õîë ìùèíà ³ Ï³äëÿøøÿ â³äõî äèëè äî ÓÍÐ. Ó â³äïîâ³äü íà òàêå ð³øåííÿ â Ïîëüù³ ïî÷à - ëàñÿ øàëåíà ïðî ïà ãàí ä èñòñüêà êàì ïàí³ÿ ïðîòè “÷åò âåð òîãî ïåðåä³ëó Ïîëüù³”. Ì.Ãðó øå âñüêèé ó áåðåçí³ 1918 ð. íà ö³ ïîä³¿ â³äãóê íóâñÿ ñòàò - òåþ “Çà Õîë ìùèíó”. Â³í ïèñàâ: “Õîë ìùèíà ä³éñíî îäâ³÷íà óêð à¿íñüêà çåìëÿ ³ í³êîëè íå ââà æà ëàñü ïîëüñüêîþ â ðîçóì³íí³ åòíîã ðàô³÷í³ì”. Â³í áóâ ãîð äèé òèì, ùî â³äíîâ ëåíà óêð à¿íñüêà ðåñ ïóáë³êà âèêî íàëà ãàðÿ÷³ ïîáà æàííÿ âèñå ëå íèõ ç ñâî¿õ îñåëü õîë ìùàí ³ ï³äëÿ øàí ³ â³äñòî ÿëà ¿õ áàòüê³âùèíó28. Ãîëîâà Öåí òðàëü íî¿ Ðàäè íàä à âàâ öüîìó óñï³õó óêð à¿íñüêî¿ äèï ëî - ìàò³¿ âåëè ÷åç íîãî çíà ÷åííÿ. Ïðè ðàòèô³êàö³¿ Áðåñòñüêîãî ìèð íîãî äîãî - âîðó Ì.Ãðó øå âñüêèé âèñ òó ïèâ ç ñïåö³àëü íîþ ïðî ìî âîþ. Ñïî ÷àòêó â³í íàãî ëî ñèâ, ùî ââàæàº ñâî¿ì îáîâ’ÿç êîì “ÿê ³ñòî ðèê, ùî ïðî òÿ ãîì ö³ëîãî æèòòÿ ñïåö³àëüíó óâàãó çâåð òàâ íà ³ñòîð³þ çàõ³äíèõ îêðà¿í óêð à¿íñüêî¿ çåìë³” ³ ÿê óðîä æå íåöü Õîëìà, îçíà éî ìèòè ÷ëåí³â Ìàëî¿ Ðàäè ç õîëìñüêîþ ïðî áëå ìîþ. Ì.Ãðó øå âñüêèé ï³äêðåñ ëèâ, ùî äî Õ²Õ ñò. í³ îäíîìó ïîëÿ êîâ³ â ãîëîâó íå ïðè é øëî á òâåð äèòè, ùî Õîë ìùèíà öå ïîëüñüêà, à íå ðóñüêà çåìëÿ (ðóñüêà â çíà ÷åíí³ óêð à¿íñüêà). Â³í òàêîæ îõà - ðàê òå ðè çó âàâ êîëîí³çàòî ðñüêó ïîë³òèêó ÿê Ïîëüù³, òàê é Ðîñ³¿ ùîäî êðàþ. Ïðî ìî âåöü ç ðàä³ñòþ êîí ñòà òó âàâ, ùî Áðåñòñüêèé ìèð äàâ “óêðà¿ íöÿì íàãîäó âèç âî ëèòè ç-ï³ä ïîëüñüêî¿ âëàäè ñòàðó ñòî ëèöþ êîðîëÿ Äàíèëà – Õîëì…”29 Íà æàëü, ñïîä³âàí íÿì Ì.Ãðó øå âñüêîãî ùîäî îá’ºäíàííÿ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü òîä³ íå ñóäè ëîñÿ çáó òèñü. Íå âäà ëîñÿ ðîç â’ÿ çàòè é õîëìñüêó ïðî - 131 Ï ð î á ëåì à Õ î ëì ù è íè ó ï óá ë³ö è ñò è ÷íè õ ï ð à ö ÿõ Ì .Ã ð óø åâñüêî ãî 25 Óêð à¿íñüêèé íàö³îíàëüíî-âèç âîëü íèé ðóõ.. – Ñ.926. 26 Óêð à¿íñüêà Öåí òðàëüíà Ðàäà. – Ò.1. – Ñ.400. 27 Òàì ñàìî. – Ñ.411, 433, 442. 28 Íà ïîðîç³ Íîâî¿ Óêðà¿íè. Ñòàòò³ ³ äæå ðåëüí³ ìàòåð³àëè. Íüþ-Éîðê – Ëüâ³â – Êè¿â – Ìþí õåí, 1992. – Ñ.107-108. 29 Òàì ñàìî. – Ñ.111-112. áëåìó. Ðèçü êèé ìèð íèé äîãîâ³ð 1921 ð. ôàê òè÷íî ëåã³òèì³çóâàâ ïîëüñüêó îêó ïàö³þ êðàþ. À â 1944-1947 ðð. óêðà¿íö³ Õîë ìùèíè òà Ï³äëÿøøÿ áóëè ïåðå ñå ëåí³ äî ÓÐÑÐ òà íà çàõ³äí³ ïîëüñüê³ çåìë³. Âèâ ÷åííÿ ïóáë³öèñ òè÷ íî¿ ñïàä ùèíè Ì.Ãðó øå âñüêîãî 1905-1918 ðð. äîç âîëÿº çðî áèòè ê³ëüêà âèñ íîâê³â. Ïî-ïåðøå, âèäàò íèé â÷å íèé ïîñòà âèâ ñâîþ àêà äåì³÷íó åðó äèö³þ íà ñëóæáó çàõèñòó íàö³îíàëü íèõ ³íòå ðåñ³â íàñå ëåííÿ îäí³º¿ ç îäâ³÷íèõ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü. Ïî-äðóãå, òîãî ÷àñíà ïîë³òè÷íà ïóáë³öèñ òèêà â÷å íîãî áóëà ñïðÿ ìî âàíà ÿê ïðîòè ïîëîí³çàö³¿, òàê é ðóñèô³êàö³¿ êðàþ. Ïî-òðåòº, âîíà â³äîá ðà æàëà ïåâíó îáìå æåí³ñòü éîãî äåð æàâ íèöü êèõ ïîãëÿä³â àâòî íîì³ñòñüêî-ôåäå ðàë³ñòñüêèìè óÿâ ëåí - íÿìè. ² íàðåøò³, ïîñòó ëàò ñîáîð íî¿ Óêðà¿íè íåçì³ííî çàëè øàâñÿ ïðîâ³äíèì äëÿ Ì.Ãðó øå âñüêîãî – â÷å íîãî é ïîë³òèêà. 132

Проблема Холмщини у публіцистичних працях Михайла Грушевського (1905 - 1918 pp.)

Institution

Ähnliche Einträge