Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji

Ten artykuł stara się opisać i sklasyfikować speleonimy sudeckie – nazwy jaskiń oraz ich części (Sudety – góry w Polsce i Czechach, ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód na długość 310 km). Użyty materiał obejmuje 205 nazw istniejących jaskiń oraz zniszczonych i wyeksploatowanych za...

Ausführliche Beschreibung

Gespeichert in:

Bibliographische Detailangaben
Datum:	2012
1. Verfasser:	Seroczyński, G.
Format:	Artikel
Sprache:	Polish
Veröffentlicht:	Інститут української мови НАН України 2012
Schriftenreihe:	Ономастичні науки
Schlagworte:	Спелеонимия
Online Zugang:	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/43760
Tags:	Tag hinzufügen Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
Назва журналу:	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Zitieren:	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji / G. Seroczyński // Ономастичні науки. — 2012. — № 4. — С. 33-39. — Бібліогр.: 29 назв. — пол.

Institution

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine

id	irk-123456789-43760
record_format	dspace
spelling	irk-123456789-437602013-05-17T03:08:06Z Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji Seroczyński, G. Спелеонимия Ten artykuł stara się opisać i sklasyfikować speleonimy sudeckie – nazwy jaskiń oraz ich części (Sudety – góry w Polsce i Czechach, ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód na długość 310 km). Użyty materiał obejmuje 205 nazw istniejących jaskiń oraz zniszczonych i wyeksploatowanych zasobów naturalnych. W tej pracy, choć z modyfikacjami, wykorzystano klasyfikację semantyczną Witolda Taszyckiego i strukturalną Stanisława Rosponda, jednocześnie biorąc pod uwagę propozycję Mariusza Rutkowskiego. С статье сделана попытка классификаци судетских спелеонимов – названий пещер и отдельных их частей (Судеты – горы на территории Польши и Чехии, протянувшиеся с северо-запада на юго-восток на 310 км). Названия проанализированы с точки зрения их построения (структурная классификация) и значения (семантическая классификация). Разнородность названий пещер подтверждает, что не существует универсальных правил построения. Это, как правило, искусственные образования, которые им присваивают авторы. Следует элиминировать абсурдные названия и упорядочивать их с грамматической и орфографической точки зрения. The article is an attempt to classify the Sudeten speleonyms. Names have analyzed in terms of their construction (structural classification) and value (semantic classification). Heterogeneity of cave names confirms that there are no universal rules of construction. These are usually artificial formations which are given by the authors. It should eliminate the absurd names and arrange them from the grammatical and orthographic points of view. 2012 Article Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji / G. Seroczyński // Ономастичні науки. — 2012. — № 4. — С. 33-39. — Бібліогр.: 29 назв. — пол. 1996-8647 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/43760 81’373.2+217(23) pl Ономастичні науки Інститут української мови НАН України
institution	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection	DSpace DC
language	Polish
topic	Спелеонимия Спелеонимия
spellingShingle	Спелеонимия Спелеонимия Seroczyński, G. Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji Ономастичні науки
description	Ten artykuł stara się opisać i sklasyfikować speleonimy sudeckie – nazwy jaskiń oraz ich części (Sudety – góry w Polsce i Czechach, ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód na długość 310 km). Użyty materiał obejmuje 205 nazw istniejących jaskiń oraz zniszczonych i wyeksploatowanych zasobów naturalnych. W tej pracy, choć z modyfikacjami, wykorzystano klasyfikację semantyczną Witolda Taszyckiego i strukturalną Stanisława Rosponda, jednocześnie biorąc pod uwagę propozycję Mariusza Rutkowskiego.
format	Article
author	Seroczyński, G.
author_facet	Seroczyński, G.
author_sort	Seroczyński, G.
title	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
title_short	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
title_full	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
title_fullStr	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
title_full_unstemmed	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
title_sort	speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji
publisher	Інститут української мови НАН України
publishDate	2012
topic_facet	Спелеонимия
url	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/43760
citation_txt	Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji / G. Seroczyński // Ономастичні науки. — 2012. — № 4. — С. 33-39. — Бібліогр.: 29 назв. — пол.
series	Ономастичні науки
work_keys_str_mv	AT seroczynskig speleonimysudeckieprobaklasyfikacji
first_indexed	2025-07-04T02:12:40Z
last_indexed	2025-07-04T02:12:40Z
_version_	1836680647620427776
fulltext	№ 4, 2012 33 СПЕЛЕОНИМИКА Niniejszy artykuł stanowi próbę opisu i klasy- fikacji nazw jaskiń oraz poszczególnych ich części (próżni skalnych1: sal, korytarzy, studni, kominów, ale także większych fragmentów jaskiń: ciągów, partii oraz przeszkód skalnych lub wodnych2: prze- łazów, progów itp.), na przykładzie speleonimów su- deckich. Do speleonimów zaliczyć należy również nazwy własne charakterystycznych nacieków (np. Strzałka, Wielka Kaskada, Pole Ryżowe) – są one jednak niezwykle rzadkie i występują z reguły w jaskiniach udostępnianych dla ruchu turystycznego lub stanowią część innego speleonimu, np. Sala nad Organami, Sala z Grzybkami – oraz nazwy typów nacieków (np. stalagmity, stalaktyty, draperie, ma- karony itd.). Te ostatnie są jednakże terminami geo- logicznymi i jako takie nie podlegają mechanizmom nazewniczym opisanym w niniejszym artykule. Podstawę materiałową stanowią speleonimy wy- ekscerpowane z inwentarza jaskiń sudeckich3 oraz prac naukowych, poświęconych temu zagadnieniu4. Część przykładów pochodzi także z następujących czasopism o tematyce speleologicznej: «Eksploran- cik», «Gacek – Biuletyn Informacyjny Sekcji Ta- ternictwa Jaskiniowego Klubu Wysokogórskiego», «Jaskinie», «Speleologia», ale także materiału karto- graficznego poszczególnych jaskiń5. *** Podobnie jak w innych regionach Polski, także w Sudetach bardzo wyraźne są dwie grupy speleoni- mów: nazwy tradycyjne, np. Jaskinia Rischmanna, Pustelnia, Złota Sztolnia, znane z przekazów ludo- wych oraz nazwy sztuczne (nieludowe)6, nadawane przez odkrywców bądź badaczy jaskiń, np. Partie 1 Definicje podstawowych pojęć, dotyczących na- zewnictwa elementów jaskiń oraz terminy geo- logiczne przytoczone zostały w słowniczku na końcu artykułu. 2 Często przeszkody wodne są próżniami skalny- mi, wypełnionymi wodą (np. syfony). 3 Jaskinie Sudetów, praca zbiorowa pod red. na- ukową M. Puliny, Polskie Towarzystwo Przyjaźni Nauk o Ziemi, Warszawa 1996. 4 Zob. m.in. Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie. Ba- dania i udostępnianie, pod red. A. Jahna, S. Ko- złowskiego i T. Wiszniowskiej, Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu, Zakład Narodo- wy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk-Łódź 1989; Przewodnik geologiczny po Sudetach, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1969; M. Pulina, Zjawiska krasowe w Sudetach, Instytut Geografii PAN, Warszawa 1964. 5 Materiał nazewniczy, który posłużył do badań, obejmuje 205 nazw własnych zarówno istnieją- cych obiektów, jak i zasypanych lub zniszczo- nych przez eksploatację bogactw naturalnych. 6 W Sudetach nazwy nieludowe stanowią więk- szość speleonimów. УДК 81’373.2+217(23) SPELEONIMY SUDECKIE – PRÓBA KLASYFIKACJI Streszczenie. Ten artykuł stara się opisać i sklasy- fikować speleonimy sudeckie – nazwy jaskiń oraz ich części (Sudety – góry w Polsce i Czechach, ciągną- ce się z północnego zachodu na południowy wschód na długość 310 km). Użyty materiał obejmuje 205 nazw istniejących jaskiń oraz zniszczonych i wyeks- ploatowanych zasobów naturalnych. W tej pracy, choć z modyfikacjami, wykorzystano klasyfikację se- mantyczną Witolda Taszyckiego i strukturalną Sta- nisława Rosponda, jednocześnie biorąc pod uwagę propozycję Mariusza Rutkowskiego. Słowa klucze: jaskinia, gramatyka, onomastyka, nazwa własna. Grzegorz Seroczyński Λογος όνομαστική 34 Biało-Czerwone, Jaskinia Pluszowych Nacieków, Sala Wyrostków, Zacisk Wymoczka, Sala Dziada, Jaskinia Ostrych Kantów, Korytarz Mis Martwico- wych, Korytarz Wodny, Sala Dziwna. Pierwsza grupa zawiera w większości nazwy całych obiektów, druga zaś również nazwy poszczególnych sal, korytarzy itp. Polskie prace onomastyczne niewiele miejsca poświęcają speleonimii, tj. toponimii jaskiniowej7. Stosowane w nich klasyfikacje: semantyczna, opra- cowana przez Witolda Taszyckiego, która za podsta- wę przyjmuje treści znaczeniowe nazw8 oraz struk- turalna, zaproponowana przez Stanisława Rospon- da9, odnoszą się w zasadzie do nazw miejscowych. Przystosowanie ich do potrzeb tego działu toponi- mii, nastręcza więc wiele trudności, gdyż system podziału nazw miejscowych nie w pełni odpowia- da specyfice omawianego materiału nazewniczego. Niemniej, również w niniejszym opracowaniu, choć z modyfikacjami, wykorzystano klasyfikacje obu au- torów. Uwzględniono także (ze względu na analogie nazewnicze) propozycje Mariusza Rutkowskiego, odnoszące się do przestrzeni wspinaczkowej10. 1. KlasyfiKacja struKturalna Większość nazw jaskiń oraz ich części to nazwy złożone, zawierające rzeczownik pospolity, nazy- wający typ próżni skalnej (człon określany), np. schronisko, komora, studnia, komin, sala, korytarz oraz określenie tegoż rzeczownika (człon określa- jący), np. przymiotnik, rzeczownik w dopełniaczu, wyrażenie przyimkowe, m.in. charakteryzujące typ danej pustki skalnej. O użyciu konkretnego terminu (członu określanego) rozstrzyga charakter próżni: wielkość, kształt, zasięg światła dziennego itp.11 Za- tem o doborze członu określanego nazwy decydują względy czysto formalne12. Człon określający pod- 7 Dotychczas bardzo rzadko prowadzono badania nad speleonimami zarówno sudeckimi, jak i wy- stępującymi w innych regionach Polski. Literatura przedmiotu jest nieliczna, zob. m.in. M. Kapełuś, Toponimia jaskiniowa, «Onomastica», XXXIV, 1989, s. 83-91; G. Seroczyński, Uwagi o spele- onimach sudeckich, «Prace Filologiczne», XLV, 2000, s. 513-518; tenże, Speleonimy świętokrzy- skie, «Młoda Polonistyka», nr 3, 1999, s. 164-171. 8 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946. 9 S. Rospond, Klasyfikacja strukturalno-grama- tyczna słowiańskich nazw geograficznych, Wro- cław 1957. 10 M. Rutkowski, Mikrotoponimia przestrzeni wspi- naczkowej. Studium socjolingwistyczne, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001. 11 Por. Jaskinie regionu świętokrzyskiego, red. J. Urban, Warszawa 1996, s. 3. 12 Odnosi się to jedynie do nazw sztucznych (nie- ludowych), które jednak stanowią zdecydowaną większość wśród speleonimów. lega innym mechanizmom, które zostaną opisane w następnym rozdziale niniejszego artykułu. Wśród nazw zarówno jaskiń, jak i ich części przeważają twory wielowyrazowe, np. Sala z Dziu- rawym Dnem, Korytarze Diamentowe, Jaskinia przy Rzece, Komin pod Wiszącą Wantą, Korytarz Czło- wieka Pierwotnego, Muszka-Szczerbinka (jest ich około 90% wszystkich speleonimów sudeckich). Zdecydowaną większość stanowią twory dwu- członowe (ok. 80%), wśród których wyróżnia się pięć grup ze względu na sposoby tworzenia nazw. Do najliczniejszej grupy należą zestawienia rze- czownika – zazwyczaj nazywającego typ pustki skalnej – z jego określeniem, najczęściej jest nim przymiotnik (również w odwrotnej kolejności, tj. ze- stawienia przymiotnika z rzeczownikiem), np. Jaski- nia Błotna, Sala Pałacowa Schronisko Krótkie Ciąg Błotny, Jaskinia Czerwona, Jaskinia Dolna, Jaskinia Głęboka, Jaskinia Gwiaździsta, Jaskinia Komarowa, Jaskinia Kominowa, Jaskinia Kontaktowa, Jaskinia Lisia, Jaskinia Pierwszomajowa, Jaskinia Porce- lanowa, Jaskinia Przechodnia, Jaskinia Śmiertel- na, Jaskinia Ukośna, Jaskinia Walońska, Jaskinia Wałbrzyska, Jaskinia Wodna, Jaskinia Zaciskowa, Korytarz Biwakowy, Korytarz Główny, Korytarz Stalaktytowy, Korytarz Suchy, Korytarz Wantowy, Korytarz Wichrowy, Korytarze Kryształowe, Partie Afrykańskie, Partie Poziome, Partie Wrocławskie, Sala Blokowa, Sala Dziwna, Sala Fotografów, Sala Marmitowa, Sala Marmurowa, Sala Pochyła, Sala Szampańska, Salka Przejściowa, Salki Naciekowe, Schron Frankowy, Schronisko Krótkie, Schronisko Potrójne, Studnia Wejściowa, ale także Boczny Ciąg, Dalekie Sale, Długa Szczelina, Duża Komora, Duża Sala, Dziurawy Korytarz, Kalcytowe Kaskady, Kru- cha Studnia, Mała Salka, Naciekowy Korytarzyk, Niedźwiedzia Jama, Perłowy Korytarz, Piaskowy Korytarz, Psia Studnia, Sądejowa Szczelina, Skalny Mostek, Solna Jama, Ślepa Studnia, Wielka Szczeli- na, Wilcza Jama, Wysoki Korytarz, Zasypana Stud- nia, Złota Sztolnia (w Sudetach ten typ nazw powta- rza się 112 razy). Żywotnym typem nazw jest również połączenie rzeczownika z rzeczownikiem w dopełniaczu, np.: Jaskinia Kozłowskiego, Jaskinia Rischmanna, Ko- min Maurycego, Partie Zająca, Sala Buddy, Sala Dziada, Sala Kuny, Sala Lwa, Ściana Płaczu, Zacisk Wymoczka, Jaskinia Pandurów, Jaskinia Warsza- wiaków, Korytarz Nietoperzy, Sala Olbrzymów, Sala Wyrostków, Sala Złomisk, Zaułek Kaskad, a także rzeczownika z wyrażeniem przyimkowym, np.: Ja- skinia na Ścianie, Salka na Wantach, Jaskinia nad Potokiem, Jaskinia nad Skrajnią, Sala nad Organa- mi, Salka nad Progiem, Jaskinia obok Wschodniej, Jaskinia pod Torami, Jaskinia pod Nową, Jaskinia przy Rzece, Schron przy Nowej, Aven w Miłku, Aven w Połomie, Dziura w Brzezinach, Jaskinia w Bielcu, Jaskinia w Granicznej, Jaskinia w Kletnie, Jaski- nia w Podgórkach, Jaskinia w Różance, Jaskinia w № 4, 2012 35 Wapniarce, Schronisko w Chojniku, Komin z Misą, Komora z Płytą, Sala z Wantą, Sala z Zawaliskiem, Salka z Grzybkami, Salka z Okienkiem, Salka z Wo- dospadem, Studnia z Kaskadami, Studnia z Pochyl- nią, Jaskinia za Sztolnią (do najczęściej stosowa- nych przyimków zaliczyć należy: “w”, “na”, “nad”, “pod” i “z”). Zgoła inaczej rzecz się ma z nazwami wieloczło- nowymi. Mimo, że sposobów, w jaki się je tworzy, jest znacznie więcej, to jednak grupy te nie są licz- ne. W zgromadzonym materiale wszystkich tworów tego typu jest zaledwie 14 (np. Korytarz Człowieka Pierwotnego, Korytarz Mis Martwicowych, Jaskinia Zimna Dziura, Jaskinia Ostrych Kantów, Jaskinia Pluszowych Nacieków, Korytarz Błotnego Progu, Korytarz Kalcytowego Potoku, Jaskinia Biała Ma- rianna, Jaskinia Biały Kamień, Jaskinia Dziurawy Kamień, Schronisko Miłek I i Schronisko Miłek II). Nazwy jednowyrazowe (ok. 12% speleonimów sudeckich) są z reguły nazwami przeniesionymi z innych desygnatów (np. Biwak, Buduar, Galeria, Galeryjka, Kapliczka, Koń, Labirynt, Meander, Mu- zeum, Rondo, Rozdroże, Rozszerzenie, Szuflada, Ta- fle, Trupiarnia). 2. KlasyfiKacja semantyczna Jak wykazała analiza strukturalna, większość speleonimów to nazwy złożone, zawierające rze- czownik pospolity, nazywający typ próżni skalnej. Na uwagę zasługuje różnorodność określanych czło- nów nazw całych obiektów. Oprócz bardzo częstych jaskinia czy schronisko wykorzystywane są niefa- chowe, zaczerpnięte z języka potocznego (najczę- ściej nieakceptowane przez naukowców), np. jama, dziura oraz terminy naukowe określające charakter próżni skalnej, np. komin, studnia, czy awen (w na- zwach jaskiń sudeckich zapisywany zgodnie z obcą ortografią aven, np. Aven w Miłku). Bogate jest również nazewnictwo części jaskiń. Obok najbardziej rozpowszechnionych: sala, komo- ra, będących synonimami, występują: korytarz, salka (=mała sala), komin, studnia, ciąg, partie, próg i inne. Tworząc nazwy własne, odkrywcy (badacze) jaskiń biorą pod uwagę wiele czynników. O wybo- rze członu określanego decydują, o czym była już mowa, cechy danej próżni skalnej, tj. jej wielkość, zasięg światła dziennego itp.13 Nieco inaczej przed- stawiają się mechanizmy doboru członu określające- go. Najczęściej na jego wybór mają wpływ: ∼ znajdujący się w jaskini charakterystyczny obiekt (może to być na przykład ciekawa szata naciekowa, czy rumowisko skalne itp.), np. Sala pod Wiszącą Wantą, Korytarz Kalcytowego Po- toku, Salka z Wodospadem; ∼ nazwy własne wzniesień lub miejscowości, na których bądź w których znajduje się jaskinia (wejście do jaskini), np. Schronisko w Chojniku, 13 Por. przyp. 11 oraz Wytyczne wykonywania walo- ryzacji jaskiń, MOŚZNiL, Warszawa 1996. Jaskinia w Różance, Szczelina Wojcieszowska, Aven w Miłku; ∼ położenie względem innych obiektów, np. Ja- skinia przy Rzece, Górny Korytarz, Jaskinia za Sztolnią; ∼ warunki panujące w danej próżni skalnej, np. Ko- rytarz Wichrowy, Jaskinia Błotna, Korytarz Suchy; ∼ odnalezione szczątki lub tropy zwierząt, np. Jaski- nia Lisia, Korytarz Nietoperzy, Jaskinia Pajęcza; ∼ wydarzenia historyczne, legendy (także wierzenia ludowe) łączone z jaskinią, np. Jaskinia Waloń- ska14, Jaskinia Śmiertelna15, Jaskinia Pandurów16, Jaskinia Rischmanna17; ∼ chęć upamiętnienia własnej osoby (np. Jaskinia Kozłowskiego, Sądejowa Szczelina) oraz waż- nych wydarzeń z historii eksploracji danej pustki skalnej (np. Jaskinia Pierwszomajowa, Biwak); ∼ emocje odkrywców towarzyszące poznawaniu określonych próżni skalnych, np. Sala Dziwna; ∼ skojarzenia wywołane przez wygląd zewnętrzny badanego obiektu, np. Muszka-Szczerbinka, Sala Pałacowa, Ściana Płaczu; Z pięciu podstawowych grup nazewniczych naj- liczniejszą stanowią nazwy topograficzne (ok. 70% zgromadzonych przykładów), podczas gdy nazw pa- miątkowych jest około 15%, nazw metaforycznych niewiele ponad 8%, a kulturowych – tylko 3%. Nazw o niejasnym pochodzeniu jest ok. 4%. a. nazwy topograficzne Wśród nazw topograficznych znalazły się te, które opisują obiekt albo ze względu na jego charaktery- styczne cechy fizyczne, albo ze względu na jego po- łożenie. Wykorzystując podobieństwo opisywanego w niniejszym artykule materiału nazewniczego do mikrotoponimii przestrzeni wspinaczkowej można wyróżnić (za M.Rutkowskim) nazwy charakteryzu- jące i lokalizujące18. 14 Jaskinia znana od dość dawna – prawdopodob-Jaskinia znana od dość dawna – prawdopodob- nie od XVII w. – i licznie odwiedzana przez Wa- lończyków (górników i poszukiwaczy skarbów i kamieni szlachetnych, pochodzących z terenów północnych Niemiec, Holandii i Belgii), stąd też nazwa najprawdopodobniej nadana przez owych poszukiwaczy. 15 Jaskinia znajduje się w starym, nieczynnym ka-Jaskinia znajduje się w starym, nieczynnym ka- mieniołomie «Śmierci», eksploatowanym jeszcze w czasie II wojny światowej (pracowali tu więź- niowie obozu koncentracyjnego Gross-Rosen). 16 Jaskinia znana miejscowej ludności od dawna. Nazwa związana z przemarszem i szlakiem II Armii Wojsk Napoleońskich. W jaskini prawdo- podobnie ukrywał się oddział pandurów (pandu- rzy – austro-węgierskie, nieregularne oddziały piechurów). 17 Według legendy jaskinia ta w XVII w. służyła za schronienie mędrcowi-pustelnikowi Hansowi Reichmannowi. 18 Por. M. Rutkowski, op. cit., s. 46-59. Λογος όνομαστική 36 a) Nazwy charakteryzujące Nazwy charakteryzujące motywowane są cecha- mi topograficznymi próżni skalnych. Cechy, które najczęściej wykorzystywane są przy tworzeniu nazw tego typu to: charakterystyczny obiekt występujący w jaskini, kształt pustki skalnej, jej wielkość i barwa. Charakterystyczny obiekt Najliczniejszą grupę semantyczną stanowią spe- leonimy, które utworzone zostały od charaktery- stycznego obiektu występującego w jaskini, sali, czy korytarzu (stropie, namulisku, ścianach). Może to być interesująca szata naciekowa, np. Jaskinia Na- ciekowa, Jaskinia Pluszowych Nacieków, Naciekowy Korytarzyk, Studnia z Kaskadami, Korytarz Kalcy- towego Potoku, Sala z Grzybkami (=nacieki skalne w kształcie grzybów), Korytarz Mis Martwicowych, Studnia z Kaskadami, Korytarz Stalaktytowy, gruz skalny pokrywający dno pustki, np. Sala z Zawa- liskiem, Zasypana Studnia, Sala Złomisk, czy inny obiekt, np. przełaz, zacisk, głaz: Jaskinia Kominowa, Jaskinia Zaciskowa, Jaskinia z Płytą, Sala Olbrzy- mów, Sala pod Wiszącą Wantą (wanta – gwarowo ‘wielki kamień, głaz, skała’), Sala z Wantą, Komin pod Wiszącą Wantą, Salka na Wantach, Korytarz Wantowy, Sala z Głazami, Salka z Okienkiem, Salka z Wodospadem, Studnia z Pochylnią. Wielkość (rozmiary) pustki skalnej Nazwy te opisują pustkę skalną ze względu na jej wielkość. Tę cechę można określić w odniesieniu do innych obiektów tego samego typu albo w sposób bezpośredni, np. Długa Szczelina, Duża Komora, Duża Sala, Jaskinia Głęboka, Jaskinia Miniaturka, Jaskinia Wysoka, Mała Sala, Mała Salka, Sala Wyso- ka, Schronisko Krótkie, Wielka Sala, Wielka Szczeli- na, Wysoki Korytarz. Kształt pustki skalnej Częstą grupą nazw charakteryzujących są te, które określają kształt pustki skalnej, np. Jaskinia Meanderek, Jaskinia Ukośna, Partie Poziome, Sala Pochyła, Stromy Korytarz. Barwa pustki skalnej Nazwy te charakteryzują daną próżnię skalną na podstawie barwy, która wyróżnia ją z otoczenia. Bar- wa jest najczęściej następstwem właściwości budul- ca skalnego oraz szaty naciekowej, np. Partie Biało- -Czerwone, Jaskinia Czerwona. Warunki panujące w danej pustce skalnej Kolejną grupę nazw charakteryzujących stanowią jednostki, które określają warunki panujące w danej jaskini, czy jej części, np. Ciąg Błotny, Jaskinia Błot- na, Jaskinia Jasna, Jaskinia Wodna, Zimna Dziura, Korytarz Błotny, Korytarz Suchy, Korytarz Wichro- wy, Korytarz Wodny (12 nazw). b) Nazwy lokalizujące Motywem nazwotwórczym jest tu położenie obiektu względem innych, jego orientacja geogra- ficzna, kierunek przebiegu. Nazwy lokalizujące mogą być utworzone również od nazwy wzniesienia, na którym znajduje się wejście do jaskini lub miej- scowości, w okolicach której znalazł się otwór wej- ściowy do jaskini. Położenie (relacje) danej próżni skalnej wzglę- dem innych obiektów Do tej grupy zaliczyć należy nazwy określające relacje danej próżni skalnej do innych obiektów ja- skiniowych, np. Boczny Ciąg, Dalekie Sale, Górne Partie, Górny Korytarz, Jaskinia Dolna, Jaskinia Górna, Jaskinia Środkowa, Korytarz Główny, Par- tie Wstępne, Sala Główna, Sala Końcowa, Salki Końcowe, Studnia Wejściowa, ale także położenie względem innych obiektów: Dziura w Brzezinach (w lesie brzozowym), Jaskinia na Ścianie, Jaskinia nad Potokiem, Jaskinia nad Skrajnią, Jaskinia obok Wschodniej (por. Jaskinia Wschodnia), Jaskinia pod Torami, Jaskinia przy Rzece, Jaskinia za Sztolnią, Schron przy Nowej (por. Jaskinia Nowa), Studnia pod Nową. Orientacja geograficzna W funkcji członów odróżniających (członów określających) mogą występować określenia kierun- ku geograficznego, np. Jaskinia Południowa, Jaski- nia Północna, Jaskinia Wschodnia. Nazwa miejscowości Lokalizacja obiektu może być także określona za pomocą wyrażenia przyimkowego, zawierającego nazwę własną miejscowości, w której (lub jej oko- licach) znajduje się wejście do jaskini, np. Jaskinia w Podgórkach, Jaskinia w Granicznej, Jaskinia w Rogóżce, Jaskinia w Różance, Jaskinia w Kletnie lub za pomocą przymiotnika utworzonego od nazwy tej miejscowości, np. Jaskinia Radochowska, Roma- nowska Studnia, Szczelina Wojcieszowska. Nazwa wzniesienia Kolejną grupą nazw lokalizujących stanowią jed- nostki zawierające nazwę wzniesienia, na którym znajduje się otwór wejściowy jaskini, np. Jaskinia w Wapniarce, Aven w Połomie, Aven w Miłku, Jaskinia w Bielcu, Schronisko w Chojniku. Nazwa kamieniołomu Lokalizowanie próżni skalnych może odbywać się również poprzez zacytowanie nazwy kamienio- łomu, w którym znajduje się jaskinia: Jaskinia Biała Marianna19, Jaskinia Silesia. B. Nazwy pamiątkowe Drugą pod względem liczebności grupę speleoni- mów sudeckich stanowią nazwy pamiątkowe (bez mała 15%). Najczęściej upamiętniane są wszelkie okoliczności odkrycia i eksploracji danej pustki skal- nej (osoba odkrywcy, badacza, zewnętrzne warunki 19 Trudności w jednoznacznym ustaleniu etymolo-Trudności w jednoznacznym ustaleniu etymolo- gii tej nazwy wynikają z tego, że Biała Marianna to nazwa kamieniołomu marmuru w Stroniu Ślą- skim; handlowa nazwa surowców węglanowych, wydobywanych m.in. w tym kamieniołomie; oraz biały marmur ze smugami i plamami o różnych barwach m.in. wydobywany ze złoża w tym ka- mieniołomie. № 4, 2012 37 eksploracji itp.). Nazwa próżni skalnej może ponadto upamiętniać wydarzenia o bardziej ogólnym, szero- kim zasięgu. Może odnosić się do wydarzeń histo- rycznych lub legendarnych wiązanych z daną jaskinią. a) Nazwy ododobowe Pierwszą dużą grupę nazw pamiątkowych stano- wią nazwy utworzone od nazwisk, imion, przezwisk odkrywców (badaczy), np. Schron Frankowy20, Ko- min Maurycego, Sądejowa Szczelina, Jaskinia Ko- złowskiego21. Rzadkim typem w sudeckiej toponimii jaskinio- wej są nazwy upamiętniające osoby, które nie mają związku z daną jaskinią, np. Sala Buddy. b) Nazwy okolicznościowo-sytuacyjne Inną grupą nazw pamiątkowych są nazwy, których funkcją jest upamiętnienie różnego rodzaju czynni- ków zewnętrznych, towarzyszących eksploracji bądź historii danej jaskini. Nazwa próżni skalnej może upamiętniać region lub miasto, z którego pochodzą odkrywcy, np. Jaski- nia Wałbrzyska, Jaskinia Warszawiaków, Partie Wro- cławskie. Motywy nadania nazwy może też pochodzić od daty odkrycia lub zbadania, np. Jaskinia Pierwszo- majowa22, Schron Sierpniowy23. Nazwy pamiątkowe mogą być także utworzone od zwierząt, których ślady bytności odnaleziono w jaskini, np. Sala Lwa, Jaskinia Niedźwiedzia, Jaski- nia Lisia, Sala Kuny. Bardzo produktywne są nazwy próżni skalnych, związane z wydarzeniami historycznymi lub legen- darnymi, związanymi z daną jaskinią, np. Jaskinia Śmiertelna, Jaskinia Rischmanna, Pustelnia24, Jaski- nia Walońska. c. nazwy metaforyczne Nazwy metaforyczne to głównie nazwy sko- jarzeniowe, np. Buduar, Galeria, Galeryjka, Koń, Korytarz Kolorado, Jaskinia Ucho Igielne, Musz- ka-Szczerbinka, Próg Ryżowy, Sala Pałacowa, Sala Szampańska, Szuflada, Ściana Płaczu, rzadziej poja- wiają się nazwy symboliczne (Korytarz Nadziei) lub oddające emocje odkrywców (Sala Dziwna). D. nazwy Kulturowe Najmniej liczną grupą są nazwy kulturowe, np. Kapliczka. Etymologii 4 nazw (Partie Afrykańskie, Zacisk Wymoczka, Tafle Trupiarnia) autorowi niniejszego artykułu nie udało się ustalić. 3. Uwagi końcowe Speleonimy, toponimy jaskiniowe to głównie nazwy sztuczne, nadawane przede wszystkim przez 20 Nazwa od imienia osoby, która wykonała pomia- Nazwa od imienia osoby, która wykonała pomia- ry i plan jaskini (Franciszek Kramek). 21 S. Kozłowski – odkrywca jaskini. 22 Jaskinia odkryta 1 maja 1977 r. 23 Schron odkryty w sierpniu 1993 roku. 24 Prawdopodobnie było to schronienie pustelnika Rischmanna. odkrywców, którzy często nie konsultując się z oso- bami kompetentnymi, znającymi dany teren jaski- niowy, wymyślają nazwy nierzadko niedorzeczne, infantylne, a niekiedy wręcz wulgarne (Przykładem może być nazwa zacisku Cipa w jaskini Szczelina Wojcieszowska25). Nie ujednolicono także zasad tworzenia speleoni- mów, np. w przypadku compositów, m.in. zestawień rzeczownika z przymiotnikiem – często jako nazwy własne traktowane są tylko określenia przymiotniko- we, np. nie Jaskinia Niedźwiedzia, ale tylko: Niedź- wiedzia. Inaczej rzecz się ma przy tworzeniu nazw rzeczownikowych – jako nazwę własną często trak- tuje się rzeczownik: jaskinia, schronisko itp. Wraz z innym rzeczownikiem w mianowniku, np. Jaski- nia Pustelnia, zamiast jaskinia Pustelnia. Niekonse- kwencje dotyczą także ortografii (głównie przymiot- ników, pisanych raz wielką, raz małą literą). Dlatego należałoby uporządkować i ujednolicić zasady tworzenia nazw obiektów jaskiniowych (tę potrzebę zauważają także specjaliści z zakresu geo- logii, również speleolodzy26. Aby tego dokonać na- leżałoby: 1) eliminować nazwy absurdalne, zastępując je po- prawnymi, oddającymi lokalne tradycje lub ce- chy obiektu; 2) zgodnie z zasadami pisowni polskiej27, jeśli na- zwa własna składa się z dwu członów a człon drugi jest rzeczownikiem w mianowniku (nie od- mieniającym się), np. jaskinia Pustelnia, jaskinia Oaza, wtedy człon pierwszy (wyraz pospolity) pisać małą literą, natomiast człon drugi – wielką (czyli za nazwę własną uznać tylko drugi wyraz). Jeżeli zaś drugi człon jest rzeczownikiem w do- pełniaczu, np. Sala Olbrzymów, lub przymiotni- kiem w mianowniku, np. Jaskinia Głęboka – to jako nazwę własną należy traktować całość ze- stawienia (czyli oba wyrazy należy pisać wielką literą); 3) ujednolicić ortografię speleonimów zawierają- cych wyrażenia przyimkowe – zgodnie z zasada- mi tworzenia nazw własnych28przyimki wystę- 25 Jaskinie Sudetów, op. cit.., s. 138. 26 Por. dyskusję na ten temat na łamach pism o te-Por. dyskusję na ten temat na łamach pism o te- matyce speleologicznej, np. M. Gradziński, O wykazach jaskiń uwag kilka, [w:] „Gacek”, nr 25 (46), Kraków 1996, s. 54; J. Baryła, Niezbędne wyjaśnienia, [w:] ibidem, s. 55-56; M. Gradziń- ski, O wyjaśnieniu wielce Szanownego Autora i Redaktora w jednej osobie, [w:] ibidem, s. 56, a także Wytyczne wykonywania waloryzacji jaskiń, op. cit., s 12. 27 Por. zasady użycia wielkiej litery ze względów znaczeniowych [w:] Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red. E. Polańskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. XLI. 28 Por. ibidem, s. XLII. Λογος όνομαστική 38 pujące wewnątrz tych nazw należy pisać małymi literami (np. Jaskinia za Sztolnią, Sala nad Or- ganami); 4) konsekwentnie stosować przyimki “na¨ i “w” w połączeniach z nazwami własnymi – pierwszego używać przed nazwą wzniesienia, drugiego – miejscowości, w której znajduje się jaskinia. SŁOWNICZEK 29 Awen – zob. studnia krasowa. Ciąg – system kilku pustek skalnych. Draperia naciekowa, zasłona naciekowa – na- ciek jaskiniowy w postaci pionowej cienkiej zasło- ny zwisającej ze sklepienia, nachylonej ściany lub występu skalnego; powstaje wskutek sączenia się wody u wylotu szczeliny lub jej ściekania wzdłuż krawędzi skalnej. Dziura, grota, pieczara – niefachowe określenia jaskini. Jaskinia – naturalna próżnia skalna lub system takich próżni, o rozmiarach umożliwiających eks- plorację przez człowieka. Pochodzenie próżni może być krasowe, tektoniczne, wulkaniczne, abra- zyjne. Jaskinia może być częściowo lub częściowo wypełniona osadami, wodą, lodem bądź śniegiem. Komin krasowy – pionowy lub stromo po- chylony kanał krasowy biegnący ku górze; może łączyć korytarze jaskiniowe położone na różnych poziomach, również z powierzchnią Ziemi. Makaron, rurka naciekowa – inicjalna, rurkowata forma stalaktytu, przeważnie prosta, o długości do 2 m i mniej więcej stałej średnicy 0,5 cm. Naciek jaskiniowy – naciek na stropie, ścianach lub dnie jaskini krasowej; powstaje w wyniku strąca- nia się lub krystalizacji minerałów (głównie kalcytu, rzadziej gipsu i aragonitu, inne minerały stanowią je- dynie domieszki) z wód krasowych. Okap skalny – przewieszony występ skalny; po- wstaje wskutek podcięcia dolnej części ściany skal- nej, np. przez korozję, erozję boczną i in. Partie – fragment jaskini, zazwyczaj większy niż ciąg. Próg skalny, rygiel skalny – niska przegroda skalna biegnąca w poprzek jakiegoś podłużnego ob- niżenia. Próżnia skalna, pustka skalna – synonimiczne terminy używane przez geologów na nazwanie pu- stej przestrzeni (krasowej lub pseudokrasowej) w skałach, często bez przymiotnika “skalna”. Sala jaskiniowa, komora jaskiniowa – wyraźne rozszerzenie jaskini, mające znaczne rozmiary. Schron – nazwa stosowana podobnie do nazwy: schronisko. Schronisko skalne – rozumiane jest jako mniej- sza (od jaskini – przyp. G.S.) pustka ograniczona stropem, spągiem i ścianami co najmniej z dwu (np. w przypadku bram i tuneli skalnych) lub trzech stron, w której światło dzienne dociera praktycznie do każdego miejsca. Stalagmit – naciek na dnie jaskini, powstały z węglanu wapnia strąconego z kropel spadających ze stropu. Stalaktyt – wapienny naciek w kształcie wydłu- żonego sopla, zwisający od stropu jaskini; tworzy się w wyniku parowania mineralizowanych roztworów wodnych. Studnia krasowa, awen – pionowy lub stromo pochylony kanał krasowy biegnący w dół; może łą- czyć korytarze jaskiniowe położone na różnych po- ziomach między sobą lub powierzchnią Ziemi. Syfon – miejsce w jaskini, w którym jej strop schodzi poniżej poziomu wody płynącej lub stojącej w jaskini. Zacisk – zwężający (zaciskający) się przełaz (przejście w kształcie, np. rury) w jaskini. 29 Definicje pojęć geologicznej za: W. Jaroszewski, L. Marks, A. Radomski, Słownik geologii dynamicznej, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1985; W. Ryka, A. Maliszewska, Słownik petrograficzny, Wydaw- nictwo Geologiczne, Warszawa 1991; Jaskinie regionu świętokrzyskiego, red. J. Urban, Polskie Towarzy- stwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa 1996. № 4, 2012 39 Серочинськи Гжегож СУДЕТСКИЕ СПЕЛЕОНИМЫ – ПОПЫТКА КЛАССИФИКАЦИИ С статье сделана попытка классификаци судетских спелеонимов – названий пещер и отдельных их частей (Судеты – горы на территории Польши и Чехии, протянувшиеся с северо-запада на юго-восток на 310 км). Названия проанализированы с точки зрения их построения (структурная классификация) и значения (семантическая классификация). Разнородность названий пещер подтверждает, что не су- ществует универсальных правил построения. Это, как правило, искусственные образования, которые им присваивают авторы. Следует элиминировать абсурдные названия и упорядочивать их с граммати- ческой и орфографической точки зрения («Λογος όνομαστική», № 4, 2012, с. 33-39). Ключевые слова: грамматика, имя собственное, пещера, спелеонимы, ономастика. Serochynsky Gzhegozh SUDETEN SPELEONYMS – ATTEMPT OF CLASSIFICATION The article is an attempt to classify the Sudeten speleonyms. Names have analyzed in terms of their construction (structural classification) and value (semantic classification). Heterogeneity of cave names confirms that there are no universal rules of construction. These are usually artificial formations which are given by the authors. It should eliminate the absurd names and arrange them from the grammatical and orthographic points of view («Λογος όνομαστική», № 4, 2012, с. 33-39). Key words: cave, grammatics, onomastics, proper name, speleonyms.

Speleonimy sudeckie – próba klasyfikacji

Institution

Ähnliche Einträge