Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст.
Збережено в:
| Дата: | 2003 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі: Студії з іcторії ХIV-ХVIII ст. |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61643 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. / М. Котляр // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 79-100. — Бібліогр.: 77 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-61643 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-616432014-05-11T03:01:35Z Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. Котляр, М. Історія 2003 Article Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. / М. Котляр // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 79-100. — Бібліогр.: 77 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61643 uk Україна в Центрально-Східній Європі: Студії з іcторії ХIV-ХVIII ст. Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Котляр, М. Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. Україна в Центрально-Східній Європі: Студії з іcторії ХIV-ХVIII ст. |
| format |
Article |
| author |
Котляр, М. |
| author_facet |
Котляр, М. |
| author_sort |
Котляр, М. |
| title |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. |
| title_short |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. |
| title_full |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. |
| title_fullStr |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. |
| title_full_unstemmed |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. |
| title_sort |
південно-західна русь в європейській політиці хіі–хііі ст. |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61643 |
| citation_txt |
Південно-Західна Русь в європейській політиці ХІІ–ХІІІ ст. / М. Котляр // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 79-100. — Бібліогр.: 77 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі: Студії з іcторії ХIV-ХVIII ст. |
| work_keys_str_mv |
AT kotlârm pívdennozahídnarusʹvêvropejsʹkíjpolíticíhííhíííst |
| first_indexed |
2025-07-05T12:36:31Z |
| last_indexed |
2025-07-05T12:36:31Z |
| _version_ |
1836810494152802304 |
| fulltext |
Ìèêîëà Êîòëÿð
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â
ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³
Õ²²–Õ²²² ñò.
Ïåðø, í³æ ðîç ïî ÷àòè âèê ëàä ðåçóëü òàò³â ìîãî äîñë³äæåííÿ, çàóâàæó,
ùî ââà æàþ Äàâíþ ÷è Êè¿âñüêó Ðóñü âñüîãî ïåð³îäó ¿¿ ³ñíó âàííÿ
ºäèíèì åòíî êóëü òóð íèì, ñîö³àëüíî-åêî íîì³÷íèì ³ ïîë³òè÷ íèì
ö³ëèì: ³ â ÷àñè ôîð ìó âàííÿ äåð æàâ íîñò³ (²Õ-Õ ñò.), ³ çà äîáè ³ñíó âàííÿ
îá’ºäíà íî¿, â³äíîñíî ºäèíî¿ ìîíàðõ³¿ (Õ² – ïåðøå ñîðî êàð³÷÷ÿ Õ²² ñò.), ³ â
÷àñè óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³, êîëè äåð æàâà ñòàëà ôåäå ðà òèâ íîþ. Òîìó,
ïðèä³ëÿþ÷è ãîëîâíó óâàãó äèï ëî ìàò³¿ ϳâäåííî-Çàõ³äíî¿ Ðóñ³, íå ìîæíà
àáñòðà ãó âà òèñü â³ä àíà ëîã³÷íèõ ïðî öåñ³â ³ ÿâèù, ùî ïðî õî äèëè íà âñ³é òåðè -
òî𳿠Äàâ íüî ðóñü êî¿ äåð æàâè. Ïîâ íîþ ì³ðîþ öå ñòîñóºòüñÿ é ÷àñ³â óä³ëüíî¿
ðîç äðîá ëå íîñò³.
Ñòðóê òóðà äåð æàâè ³ âëàäè íà Ðóñ³
Óä³ëüíà ðîç äðîá ëåí³ñòü áóëà âèê ëè êàíà 䳺þ êîì ïëåêñó îá’ºêòèâíî-³ñòî -
ðè÷ íèõ ÷èí íèê³â, íàñàì ïå ðåä ðîç âèò êîì ôåî äàëü íîãî ñïî ñîáó âèðîá íèö -
òâà, âèíèê íåí íÿì ³ çðîñ òàí íÿì âåëè êîãî êíÿç³âñüêîãî ³ áîÿ ðñüêîãî
çåì ëå âî ëîä³ííÿ. Íàêî ïè ÷ó þ÷è çåìë³ òà ³íø³ áàãà òñòâà, áîÿðè ðîáè ëèñü åêî -
íîì³÷íî ³ ïîë³òè÷íî ìîãóòí³ìè, ùî ñïî íó êó âàëî ¿õ áðàòè äåäàë³ á³ëüøó
ó÷àñòü ó ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷ íîìó æèòò³ ñâ çåìë³ ³ êíÿç³âñòâà, à ÷àñîì ³ äåð -
æàâè. Çåìåëüíà àðèñ òîê ðàò³ÿ ³ çàëåæí³ â³ä íå¿ êíÿç³ íà ì³ñöÿõ (îñòàíí³ äîâ -
ãèé ÷àñ íå ìàëè âëàñ íèõ çåìåëü íèõ âîëîä³íü) îáòÿ æó þòüñÿ öåí òðàëü íîþ
âëà äîþ, ñòàâ ëÿòü ì³ñöåâ³ ³íòå ðåñè âèùå çàãàëü íî äåð æàâ íèõ. Òîìó ãîñó äàð³
òà áîÿðè â³ääà ëå íèõ â³ä ñòåï³â êíÿç³âñòâ âñå ìåíø îõî÷å áåðóòü ó÷àñòü ó
çàãàëü íî ðóñü êèõ ïîõî äàõ íà ïîëîâö³â, à òî é óõè ëÿ þòüñÿ â³ä íèõ. ϳäíå -
ñåííÿ íîâèõ ì³ñò, ñïðàâæí³õ îñå ðåäê³â ôåî äàëü íî¿ êîí öåí òðàö³¿: ×åðí³ãîâà ³
Ãàëè÷à, Ñìî ëå íñüêà ³ Âîëî äè ìèðà íà Êëÿçüì³, Òâåð³ òà Âîëî äè ìèðà
Âîëè íñüêîãî, Íîâãîðîäà ³ Ïîëîöüêà òà ³í., ïðè âî äèëî äî ñóïåðíèö òâà
¿õí³õ êíÿç³â çà çàãàëü íî ðóñüêó âëàäó ç ðàí³øå íåäî ñÿæ íèì äëÿ íèõ âåëè êèì
êíÿ çåì êè¿âñüêèì.
Îäíàê íàñòàííÿ óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³ (³ñòî ðèêè íàçè âà þòü ¿¿ òàêîæ
ôåî äàëü íîþ, áî â ¿¿ ï³äâà ëè íàõ ëåæàâ ðîç âè òîê ôåî äàëü íî¿ ôîð ìàö³¿ íà
Ðóñ³) çîâñ³ì íå îçíà ÷àëî ðîç ïàäó Äàâ íüî ðóñü êî¿ äåð æàâè. Çì³íèëèñü ëèøå ¿¿
ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íà îðãàí³çàö³ÿ ³ õàðàê òåð ñàìî¿ äåð æàâ íî¿ âëàäè.
Ïîë³òè÷íà ñòðóê òóðà êðà¿íè âòðà òèëà ôîðìó ³ çì³ñò ðàí íüî ôå î äàëü íî¿
ºäèíîâ ëàä íî¿ ìîíàðõ³¿. ¯é íà çì³íó ïðè é øëà ìîíàðõ³ÿ ÷àñ³â óä³ëüíî¿ ðîç -
äðîá ëå íîñò³. Âîíà áóëà ìîíàðõ³ºþ ôåäå ðà òèâ íîþ.
Ç ñåðå äèíè Õ²² ñò. äåð æàâ íèé óñòð³é Êè¿âñüêî¿ Ðóñ³ íàáóâຠíîâî¿ ôîðìè.
Ñòîëü íèé ãðàä Êè¿â ³ ï³äâëàä íèé éîìó âåëè êîê íÿç³âñüêèé äîìåí ï³âäåí íî¿
79
Ðóñü êî¿ çåìë³ (â ì³íëè âèõ ðóáå æàõ Êè¿âñüêî¿, ×åðí³ã³âñüêî¿ òà Ïåðå ÿñ ëà âñüêî¿
çåìåëü) ïåðå òâî ðèâñÿ íà ñï³ëüíå âîëîä³ííÿ ãðóïè íàé ñèëüí³øèõ ³ íàé àâ òî -
ðè òåòí³øèõ êíÿç³â, íàùàäê³â ßðîñ ëàâà Ìóä ðîãî. Âîíè ââà æàëè ñåáå êîëåê -
òèâ íèìè âëàñ íè êàìè Ðóñü êî¿ çåìë³ é âèìà ãàëè â³ä êè¿âñüêîãî êíÿçÿ ñîá³ â
í³é äîë³ («÷àñòè») âîëîä³íü, à ñâî¿ íåçãîäè âëàä íó âàëè íà çàãàëü íî ðóñü êèõ
ç’¿çäàõ («ñíå ìàõ»)1. Çðî çóì³ëî, ùî ó ôåäå ðà òèâí³é äåð æàâ³, ãîñó äàð³
íàéá³ëüøèõ ³ íàé ñèëüí³øèõ ñêëà äî âèõ ÷àñ òèí ÿêî¿ ïî÷ó âà ëèñü ñàìîâ ëàä -
íèìè ³ ïðàã íóëè äî íåçà ëåæ íîñò³ â³ä êè¿âñüêîãî êíÿçÿ, âàæêî áóëî ïðî âî -
äèòè ºäèíó é ö³ëåñ ïðÿ ìî âàíó çàãàëü íî äåð æàâíó çîâí³øíþ ³ âíóòð³øíþ
ïîë³òèêó.
Äàâ íüî ðóñüêà äåð æàâà äîáè ðîç äðîá ëå íîñò³ âòðà òèëà ñï³ëüíó, ï³äòðè ìó -
âàíó ïåðå âàæ íîþ á³ëüø³ñòþ êíÿç³â, äèï ëî ìàò³þ. «Öå ñòà ëîñÿ òîìó, ùî âñå -
ðå äèí³ êðà¿íè çì³öí³ëè âîò ÷èíè ³ â³äîñî áè ëèñü âåëèê³ êíÿç³âñòâà ³ çåìë³, à
¿õí³ âîëî äàð³... óñòà ëèëè ñâî¿ ³ìóí³òåòí³ ïðàâà. Ïîñ òó ïîâî áðàâ ãîðó ïðè -
íöèï: «Êîæäî äà äåð æèòü îò÷èíó ñâîþ»2… Çì³íèâñÿ ³ õàðàê òåð
çîâí³øíüî¿ ïîë³òèêè ³ äèï ëî ìàò³¿: íàé ñèëüí³ø³ êíÿç³, à äàë³ é ì³ñòà çäî áóëè
ïðàâî íå ëèøå íà ñàìîñò³éí³ ïîë³òè÷í³ ä³¿ âñå ðå äèí³ êðà¿íè, íà âñòà íîâ -
ëåííÿ äîãîâ³ðíèõ â³äíî ñèí îäíå ç îäíèì ³ íà îñ³áíó ïîë³òèêó â ³ìïåðñüê³é
ñôåð³, à é íà ì³æíà ðîäí³ çâ’ÿçêè ³ ñîþçè»3.
Êíÿç³ òà áîÿðè çåìåëü ³ êíÿç³âñòâ, ùî ñêëà äàëè ôåäå ðà òèâíó äåð æàâó,
ïî÷è íà þòü â³ääà âàòè ïåðå âàãó ïåðåä çàâî éîâ íèöü êèìè ïîõî äàìè ³ íàâ³òü
çàõèñ òîì Ðóñ³ â³ä âòîð ãíåíü ïîëîâö³â çáà ãà ÷åííþ çà ðàõó íîê îäåð æàííÿ
ðåíòè â³ä çàëåæ íèõ ñåëÿí ³ ÷àñ òèíè ãîðî äÿí, îñîá ëèâî ò³ ìîæ íîâ ëàäö³, ÷è¿õ
âîëîä³íü íå äîñÿ ãàëà ê³ííîòà ñòå ïî âèê³â. Äîâî äèòüñÿ êîí ñòà òó âàòè, ùî
ºäíîñò³ çîâí³øíüî¿ é âíóòð³øíüî¿ ïîë³òèêè òà äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ñëóæáè ç
ñåðå äèíè Õ²² ñò. íàñòàâ ê³íåöü4.
 ³ñòî𳿠Äàâ íüî¿ Ðóñ³ íîâèì åëå ìåí òîì ñòàëà âíóòð³øíÿ, ì³æêíÿç³âñüêà
äèï ëî ìàò³ÿ. Ç 40-50-õ ðð. ôîð ìó þòüñÿ óãðó ïî âàííÿ êíÿç³â (êëàíè), ùî ïðî -
òèñ òî ÿëè îäíå îäíîìó. Íà ϳâäí³ òî áóëè Ìîíî ìà øè÷³, Îëüãî âè÷³ é Äàâè äî -
âè÷³, ÿê³ ñóïåðíè ÷àëè çà ñòîëü íèé ãðàä ³ çàãàëü íî ðóñüêå âåð õî âå íñòâî, íà
ϳâíî÷³ – Þð³é Äîë ãî ðó êèé òà éîãî ä³òè (òåæ Ìîíî ìà øè÷³, êîòð³ íå âèç íà -
âàëè ïðàâ ï³âäåí íî ðóñü êèõ ä³òåé ³ îíóê³â Ìîíî ìàõà – Ìñòèñ ëà âè÷³â), íà
Çàõîä³ – ñìî ëåíñüê³ Ðîñ òèñ ëà âè÷³ (íàùàäêè Ðîñ òèñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à); óñ³
âîíè â áîðîòüá³ ì³æ ñîáîþ çà ïåðø³ñòü â ðåã³îí³ ïîñò³éíî çàç³õàëè íà Êè¿â. Ç
80
Ìèêîëà Êîòëÿð
1 Ïàøóòî Â. Ò. Èñòî ðè ÷åñ êîå çíà ÷å íèå ïåðè îäà ôåî äàëü íîé ðàç äðîá ëåí -
íîñòè íà Ðóñè // Ïîëüøà è Ðóñü. – Ì., 1974. – Ñ. 11.
2 Ôîð ìóëà ñïàä êî âîãî âîëîä³ííÿ, ïðè é íÿòà íà Ëþáåöü êîìó ç’¿çä³ êíÿç³â
1097 ð. (Ïîâåñòü âðå ìåí íûõ ëåò. – ÑÏá., 1999. – Ñ. 110).
3 Ïàøóòî Â. Ò. Îïûò ïåðè î äè çà öèè èñòî ðèè ðóñ ñêîé äèï ëî ìà òèè // Äðåâ íåé -
øèå ãîñó äà ðñòâà íà òåð ðè òî ðèè ÑÑÑÐ. 1982. – Ì., 1984. – Ñ. 15.
4 Äèâ.: Êîò ëÿð Í. Ô. Äèï ëî ìà òèÿ Þæíîé Ðóñè. – ÑÏá., 2003.
êîæ íèì ðîêîì âñå àêòèâí³øå âòðó ÷à þòüñÿ â ì³æêíÿç³âñüêó ³ ì³æíà ðîäíó
ïîë³òèêó ì³ñòà, çàìîæíà âåðõ³âêà ÿêèõ âêóï³ ç áîÿ ðàìè ÷àñîì äèêòóº êíÿ çÿì
íàïðÿìè ³ õàðàê òåð äèï ëî ìàò³¿, êåðó þ ÷èñü ïðè öüîìó íå ³íòå ðå ñàìè äåð -
æàâè â ö³ëîìó, à âëàñ íèìè, âóçüêî ì³ñöå âèìè ì³ðêó âàí íÿìè. Íàéá³ëüø
àêòèâ íèìè áóëè â öüîìó ïëàí³ ïîë³òè÷íî ä³ÿëüí³ ãîðî äÿíè Êèºâà ³ Ãàëè÷à,
Âîëî äè ìèðà íà Êëÿçüì³ é Íîâ ãî ðîäà Âåëè êîãî.
Ðàçîì ç òèì, ó ôåäå ðà òèâí³é äåð æàâ³ äîâ ãèé ÷àñ çáåð³ãàëèñü îñíîâí³
íàïðÿìè êîëèø íüî¿ çàãàëü íî ðóñü êî¿ çîâí³øíüî¿ ïîë³òèêè. Áàãàòî çíà ÷èëà â
öüîìó òðà äèö³ÿ, äàâí³ é óêîð³íåí³ äîãîâ³ðí³ â³äíî ñèíè ç äàëå êèìè ³ áëèçü -
êèìè ñóñ³äàìè.
Ó çàïðî ïî íî âàí³é ñõåì³ ïåð³îäè çàö³¿ ³ñòî𳿠ðóñü êî¿ äèï ëî ìàò³¿
Â. Ò. Ïàøóòî â³äçíà ÷àâ, ùî äîáà óä³ëüíî¿ (ôåî äàëü íî¿) ðîç äðîá ëå íîñò³
«õàðàê òå ðèçóºòüñÿ ïîë³òè÷ íèì ðîç ÷ëå íó âàí íÿì êðà¿íè ³ âòðà òîþ Ðóññþ
ºäèíî¿ äèï ëî ìàò³¿». Ñóâå ðåíè íàéá³ëüøèõ êíÿç³âñòâ îäåð æàëè ìîæ ëèâ³ñòü
ïðî âî äèòè ñàìîñò³éíó, íå óçãîä æåíó ç ³íøèìè êíÿ çÿìè çîâí³øíþ ïîë³òèêó5.
Ñïðà âåä ëèâ³ñòü öüîãî âèñ ëîâ ëþ âàííÿ ëåãêî ïðî ñòå æèòè íà ìàòåð³àë³
çîâí³øíüî ïîë³òè÷ íèõ ñòî ñóíê³â ï³âäåí íî ðóñü êèõ, íàñàì ïå ðåä âîëè íñüêèõ ³
ãàëèöü êèõ, ãîñó äàð³â.
Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêà Ðóñü â ñèëó ¿¿ ãåî ïîë³òè÷ íîãî ñòà íî âèùà ³ îñîá ëè -
âîñ òåé ïîë³òè÷ íîãî æèòòÿ Äàâ íüî ðóñü êî¿ äåð æàâè áóëà ñâîºð³äíèì ì³ñòêîì,
ùî ç’ºäíó âàâ ñõ³äíîñ ëîâ ’ÿ íñüêèé ñâ³ò ³ç êðà¿ íàìè Çàõîäó ³ Ï³âäíÿ. Âîä íî -
÷àñ, íàãî ëîøó íà òîìó, ùî ì³ñòîê öåé ó Õ²²-Õ²²² ñò. áóâ íå ºäèíèì ³ íàâ³òü íå
ç íàéá³ëüø ïîæâàâ ëå íèì ðóõîì. Àêòèâíó çîâí³øíþ ïîë³òèêó ïðî âà äèëè é
³íø³ ñêëà äîâ³ ÷àñ òèíè ôåäå ðà òèâ íî¿ Äàâ íüî ðóñü êî¿ äåð æàâè: íàñàì ïå ðåä,
Êè¿â, áîÿðñüê³ ðåñ ïóáë³êè Íîâ ãî ðîä ³ Ïñêîâ, à Âîëî äè ìèðî-Ñóç ä àëüñüêå
êíÿç³âñòâî ÷àñ³â Âñå âî ëîäà Áîëü øîå Ãíåçäî ³ éîãî îíóêà Îëåê ñàí äðà
Íåâñüêîãî áóëî ïîñò³éíèì ³ ð³âíîï ðàâ íèì äèï ëî ìà òè÷ íèì ïàð òíå ðîì
ãîëîâ íèõ ºâðî ïå éñüêèõ êðà¿í. Ðîç ãëÿä çîâí³øíüî ïîë³òè÷ íî¿ ä³ÿëü íîñò³
ï³âäåí íî ðóñü êèõ êíÿç³â, ¿õí³õ äîãîâ³ðíèõ â³äíî ñèí ç îòî ÷ó þ ÷èì ñâ³òîì
ïîáó äî âàíî ìíîþ çà íàïðÿ ìàìè: ³çàíò³ÿ, Öåí òðàëüíà ªâðîïà, Ïðè áàë òèêà
òà ³í. Òðà äèö³éíèì îá’ºêòîì äàâ íüî ðóñü êî¿ äèï ëî ìàò³¿, ïî÷è íà þ÷è ç ïåð -
øèõ ðîê³â Õ ñò., áóëà ³ çàëè øà ëàñü ³çàíò³éñüêà ³ìïåð³ÿ.
Ñòî ñóíêè ç ³çàíò³ºþ
Ðóñüêî-â³çàíò³éñüê³ â³äíî ñèíè äðó ãî¿ ïîëî âèíè Õ²²-Õ²²² ñò. çíà÷ íîþ
ì³ðîþ â³äð³çíÿ ëèñü â³ä äèï ëî ìà òè÷ íèõ çâ’ÿçê³â ïîïå ðåä íüîãî ÷àñó ì³æ
äâîìà âåëè êèìè äåð æà âàìè ñåðåä íüîâ³÷÷ÿ. ³ä³éøëè ó ìèíóëå âåëèê³ â³éíè,
ìàñ øòàáí³ ìîðñüê³ é ñóõîä³ëüí³ ïîõîäè ðóñü êèõ íà Öàð ãî ðîä, êðóïí³
81
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
5 Ïàøóòî Â. Ò. Îïûò ïåðè î äè çà öèè èñòî ðèè ðóñ ñêîé äèï ëî ìà òèè. – Ñ. 15.
ì³æäåð æàâí³ óãîäè, îáì³íè ïîâíî âàæ íèìè ïîñ îëüñòâàìè, îäíå ç ÿêèõ î÷î -
ëþ âàëà íàâ³òü ñàìà êíÿ ãèíÿ Îëüãà.
Óä³ëüíà ðîç äðîá ëåí³ñòü, ùî ðîç êî ëîëà Ðóñü íà ï³âòîðà äåñÿòêà âåëè êîþ
ì³ðîþ àâòî íîì íèõ çåìåëü ³ êíÿç³âñòâ, ñòàëà ãîëîâ íîþ ïðè ÷è íîþ òîãî, ùî
ñòî ñóíêè ì³æ äâîìà êðà¿ íàìè ÿêîñü çäð³áíþ þòüñÿ, çâî äÿòüñÿ äî ëîêàëü íèõ ³
íåðå ãó ëÿð íèõ êîí òàêò³â ïîì³æ ³ìïå ðà òî ðñüêèì ïðå ñòî ëîì ³ ãîñó äà ðÿìè òèõ
÷è ³íøèõ êíÿç³âñòâ, ïåðå íî ñÿòüñÿ ïåðå âàæíî äî öåð êîâ íî¿ ñôåðè. Óëàìêè
â³äíî ñèí ç ³çàíò³ºþ ç ñåðå äèíè Õ²² ñò. ìàéæå ïîâí³ñòþ çîñå ðå äèëè â ñâî¿õ
ðóêàõ êè¿âñüê³, ãàëèöüê³ é âîëèíñüê³ êíÿç³, à Ãàëèöüêà ³ Âîëè íñüêà çåìë³ ó
ϳâäåíí³é Ðóñ³ âèñó âà þòüñÿ íà ïåð øèé ïëàí çà ³íòåí ñèâí³ñòþ (äóæå â³äíîñ -
íîþ â ïîð³âíÿíí³ ç Õ – ïåð øîþ ïîëî âè íîþ Õ² ñò.) ³ âàæ ëèâ³ñòþ öèõ íîâèõ
çâ’ÿçê³â ç ³ìïåð³ºþ.
Íà äàâ íüî ðóñü êèõ çåì ëÿõ äîáðå öå óÿâ ëÿëè. Ó ñâ³äîìîñò³ òàì òåø íüîãî
ñóñï³ëüñòâà Õ²²-Õ²²² ñò. Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêà Ðóñü ³ ³çàíò³ÿ ïîñò³éíî ïåðå -
áó âàëè â äðóæí³õ ñòî ñóí êàõ. Ïåðøà íàä à âàëà ³ìïå𳿠â³éñüêîâó äîïî ìîãó, ó
Ãàëè÷³ õîâàâñÿ â³ä íåáåç ïåêè ìàé áóòí³é ãðåöü êèé ³ìïå ðà òîð, à ãàëèöü êèõ
ïîñë³â ³ç øàíîþ ïðè é ìàëè â Öàð ãî ðîä³. Òàêà âïåâ íåí³ñòü ó áëèçü êîñò³ äâîõ
ïðàâ ëÿ ÷èõ äâîð³â ÷àñîì ïîðîä æó âàëà âèê ðèâ ëåí³, à òî é ëåãåí äàðí³ óÿâ -
ëåííÿ ïðî õàðàê òåð â³äíî ñèí ãàëèöü êèõ ³ âîëè íñüêèõ êíÿç³â ç ³ìïåð³ºþ. Öå
íå ìîãëî íå â³äáè òèñÿ ó äàâ íüî ðóñüê³é ïèñåì íîñò³.
Ãàëèöüêå êíÿç³âñòâî, ùî óòâî ðè ëîñü íà ïî÷àòêó 40-õ ðð. Õ²² ñò. ³ øâèäêî
âèñó íó ëîñü ó ïåð øèé ðÿä äàâ íüî ðóñü êèõ äåð æàâ íèõ óòâî ðåíü, ç ñàìîãî
ïî÷àòêó ñâîãî ³ñíó âàííÿ íàìà ãà ëîñü âåñòè íåçà ëåæíó ïîë³òèêó ùîäî
³çàíò³¿ ³ âîä íî ÷àñ ñïè ðà òèñü íà íå¿ â ñóïåðíèöòâ³ ç ³íøèìè ðóñü êèìè
êíÿç³âñòâàìè, íàñàì ïå ðåä Âîëè íñüêèì. Ïåð øèé ãàëèöü êèé êíÿçü Âîëî äè -
ìèðêî (Âîëî äè ìèð) Âîëî äà ðå âè÷ äîê ëàâ áàãàòî çóñèëü äëÿ òîãî, ùîá çàëè -
øè òèñÿ ñóâå ðåí íèì âîëî äà ðåì ³ ïî â³äíî øåííþ äî Êèºâà.
Ó 60-³ ðð. éîãî ñèí ßðîñ ëàâ (Âîëî äè ìèðêî ïîìåð ó ê³íö³ 1152 ð.), ùî äîòè
áóâ â³ðíèé óãîä³ áàòüêà ç ³çàíò³éñüêîþ ³ìïåð³ºþ, òà é ñàì, ìàáóòü, ï³äïè ñàâ
ç íåþ äðóæí³é äîãîâ³ð áëèçüêî 1162 ð., íåçà áà ðîì ïî òîìó óêëàâ ñïðÿ ìî âà -
íèé ïðîòè íå¿ ñîþç ³ç Óãîð ùè íîþ6, à 1164 ð. ï³äòðè ìàâ ñóïåðíèêà ³ìïå ðà -
òîðà Ìàíó¿ëà ² – Àíäðîí³êà Êîìí³íà, íàä àâøè îñòàí íüîìó ïîë³òè÷ íèé
ïðè òó ëîê7.
Óò³ì, Àíäðîí³ê ïðî áóâ ó Ãàëè÷³ çîâñ³ì íåäîâãî, îñê³ëüêè ³ìïå ðà òîð
Ìàíó¿ë ² ï³øîâ íà çàìè ðåííÿ ³ç íèì ³, íàïåâíå, â³äíî âèâ äîãîâ³ðí³ ñòî ñóíêè
ç ãàëèöü êèì êíÿ çåì. Öÿ ïîä³ÿ çàñâ³ä÷åíà Êè¿âñüêèì ë³òîïè ñîì, ùî â äàíîìó
ðàç³ ì³ã ñêî ðèñ òà òèñÿ ÿêè ìîñü ãàëèöü êèì äæå ðå ëîì. ϳñëÿ öüîãî Ìàíó¿ë ²
çóì³â ðîç ëàä íàòè ðóñüêî-óãî ðñüêèé àëü ÿíñ ³ â³äíî âèâ ñîþçí³ â³äíî ñèíè ç
82
Ìèêîëà Êîòëÿð
6 Ïàøóòî Â. Ò. Âíåø íÿÿ ïîëè òèêà Äðåâ íåé Ðóñè. – Ì., 1968. – Ñ. 179, 189, 195.
7 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – ÑÏá., 1871. – Ñ. 359.
Ãàëè ÷åì. Êîëè âçèìêó 1165 ð. â³í âèð³øèâ âäåð òèñÿ äî Óãîð ùèíè, òî ñïðî -
áó âàâ çàðó ÷è òèñÿ ï³äòðèì êîþ ³ ãàëèöü êîãî, ³ êè¿âñüêîãî êíÿç³â.
Çã³äíî ïîâ³äîì ëåííÿ â³çàíò³éñüêîãî ³ñòî ðèêà ʳííàìà, äî êè¿âñüêîãî
êíÿçÿ Ðîñ òèñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à ïðè áóâ ïîñîë ãðåöü êîãî ³ìïå ðà òîðà Ìàíó³ë,
êîò ðèé çàêè íóâ éîìó äðóæáó ç ßðîñ ëà âîì ãàëèöü êèì, ùî ïðè õèñ òèâ
Àíäðîí³êà. Çà ñâ³ä÷åí íÿì ʳííàìà, âàñè ëåâñ îäíî ÷àñíî çâåð íóâñÿ äî ßðîñ -
ëàâà ãàëèöü êîãî, çàêëè êà þ÷è éîãî äî ó÷àñò³ ó â³éí³ ç óãðàìè8. ³çàíò³éñüê³
äæå ðåëà ñòâî ðþ þòü âðà æåííÿ, ùî ßðîñ ëàâ òàêè â³äãóê íóâñÿ íà ïðî ïî çèö³þ
Ìàíó¿ëà ².
Ó 1185 ð. Àíäðîí³ê Êîìí³í, ùî áóâ ³ìïå ðà òî ðîì ç 1183 ð., âòðà òèâ ïîïó -
ëÿðí³ñòü ó íàðîä³ é áóâ ï³ä çàãðî çîþ ïîçáàâ ëåííÿ ïðå ñòîëó. ³í çíîâó ñïðî -
áó âàâ óòåêòè íà Ðóñü, éìîâ³ðíî, äî ßðîñ ëàâà Âîëî äè ìè ðî âè÷à ãàëèöü êîãî,
àëå çàçíàâ íåâäà÷³9. Ïðî öå òàêîæ ìîãëè çíàòè íà Ðóñ³. Òîìó â óÿâ ëåíí³ ðóñü -
êèõ ëþäåé ßðîñ ëàâ Âîëî äè ìè ðî âè÷ áóâ ìîãóòí³ì ãîñó äà ðåì, ùî ïåðå áó âàâ
ó äðóæí³õ ñòî ñóí êàõ ³ç ñàìèì â³çàíò³éñüêèì âàñè ëåâ ñîì.
Ó ê³íö³ Õ²² – íà ïî÷àòêó Õ²²² ñò. âîëè íñüêèé, à ç 1199 ð. ãàëèöüêî-âîëè íñüêèé
âåëè êèé êíÿçü Ðîìàí Ìñòèñ ëà âè÷ çä³éñíèâ ê³ëüêà ïåðå ìîæ íèõ ïîõîä³â
ïðîòè ïîëîâö³â. Ïåð øèé ñåðåä íèõ, 1197 ÷è 1198 ð., çã³äíî ñâ³ä÷åííÿ
â³çàíò³éñüêîãî ³ñòî ðèêà ͳê³òè Õîí³àòà10, áóâ çä³éñíå íèé íà ïðî õàííÿ
â³çàíò³éñüêîãî ³ìïå ðà òîðà. Êíÿçü Ðîìàí òîä³ ðîç áèâ ³ ðîç³ãíàâ ïîëîâö³â, ÷èì
óñó íóâ íåáåç ïåêó äëÿ ñòî ëèö³ ³ìïåð³¿.  1202 ³ 1204 ðð. â³í ùå äâ³÷³ ãðî ìèâ
ïîëîâö³â, ç ÷èì ìîæíà ïîâ’ÿ çàòè ïåðå áó âàííÿ ãàëèöü êîãî ïîñ îëüñòâà ó
Êîíñòàí òè íî ïîë³, ÿêå áà÷èâ òàì ó 1200 ð. íîâ ãî ðî äñüêèé àðõ³ºïèñ êîï
Àíòîí³é11.
Îòæå, íà ìåæ³ Õ²² ³ Õ²²² ñò. â³äíî ñèíè ì³æ Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîþ Ðóññþ ³
³çàíò³ºþ áóëè îñîá ëèâî ïðè ÿç íèìè ³ íàâ³òü ñîþç íèöü êèìè. Ïðî öå çíàëè
íà äàâ íüî ðóñü êèõ çåì ëÿõ, ÷èì, ìàáóòü, ìîæíà ïîÿñ íèòè â³äîìó â ñåðåä -
íüîâ³÷í³é ³ñòîð³îãðàô³¿ âåðñ³þ ïðî âòå÷ó â³çàíò³éñüêîãî ³ìïå ðà òîðà äî
Ãàëè÷à ï³ñëÿ çäî áóòòÿ Êîí ñòàí òè íî ïîëÿ õðåñ òî íîñ öÿìè ó 1200 ð.
Öÿ âåðñ³ÿ áåðå ïî÷à òîê â «²ñòî𳿠Ïîëüù³» êðàê³âñüêîãî ³ñòî ðèêà ßíà Äëó -
ãîøà, ùî æèâ ó ÕV ñò. ϳä 1201 ð. â³í ïîâ³äîìëÿº, ùî êîëè âåíåö³àíö³ é
í³ìö³ çäî áóëè Êîí ñòàí òè íî ïîëü, ³ìïå ðà òîð óò³ê äî Ãàëè ÷èíè, äå éîãî
83
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
8 Cinnami Ioannis epitome rerum ab Ioaanne et Alexio Comnenis gestarum. – Lib.
V. – Cap. 10. Ed. Bonnae. – P. 232, 235; Vasiliev A. A. Was Old Russia a vassal
State of Byzantium? // «Speculum». – Vol. VII. – N 3. – 1932. – P. 350-360.
9 Nicetae Choniatae Historia (äàë³ – Nic. Chon.) De Andron. II, 11. Ed. Bonnàå,
1835. – Ð. 452.
10 Nic. Chon. De Alex. Is. Ang. fr. III, 5. Ed. Bonnae, 1835. – P. 691-692.
11 Êíèãà Ïàëîì íèê. Ñêà çà íèå ìåñò ñâÿ òûõ âî Öàðåã ðàäå Àíòîíèÿ, àðõè å ïèñ -
êîïà íîâ ãî ðîä ñêîãî â 1200 ã. – ÑÏá., 1899. – Ñ. 15.
ïðèâ³òíî ïðè é íÿâ ðóñü êèé êíÿçü Ðîìàí, ó ÿêîãî â³í ïåðå áóâ ÿêèéñü ÷àñ12.
Øâèäøå â³ä óñüîãî, ñàìå ó Äëó ãîøà çàïî çè ÷èâ ³ñòîð³þ ïðî âòå÷ó Îëåêñ³ÿ ²²²
äî Ãàëè÷à ñêëà äà÷ ï³çíüîãî (ïî÷à òîê ÕV²² ñò.) Ãóñ òè íñüêîãî ë³òîïèñó, çã³äíî
ÿêîãî ³ìïå ðà òîð «ñî ñâî èìè áîÿðû è ñî ìíî æåñ òâîì áîãà òñòâà è ñîêðî âèù
ïîáåæå â Ðóñ ñêóþ çåìëþ ê Ðîìàíó Ìñòèñ ëà âè÷ó â Ãàëè÷»13.
Íàñ ïðàâä³, ÿê çëà ãîä æåíî ñâ³ä÷àòü â³çàíò³éñüê³ òà çàõ³äíîºâðî ïåéñüê³
äæå ðåëà Õ²²² ñò., Îëåêñ³é ²²² ùå ï³ä ÷àñ ïåð øî¿ îáëîãè Êîí ñòàí òè íî ïîëÿ
õðåñ òî íîñ öÿìè (÷åð âåíü-ëèïåíü 1203 ð.) óò³ê äî Ôðà곿, ïîò³ì éîãî ñõî ïèâ
îäèí ç êåð³âíèê³â ²V õðåñ òî âîãî ïîõîäó Áîí³ôàö³é Ìîí ôåð ðà òñüêèé ³ óâ’ÿç -
íèâ ó îäíîìó ç çàìê³â ϳâí³÷íî¿ ²òà볿. Íàâåñí³ 1211 ð. Îëåêñ³é ²²² ñïðî áó âàâ
ðàçîì ç ñåëüäæó êñüêèì ñóë òà íîì Êåé-Õþñ ðå âîì çäî ëàòè â³éñüêî
í³êåéñüêîãî ³ìïå ðà òîðà Ôåäîðà Ëàñ êàðÿ, àëå çàçíàâ íåâäà÷³, ïîòðà ïèâ äî
ïîëîíó ³ øâèäêî ïî òîìó ïîìåð óâ’ÿç íå íèì â îäíîìó ç ìîíàñ òèð³â ͳêå¿14.
Òàê ñàìî âïåâ íåí³ñòþ ó ò³ñíèõ ³ äðóæí³õ çâ’ÿç êàõ ϳâäåííî-Çàõ³äíî¿ Ðóñ³
ç ³çàíò³ºþ ìîæíà ïîÿñ íèòè ³íøó ëåãåíäó, ùî íàðî äè ëàñÿ â àâòåí òè÷ íîìó
äæå ðåë³ Õ²²² ñò. Íèçêà ë³òîïèñ³â ïîâ³äîìëÿº ïðî ïðèõ³ä ó 1186 ð. äî Íîâ ãî -
ðîäà ãðåöü êîãî öàðÿ Îëåêñ³ÿ: «Òîì æå ëåòå ïðèäå öåñàðü ãðüöüñêûé
Àëåêñà Ìàíó è ëî âèöü â Íîâú ãî ðîä»15. Íàñ ïðàâä³ ñèí ³ìïå ðà òîðà Ìàíó³ëà
Êîìí³íà Îëåêñ³é ²² Êîìí³í ó ãîäèíó ñìåðò³ áàòüêà (1180) áóâ ùå äèòè íîþ.
Àíäðîí³ê ² Êîìí³í, äàâí³é ã³ñòü ßðîñ ëàâà ãàëèöü êîãî, ñïî ÷àòêó íàñèëüíî
ñòàâ ñï³âïðà âè òå ëåì ìàëîãî Îëåêñ³ÿ (ç òðàâíÿ ïî âåðå ñåíü 1183 ð.), à ïîò³ì
óìåð òâèâ éîãî16. Îòæå «Îëåêñ³é Ìàíóé ëî âè÷» àæ í³ÿê íå ì³ã ïîáó âàòè íà
Ðóñ³ ó 1186 ð.
Äóìàþ, ùî ï³ñëÿ âáè âñòâà Àíäðîí³êîì õëîï ÷èêà Îëåêñ³ÿ ²² íà Ðóñ³ ï³øëè
÷óòêè ïðî âòå÷ó îñòàí íüîãî äî Íîâ ãî ðîäà. Öÿ âåðñ³ÿ, ïîä³áíà íàâå äåí³é
âèùå ïðî ïåðå áó âàííÿ Îëåêñ³ÿ ²²² â Ãàëè÷³, øâèäøå çà âñå, íàðî äè ëàñü ³ç
ïîøè ðå íîãî â äàâ íüî ðóñü êîìó ñóñï³ëüñòâ³ é ïèñü ìåíñòâ³ óÿâ ëåííÿ ïðî
³íòåí ñèâí³ñòü ðóñüêî-â³çàíò³éñüêèõ çâ’ÿçê³â äðó ãî¿ ïîëî âèíè Õ²² – ïî÷àòêó
Õ²²² ñò.
Ïàä³ííÿ ³çàíò³éñüêî¿ ³ìïå𳿠âíàñë³äîê çàâî þ âàííÿ ó÷àñ íè êàìè ²V õðåñ -
òî âîãî ïîõîäó Êîí ñòàí òè íî ïîëÿ ñïðè ÷è íèëî çàâìè ðàííÿ ðóñüêî-â³çàí-
ò³éñüêèõ ñòî ñóíê³â ó Õ²²² ñò. ³äðîä æåííÿ ³çàíò³¿ 1261 ð. ïðè ïàëî íà ÷àñ,
84
Ìèêîëà Êîòëÿð
12 Ioannis Dlugossii Historia Polonicae libri 12. Lipsiae, 1711. Lib. 6. Col. 584.
13 ÏÑÐË. – Ò. 2. Èïàòü åâ ñêàÿ ëåòî ïèñü. – ÑÏá., 1843. – Ñ. 327.
14 Êîò ëÿð Ì. Ô. Äî ïèòàííÿ ïðî âòå÷ó â³çàíò³éñüêîãî ³ìïå ðà òîðà â Ãàëè÷ ó
1204 ð. // Óêð. ³ñò. æóðí. – 1966. – ¹ 3.
15 Íîâ ãî ðîä ñêàÿ ïåð âàÿ ëåòî ïèñü ñòàð øåãî è ìëàä øåãî èçâî äîâ. – Ì.;
Ë., 1950. – Ñ. 38. Äèâ. òàêîæ: ÏÑÐË. – Ò. 4. Ïñêîâ ñêàÿ ïåð âàÿ ëåòî ïèñü. –
ÑÏá., 1848. – Ñ. 177; Ò. 5. Ñîôèé ñêàÿ ïåð âàÿ ëåòî ïèñü. – ÑÏá., 1851. –
Ñ. 168, òà ³í.
16 Óñïåí ñêèé Ô. È. Ïîñ ëåä íèå Êîì íèíû // Âèçàí òèé ñêèé âðå ìåí íèê. – 1928. –
Ò. 25.
êîëè çðóé íî âàíà ìîí ãîëî-òàòà ðàìè Ðóñü ëåæàëà ó çãà ðè ùàõ ³ íå ìîãëà âæå
ïðî âî äèòè á³ëüø-ìåíø àêòèâíó äèï ëî ìàò³þ. Òîìó ãîä³ øóêàòè ó äæå ðå ëàõ
áóäü-ÿêèõ ñâ³ä÷åíü â³äíî ñèí ì³æ ï³âäåí íî ðóñü êèìè êíÿç³âñòâàìè ³
³çàíò³ºþ.
Ðóñü ³ Óãîð ùèíà
Ç 40-õ ðîê³â Õ²² ñò. îñîá ëèâî ò³ñíèìè áóëè çâ’ÿçêè ì³æ âîëè íñüêèìè ³
ãàëèöü êèìè êíÿ çÿìè òà óãî ðñüêèìè êîðî ëÿìè. Îñòàíí³ â ò³ ðîêè ïî÷è íà þòü
àêòèâíî âòðó ÷à òèñÿ äî çàõ³äíî ðóñü êèõ ñïðàâ. Êîëè âîëè íñüêèé êíÿçü ²çÿñ -
ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷ 1146 ð. â îáõ³ä ñâî¿õ äÿäüê³â Â’ÿ ÷åñ ëàâà ³ Þð³ÿ Ìîíî ìà -
øè÷³â çàâî ëîä³â êè¿âñüêèì âåëè êîê íÿç³âñüêèì ñòî ëîì, éîìó äîâå ëîñÿ
øóêàòè ñèëü íîãî ñîþç íèêà, ùîá çì³öíèòè ñâîº ñòà íî âèùå. Ñò³ë Âîëî äè -
ìèðà Âîëè íñüêîãî â³í çàëè øèâ çà ñîáîþ, áî Âîëèíü íà òîé ÷àñ ñòàëà âæå
äîìå íîì âåëè êèõ êíÿç³â êè¿âñüêèõ ç êëàíó Ìîíî ìà øè÷³â. Òîä³ (àáî äåùî
ðàí³øå) ²çÿñ ëàâ óêëàâ ñîþç ç óãî ðñüêèì êîðî ëåì Ãåçîþ ²², ùî áóâ ñêð³ïëå -
íèé çâè÷ íîþ äëÿ òèõ ÷àñ³â ïå÷àò êîþ – äèíàñ òè÷ íèì øëþ áîì êîðîëÿ ç ñåñ -
òðîþ ²çÿñ ëàâà ªôðî ñèí³ºþ17.
Êè¿âñüêèé ë³òîïèñ Õ²² ñò. íàâî äèòü ø³ñòü ëèñò³â óãî ðñüêîãî êîðîëÿ äî
²çÿñ ëàâà, ï’ÿòü ïîñëàíü êè¿âñüêîãî êíÿçÿ äî Ãåçè ³ îäíå, íàä³ñëàíå ç
Óãîðùèíè äî ²çÿñ ëàâà éîãî áðà òîì Âîëî äè ìè ðîì Ìñòèñ ëà âè ÷åì18. Ñîþç
²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à ç Ãåçîþ ²², ñïðÿìî âà íèé ïðîòè Þð³ÿ Ìîíî ìà øè÷à
(Äîë ãî ðó êîãî) é ãàëèöü êîãî êíÿçÿ Âîëî äè ìèðêà Âîëî äà ðå âè÷à (ùî ïðàã íóâ
âèò³ñíèòè ²çÿñ ëàâà ç Âîëèí³), ä³ÿâ ç âåñíè 1148 ð. ³ äîïîì³ã ²çÿñ ëàâó äîáè -
òèñÿ ïåðå ìîãè íàä ñóïåðíè êàìè. Ó 1151 ð. â³í çäî ëàâ Äîë ãî ðó êîãî, à íàñòóï -
íîãî ðîêó – Âîëî äè ìèðêà.
Òà ïî ñìåðò³ åíåðã³éíîãî ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à (1154 ð.) ³í³ö³àòèâó â
ñîþç íèõ ñòî ñóí êàõ ç Óãîð ùè íîþ ïåðå áèðຠÃàëèöüêå êíÿç³âñòâî ñèíà Âîëî -
äè ìèðêà ßðîñ ëàâà. Ò³ ñòî ñóíêè âèÿ âè ëèñü òðè âà ëèìè. ϳä 1188 ð. êè¿âñüêèé
ë³òîïè ñåöü çãàäóº ïðî òå, ùî óãî ðñüêèé êîðîëü «êðåñòú öåëî âàëú ê Âîëî -
äè ìåðó»19, ùîï ðàâäà, íå âèêî íàâ óìîâ äðóæ íüî¿ óãîäè.
Ïî ñìåðò³ îñòàí íüîãî ç ðîäó ãàëèöü êèõ Ðîñ òèñ ëà âè÷³â, ãàëèöü êîãî êíÿçÿ
Âîëî äè ìèðà ßðîñ ëà âè÷à (1199 ð.), éîãî êíÿç³âñòâî ïðèºäíàâ äî ñâîãî
Âîëè íñüêîãî Ðîìàí Ìñòèñ ëà âè÷, óòâî ðèâøè òàêèì ÷èíîì
Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêå âåëèêå êíÿç³âñòâî. ßê âèõî äèòü ç ñâ³ä÷åíü
Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî ë³òîïèñó, Ðîìàí ó ê³íö³ 1204 – íà ïî÷àòêó 1205 ð.
85
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
17 Baumgarten N. Genealogies et mariages occidentaux des Rurikides russes du X
au XIII siecle. – Roma, 1927. – Tabl. V. – ¹ 29. Äèâ.: Ãðîò Ê. ß. Èç èñòî ðèè
Óãðèè è ñëà âÿ íñòâà â ÕÏ â. – Âàð øàâà, 1889. – Ñ. 94.
18 Þðà ñîâ ñêèé À. Â. Ê âîï ðîñó î ñòå ïåíè àóòåí òè÷ íîñòè âåí ãåð ñêèõ ãðà ìîò
Õ²² â. Èïàòü åâ ñêîé ëåòî ïèñè // Äðåâ íåé øèå ãîñó äà ðñòâà íà òåð ðè òî ðèè
ÑÑÑÐ. 1981. – Ì., 1983. – Ñ. 183.
19 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 445.
óêëàâ ñîþçíó óãîäó ç óãî ðñüêèì êîðî ëåì Àíäð³ºì ²² ïðî âçàºìíèé çàõèñò
äèíàñ òè÷ íèõ ³íòå ðåñ³â. Äî óãîäè ïðèºäíàâñÿ ³ ïîëüñüêèé êíÿçü ˺øåê
Á³ëèé20.
Îäíàê òà óãîäà ñòàëà äëÿ Àíäð³ÿ ²² õ³áà ùî çðó÷ íèì ïðè êðèò òÿì éîãî
çàãàð áíèöü êèõ ïëàí³â ùîäî Ãàëèöü êî¿ çåìë³. Áî 1206 ð. êîðîëü ³ ïîëüñüêèé
êíÿçü óêëàëè äîãîâ³ð ïðî ðîç ïîä³ë ñôåð âïëèâó â Ãàëèöüêî-Âîëèíñüê³é
Ðóñ³: Ïîëüùà âêëþ ÷èëà äî çîíè ñâîãî âïëèâó Âîëèíü, à Óãîð ùèíà – Ãàëè -
÷èíó21. À 1214 ð. Àíäð³é ²² ³ ˺øåê Á³ëèé ï³äïè ñàëè â ì. Ñï³ø³ äîãîâ³ð ïðî
çàãàð áàííÿ ³ ðîç ïîä³ë ì³æ ñîáîþ Ãàëèöü êî¿ çåìë³. Òðèð³÷íà äîíüêà ˺øåêà
Ñàëî ìåÿ áóëà çàðó ÷åíà ç ï’ÿ òèð³÷íèì Êîëî ìà íîì, êîò ðîãî óãî ðñüêå â³éñüêî
ïîñà äèëî íà ñò³ë ó Ãàëè÷³. Çàõ³äíîþ æ ÷àñ òè íîþ Ãàëè ÷èíè ç Ïåðå ìèø ëåì
çàâî ëîä³â ˺øåê22. Äæå ðåëà íå çãà äàëè ïðî òå, ùî òîä³ æ êðàê³âñüêèé êíÿçü
çàõî ïèâ çàáóçüê³ çåìë³ Âîëèí³. Ç òîãî ÷àñó ³ àæ äî 1238 ð. ó Ãàëè÷³ ìàéæå
ïîñò³éíî ñèäèòü óãî ðñüêèé êîðî ëå âè÷ ³ç çàëî ãîþ, à áîÿðè ó òîé æå ÷àñ çàïðî -
øó þòü íà ãàëèöü êèé ïðå ñòîë ð³çíèõ ñëàá êèõ êíÿç³â, àáè ò³ëüêè íå äîïóñ -
òèòè óòâåð äæåííÿ íàùàäê³â Ðîìàíà Ìñòèñ ëà âè÷à – Äàíèëà ³ Âàñèëüêà – íà
áàòüê³âñüêîìó ñòîë³.
Ç 1219 ð. ó Ãàëè÷³ êíÿ æèâ Ìñòèñ ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷ ç ñìî ëå íñüêî¿ äèíàñò³¿
Ðîñ òèñ ëà âè÷³â. Çàï ðî øå íèé ïîëüñüêèì êíÿ çåì ˺øåêîì ³ áîÿ ðàìè, â³í
øâèäêî ïåðå òâî ðèâñÿ íà ìàð³îíåòêó â áîÿ ðñüêèõ ðóêàõ. Ï³ä ¿õí³ì òèñ êîì â³í
1221 ð. óêëàâ ç óãî ðñüêèì êîðî ëåì çðàä íèöüêó óãîäó, çà ÿêîþ äîíüêà ãàëèöü -
êîãî êíÿçÿ çàðó ÷à ëàñü ç êîðî ëå âè ÷åì, à ïî ñìåðò³ Ìñòèñ ëàâà Ãàëè÷ ä³ñòà -
âàâñÿ éîãî óãî ðñüêîìó çÿòåâ³23. À 1227 ð. âåðõ³âêà âîðî æîãî Äàíè ëîâ³ é
ïðî óãî ðñüêè íàñòðîºíîãî áîÿ ðñòâà â³äâåðòî ìîâèëà Ìñòèñ ëàâó: «Êíÿæå!
Äàé äúùåðü ñâîþ îáðó ÷åíü íóþ çà êîðî ëå âè÷à è äàé åìó Ãàëè÷ü, à íå
ìîæåøü áî äðúæàòè ñàìú, à áîÿðå íå õîòÿòü òåáå»24. Ìñòèñ ëàâ óêëàâ
ãàíåá íèé ³ øê³äëè âèé äëÿ Ðóñ³ äîãîâ³ð ç Óãîð ùè íîþ: â³ääàâ Ãàëè÷ ³ çåìëþ
êîðî ëå âè÷ó Àíäð³ºâ³, à ñàì ïîä àâñÿ íà êëàï òèê çåìë³ íà ï³âäí³ Êè¿ âùèíè, äî
ì. Òîð ÷åñüêà, äå øâèäêî ïî òîìó ³ ïîìåð25.
Ïî ñìåðò³ Ìñòèñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à Äàíèëî Ðîìà íî âè÷ ïîñòó ïîâî
íàðîùóº ñèëè ³ 1238 ð. âèãàíÿº ç Ãàëè÷à áîÿ ðñüêîãî ñòàâ ëå íèêà
86
Ìèêîëà Êîòëÿð
20 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ / Çà ðåä. Ì. Ô. Êîò ëÿðà. – Ê., 2002. – Ñ. 78.
Äèâ.: W³odarski B. Polityka ruska Leszka Bialego. – Lwow, 1925. – S. 268.
21 Êîò ëÿð Ì. Ô. Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêà Ðóñü. – Ê., 1998. – Ñ. 267.
22 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 82.; Vetera Monumenta Historica
Hungariam Sacram illustrantia. Ed. A. Theiner. – T. 1. – Romae, 1859 (äàë³ –
A. Theiner). – Ð. 1. – ¹ 1.
23 Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis. Ed. G. Fejer (äàë³ –
G. Fejer). – T. III. – Vol. 1. – Budae, 1829. – Ð. 355-357. Äèâ.: Ïàøóòî Â. Ò. Âíåø -
íÿÿ ïîëè òèêà Äðåâ íåé Ðóñè. – Ñ. 249-250.
24 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 89.
25 Òàì ñàìî.
÷åðí³ã³âñüêîãî êíÿ æè÷à Ðîñ òèñ ëàâà ³ ïîçáàâëÿºòüñÿ ïðè ñóò íîñò³ ó ì³ñò³
óãî ðñüêîãî êîðî ëå âè÷à. Òà ð³øó÷èé ïîâî ðîò â ðóñüêî-óãî ðñüêèõ â³äíî ñè íàõ
ñòàâñÿ ëèøå ï³ñëÿ 1245 ð., êîëè Äàíèëî Ðîìà íî âè÷ ñïî ÷àòêó ðîç ãðî ìèâ ó
áèòâ³ ï³ä ßðîñ ëà âîì óãî ðñüêå â³éñüêî, ïðè âå äåíå éîãî ñóïåðíè êîì Ðîñ òèñ -
ëà âîì, à ïîò³ì áëà ãî ïî ëó÷íî ïîâåð íóâñÿ ç Îðäè ç ÿðëè êîì Áàòèÿ íà
Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêå êíÿç³âñòâî. Êîðîëü Áåëà ²V çàïðî ïî íó âàâ Äàíè ëîâ³
âèäàòè ñâîþ äîíüêó çà éîãî ñèíà Ëåâà. Êíÿçü äîâãî çâîë³êàâ ç â³äïîâ³ääþ, íå
äîâ³ðÿþ÷è çðàä ëè âîìó Áåë³ ²V, àæ ïîêè ï³ä âïëè âîì ñâîãî ìèò ðî ïî ëèòà
Êèðèëà íå äàâ çãîäó íà òîé øëþá ³ «ñòúâîðè ñ íèìü (Áåëîþ ²V. – Ì. Ê.)
ìèðü»26.
Äàëüø³ ñòî ñóíêè ì³æ Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèì êíÿç³âñòâîì Äàíèëà Ðîìà íî -
âè÷à (â³äíîâ ëå íèì íèì ó ïîâíîìó îáñÿç³ ï³ñëÿ ïåðå ìîãè íàä óãðàìè 1245 ð.)
³ Óãîð ùè íîþ ïðî õî äèëè çà óìîâ âòðó ÷àííÿ îáîõ ñòîð³í ó â³éíó çà
àâñòð³éñüêó ñïàä ùèíó.
Àâñòð³éñüêà ïîë³òèêà Äàíèëà Ðîìà íî âè÷à
Çã³äíî ñâ³ä÷åíü Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî ë³òîïèñó, â ê³íö³ 1248 ÷è íà
ïî÷àòêó 1249 ð. óãî ðñüêèé êîðîëü ïîïðî ñèâ ó Äàíèëà äîïî ìîãè, áî âîþ âàâ
òîä³ ç «í³ìöÿìè»27 (Àâñòð³ºþ). Ðóñü êèé êíÿçü ï³äïè ñàâ ç óãî ðñüêèì êîðî ëåì
óãîäó, ùî ìàëà íà ìåò³ çàâî þ âàííÿ ³ ïîä³ë ì³æ íèìè Àâñòð³¿, àäæå 1246 ð. ó
â³éí³ ç Óãîð ùè íîþ íàêëàâ ãîëî âîþ àâñòð³éñüêèé ãåð öîã Ôð³äð³õ ²² Áàáåí -
ñáåðã, êîò ðèé íå çàëè øèâ íàùàäêà ÷îëîâ³÷î¿ ñòàò³. Òîìó Àâñòð³ÿ ÿê âèìî -
ðî÷ íèé ëåí ìàëà á ñòàëè âëàñí³ñòþ ñþçå ðåíà ãåð öîãà, ãåð ìà íñüêîãî
³ìïå ðà òîðà Ôð³äð³õà ²² Ãîãåí øòà ó ôåíà. Òà á³ëüø³ñòü àâñòð³éñüêèõ ãðàô³â ³
áàðîí³â íå õîò³ëà ïåðå õîäó Àâñò𳿠ï³ä áåç ïî ñå ðåäíþ âëàäó ³ìïå ðà òîðà ³
çâåð íó ëèñü çà äîïî ìî ãîþ äî óãî ðñüêîãî êîðîëÿ. Áåëà ²V ïðè äó ìàâ õèò ðî -
ìóä ðèé ïëàí çàãàð áàííÿ Àâñò𳿠÷óæèìè ðóêàìè – ãàëèöüêî-âîëè íñüêîãî
êíÿçÿ.
Ñïðàâà òÿã ëàñÿ äîâãî… Ëèøå 1252 ð. êîðîëü çíîâó çâåð íóâñÿ äî ñòàð øîãî
Ðîìà íî âè÷à ç ïðî ïî çèö³ºþ: «Ïîøëè ìè ñûíà Ðîìàíà, äà âúäàìú íà íü
ñåñòðó ãåðü öè êîâó, è âäàìú åìó çåìëþ Íhìåö êóþ»28. Çã³äíî ï³äïè ñà íî¿
ì³æ Äàíè ëîì ³ Áåëîþ óãîäè, íåáîãà ïîê³éíîãî ãåð öîãà Ãåð òðóäà (ïåâíî, ï³ä
òèñ êîì êîðîëÿ) âèõî äèëà çàì³æ çà ñèíà Äàíèëà Ðîìàíà, ³ òîé ó òàêèé ñïîñ³á
ñòà âàâ àâñòð³éñüêèì ãåð öî ãîì. Ó ïåðø³é ïîëî âèí³ 1252 ð. Ðîìàí îäðó æèâñÿ
ç Ãåð òðó äîþ ³ íåíà äîâãî ñ³â ó ³äí³.
Äæå ðåëà íå ðîç êðè âà þòü ìîòèâ³â âòðó ÷àííÿ Äàíèëà Ðîìà íî âè÷à ó â³éíó
çà àâñòð³éñüêó ñïàä ùèíó, ùî ñïà ëàõ íóëà îäðàçó ïî øëþá³ Ðîìàíà ç Ãåð òðó -
äîþ. Òîí êèé ³ îáå ðåæ íèé ïîë³òèê, ãàëèöüêî-âîëè íñüêèé êíÿçü íå ì³ã íå
87
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
26 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 110; Äèâ. òàêîæ: Fejer. G. – T. IV. – Vol. 2.
– Budae, 1829. – Ð. 220-221.
27 Òàì ñàìî. – Ñ. 111.
28 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 114.
çíàòè òîãî, ùî ó ê³íö³ 1251 ð. ñòàðøà ñåñ òðà çàãèá ëîãî ãåð öîãà Ìàð ãà ðèòà
ïîáðà ëàñÿ ç ÷åñü êèì êîðî ëå âè ÷åì Îòòî êà ðîì, êîò ðèé îäðàçó æ âèñó íóâ
âëàñí³ ïðå òåí糿 íà àâñòð³éñüêèé òðîí.
Íàâ ðÿä ÷è ó Äàíèëà áóëè øàíñè âòðè ìàòè ñèíà íà ïðå ñòîë³ Àâñòð³¿, ç ÿêîþ
ó Ðóñ³ íå áóëî íàâ³òü ñï³ëüíîãî êîð äîíó. Òîìó ñë³ä ââà æàòè âòðó ÷àííÿ
Äàíèëà äî àâñòð³éñüêèõ ñïðàâ ñòðà òåã³÷íèì ïðî ðà õóí êîì. ijéñíî, Ðîìàí
Äàíè ëî âè÷ íå çì³ã ïðî òèñ òî ÿòè Îòòî êà ðîâ³, ÿêèé ìàâ íåçì³ðíî ñèëüí³øå
â³éñüêî. Ó ê³íö³ 1253 ð. éîìó äîâå ëîñÿ ñï³øíî çàëè øèòè Àâñòð³þ ³ ïîâåð íó -
òèñü äî áàòüêà. Óãî ðñüêèé êîðîëü çðà äèâ Ðîìà íî âè÷³â ³ ðîçä³ëèâ Àâñòð³þ ç
Îòòî êà ðîì29.
Ðóñüêî-ïîëüñüê³ â³äíî ñèíè
Ò³ñí³ çâ’ÿçêè ç Óãîð ùè íîþ ó äðóã³é ïîëî âèí³ Õ²²-Õ²²² ñò. çîâñ³ì íå ïåðå -
øêîä æàëè ïîë³òè÷ íèì, äèï ëî ìà òè÷ íèì ³ â³éñüêî âèì êîí òàê òàì ãàëèöü êèõ ³
âîëè íñüêèõ êíÿç³â ³ç ïîëüñüêèìè. Âæå íà ïî÷àòêó äîáè ðîç äðîá ëå íîñò³ Äàâ -
íüî ðóñü êî¿ äåð æàâè, ó 1136 ð., áóëî óêëà äåíî äèíàñ òè÷ íèé øëþá ïîì³æ
êðàê³âñüêèì êíÿ çåì Áîëåñ ëà âîì ²V Êó÷å ðÿ âèì ³ íåáî ãîþ ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà -
âè÷à, â òó ïîðó ùå âîëè íñüêîãî êíÿçÿ30.
Òà ðóñüêî-ïîëüñüêèé ñîþç íàáðàâ ñèëè ëèøå ïî òîìó, ÿê ²çÿñ ëàâ Ìñòèñ ëà -
âè÷ ñòàâ âåëè êèì êíÿ çåì êè¿âñüêèì, çàëè øèâøè çà ñîáîþ ³ âîëè íñüêèé ñò³ë.
Ó ïåðåá³ãó çàïåê ëî¿ â³éíè çà Êè¿â 1146-1151 ðð. ì³æ ²çÿñ ëà âîì ³ éîãî äÿäü -
êîì Þð³ºì Äîë ãî ðó êèì ïåð øèé ñïè ðàâñÿ íà âîºííî-ïîë³òè÷íó óãîäó ç
Áîëåñ ëà âîì. Òàê, âèã íà íèé ç Êèºâà Äîë ãî ðó êèì 1149 ð. äå ²çÿñ ëàâ Ìñòèñ ëà -
âè÷ ïîä àâñÿ äî ñâîãî äîìåíó, Âîëèí³, äå çâåð íóâñÿ çà äîïî ìî ãîþ «â Ëÿõû
êú ñâàòó ñâî åìó Áîëåñ ëàâó»31 ³ îäåð æàâ ¿¿.
Ïîëüñüêî-êè¿âñüêî-âîëè íñüêèé ñîþç çáåð³ãàâñÿ â îñòàíí³ ðîêè æèòòÿ ³
êè¿âñüêîãî êíÿæ³ííÿ ²çÿñ ëàâà; éîãî óñïàä êó âàâ éîãî ñèí Ìñòèñ ëàâ. Êîëè
Äîë ãî ðó êèé íàïàâ íà Ìñòèñ ëàâà, ùî ïåðå áó âàâ òîä³ â Ëóöüêó, «Ìñòèñ ëàâ
æå îñòàâÿ áðàòà ßðîñ ëàâà â Ëó÷üñêh, à ñàì èäå â Ëÿõû»32. Òà äàë³
³í³ö³àòèâó â ñòî ñóí êàõ ç Ïîëü ùåþ ó Ìñòèñ ëàâà ²çÿñ ëà âè÷à (ùî áîðîâñÿ òîä³
çà êè¿âñüêèé ïðå ñòîë) ïåðå áèðຠãàëèöü êèé êíÿçü ßðîñ ëàâ Âîëî äè ìè ðî âè÷.
Óò³ì, äðóæí³ äîãîâ³ðí³ â³äíî ñèíè ì³æ âîëè íñüêèìè (ùî ÷àñîì ñ³äàëè ó
Êèºâ³) é êðàê³âñüêèìè êíÿ çÿìè çáåð³ãàëèñü ³ â ïåðø³é ïîëî âèí³ 60-õ ðð.
Õ²² ñò.
Âîíè ïîæâà âè ëèñü 1167 ð., êîëè ïî ñìåðò³ êè¿âñüêîãî êíÿçÿ Ðîñ òèñ ëàâà
Ìñòèñ ëà âè÷à éîãî íåá³æ Ìñòèñ ëàâ ²çÿñ ëà âè÷ çíàì³ðèâñÿ ñ³ñòè íà âåëè êîê -
88
Ìèêîëà Êîòëÿð
29 W³odarski B. Polska i Ruœ. 1194-1340. – Warszawa, 1966. – S. 143-144.
30 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 215.
31 Òàì æå. – Ñ. 268.
32 ÏÑÐË. – Ò. 1. Ëàâ ðåí òüåâ ñêàÿ ëåòî ïèñü. Âûï. 2. Ñóç äà ëüñêàÿ ëåòî ïèñü ïî
Ëàâ ðåí òüåâ ñêîìó ñïèñêó. – Ë., 1927 (äàëåå – Ëàâ ðåí òüåâ ñêàÿ ëåòî ïèñü). –
Ñòëá. 345.
íÿç³âñüêèé ñò³ë ³ «ïîñëà êú ñâî èìú ðîò íè êîìú (ñîþç íè êàì. – Ì. Ê.)» ïî
äîïî ìîãó, çîê ðåìà, äî Ïîëüù³. Ïîëüñüêå â³éñüêî äîïî ìîãëî Ìñòèñ ëàâó âîê -
íÿ æè òèñü ó Êèºâ³33. Ó ðîêè êíÿ çþ âàííÿ íà Âîëèí³ ñèíà Ìñòèñ ëàâà ²çÿñ ëà -
âè÷à Ðîìàíà â³í, áóäó÷è âíó êîì Áîëåñ ëàâà ²²², ï³äòðè ìó âàâ îñî áèñò³ çâ’ÿçêè
ç êðàê³âñüêèì êíÿ çåì Êàçè ìè ðîì. Òà êîëè 1188 ð., ï³ñëÿ íåâäà ëî¿ ñïðîáè
çàâî ëîä³òè Ãàëè ÷åì, â³í óò³ê â³ä óãî ðñüêîãî êîðîëÿ äî Ïîëüù³, «òî Ðîìà -
íîâè æå íå áû è â Ëÿõîõú ïîìî÷è»34, – ïåâíî, êðàê³âñüêèé ãîñó äàð áîÿâñÿ
ïîñâà ðè òèñü ç Óãîð ùè íîþ.
Âñå æ òàêè ó 90-õ ðð. Õ²² – íà ïî÷àòêó Õ²²² ñò. Ðîìàí Ìñòèñ ëà âè÷ ïðî äîâ -
æó âàâ áà÷èòè â ìàëî ï îëüñüêèõ êíÿ çÿõ ñâî¿õ îñíîâ íèõ çàõ³äíèõ ñîþç íèê³â.
Âîíè ï³äòðè ìàëè ó 1195 ð. Ðîìàíà â ñâàðö³ ç òåñ òåì, êè¿âñüêèì êíÿ çåì
Ðþðè êîì Ðîñ òèñ ëà âè ÷åì. Âäÿ÷ íèé Ðîìàí íà çàêëèê ˺øåêà ³ Êîí ðàäà Êàçè -
ìè ðî âè÷³â âòðó òèâñÿ ó çáðîé íèé êîíôë³êò ç ¿õí³ì äÿäü êîì ̺øêîì ²²² Ñòà -
ðèì. Õî÷à âîëè íñüêèé êíÿçü 13 âåðåñíÿ 1195 ð. çàçíàâ ïîðàçêè â³ä ̺øêà ó
áèòâ³ íà ð. Ìîç ãàâ³ ïîáëèçó Êðà êîâà, öåé íåóñï³õ ëèøå çáëè çèâ éîãî ç Êàçè -
ìè ðî âè ÷àìè, áî ̺øêî ïîí³ñ òÿæê³ âòðàòè ³ ïåðå ñòàâ çàç³õàòè íà
êðàê³âñüêèé ïðå ñòîë.
Ïî ñìåðò³ Ðîìàíà âë³òêó 1205 ð. ïðî äîâ æó âàâ ä³ÿòè éîãî ñîþç íèé äîãîâ³ð
ç Ïîëü ùåþ, äî ÿêîãî ïðèºäíàâñÿ ³ óãî ðñüêèé êîðîëü. Êðàê³âñüêèé êíÿçü
˺øåê Á³ëèé ñóòî ôîð ìàëüíî äîò ðè ìó âàâñÿ òîãî äîãî âîðó, à â ä³éñíîñò³
íàìà ãàâñÿ çàâî ëîä³òè Âîëèííþ, ïðè íàéìí³, ¿¿ çàõ³äíèìè çåì ëÿìè. ³í òàêîæ
ïðî òè âèâñÿ ïîâåð íåííþ ìàëèõ ñïàäêîºìö³â Ðîìàíà äî ì. Âîëî äè ìèðà,
ï³äòðè ìó þ÷è íàòîì³ñòü óã³äíèõ éîìó ñëà áî ñè ëèõ ì³ñöå âèõ êíÿçüê³â – ñèí³â
²ãîðÿ Ñâÿ òîñ ëà âè÷à íîâ ãî ðîä-ñ³âåðñüêîãî, Îëåê ñàí äðà áåëçüêîãî, Ìñòèñ -
ëàâà ïåðåñîï íèöü êîãî òà ³í35.
ßê ìîâè ëîñü, óãî ðñüêèé ³ ïîëüñüêèé ãîñó äàð³ óãî äîþ â Ñï³ø³ 1214 ð.
ðîçä³ëèëè ì³æ ñîáîþ Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêó Ðóñü. Îäíàê Ðîìà íî âè÷³ òà ¿õíÿ
ìàò³ð-ðåãåíò, êíÿ ãèíÿ Àííà, íå âèç íà âàëè òîãî ïîä³ëó. ßê ò³ëüêè Äàíèëî
äîñÿã ïîâíîë³òòÿ, â³í â³äâî þ âàâ ó ˺øåêà çàãàð áàíó òèì Çàõ³äíó Âîëèíü:
«Ïðèÿ Áåðåñ òèé è Óãðî âåñê, è Âåðå ùèí, è Ñòîë ïüå, Êîìîâ è âñþ
óêðàéíó»36, òîáòî ï³âí³÷íî-çàõ³äíó îêðà¿íó Âîëèí³. Ñïðîáè êðàê³âñüêîãî
êíÿçÿ â³äâî þ âàòè âòðà ÷åíå íå ìàëè óñï³õó. Òîìó íàäàë³ â³í âèêî ðèñ òîâóº
ïðîòè Äàíèëà ñîþç ³ç óãî ðñüêèì êîðî ëåì ³ ì³ñöå âèõ âîëè íñüêèõ êíÿç³â íà
âç³ðåöü Îëåê ñàí äðà, óä³ëüíîãî êíÿçÿ ìàëåíü êî¿ Áåëçüêî¿ çåìë³.
Îäíàê ç îãëÿäó íà ïîñè ëåííÿ Ðîìà íî âè÷³â ³ îïà íó âàííÿ íèìè äåäàë³
á³ëüøî¿ òåðè òî𳿠Âîëè íñüêî¿ çåìë³ êðàê³âñüêîìó êíÿ çåâ³ äîâî äè ëîñü ÷àñîì
â³ääà âàòè ¿ì ïåðå âàãó ïåðåä êîí êó ðåí òàìè ³ áóòè â ñîþç íèõ â³äíî ñè íàõ ç
89
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
33 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 365.
34 Òàì ñàìî. – Ñ. 445.
35 Êîò ëÿð Ì. Ô. Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêà Ðóñü. – Ñ. 153 ³ äàë³.
36 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 82
Äàíè ëîì ³ Âàñèëü êîì. Êîëè 1224 ð. Ìñòèñ ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷ ãàëèöü êèé ï³øîâ
â³éíîþ íà Äàíèëà, òîé âäàâñÿ ïî äîïî ìîãó äî ˺øåêà: «Äàíèëó æå êíÿçþ
âúå âàâøþ ñ Ëÿõû çåìëþ Ãàëèö êóþ»37.
Ó 20-30-õ ðîêàõ Õ²²² ñò. áóëî óêëà äåíî ê³ëüêà ðóñüêî-ïîëüñüêèõ óãîä, îäíà
ç ÿêèõ çàñâ³ä÷óº: «Ñòâî ðèøà ìåæè ñîáîþ êëÿòâó Ðóñü è Ëÿõîâå: àùå ïî
ñåìü êîëè áóäåòü ìåæè èìè óñî áèöà, íå âîå âàòè ëÿõîìú ðóñ êîè ÷åëÿäè,
íè Ðóñè ëÿäüñêîå»38. Ñîþç íèé äîãîâ³ð ì³æ Ãàëè ÷åì ³ Êðà êî âîì ïðî äîâ æó -
âàâ ä³ÿòè ³ â 30-³ ðîêè. Ó ïåðåá³ãó çìà ãàíü 1235 ð. ç ì³ñöå âèì áîÿ ðñòâîì çà
ïîâåð íåííÿ Ðîìà íî âè ÷àì Ãàëè÷à ³ çåìë³ êðàê³âñüêèé êíÿçü íàäàâ ¿ì äîïî -
ìîãó39. Òà ïîñòó ïîâî íà ïåðøå ì³ñöå â ðóñüêî-ïîëüñüêèõ ñòî ñóí êàõ âèõî -
äèòü Ìàçîâ³ÿ. Ó çìà ãàíí³ çà êðàê³âñüêèé ïðå ñòîë ïî ñìåðò³ ˺øåêà Á³ëîãî
éîãî áðàò Êîí ðàä, êíÿçü ìàçî âåöü êèé, 1229 ð. âèð³øèâ óêëàñòè
âîºííî-ïîë³òè÷íó óãîäó ç Ðîìà íî âè ÷àìè40. Òà íå çì³ã çàâî ëîä³òè Êðà êî âîì,
äå íåçà áà ðîì ïî òîìó ñ³â ñèí ˺øåêà Áîëåñ ëàâ Ñîðîì ëè âèé41.
Íàïåâíå, ðîç ÷à ðó âàííÿ ó ãàëèöüêî-âîëè íñüêîìó ñîþç íèêó, êîò ðèé ä³éñíî
òîä³ íå ìàâ ìîæ ëè âîñ òåé ãëè áîêî âñòðÿ âàòè ó âíóòð³øí³ ïîëüñüê³ ñïðàâè,
ï³äøòîâ õíóëî Êîí ðàäà ² ó 1236 ð. äî ñòàíó âîðîãà Ðîìàíî âè÷³â, ÷åðí³ã³âñüêîãî
êíÿçÿ Ìèõà³ëà Âñå âî ëî äè÷à. Òà êîàë³ö³ÿ ñêîðî ïî òîìó ðîç âà ëè ëàñü, ³ Êîí ðà -
äîâ³ äîâå ëîñü ðÿòó âà òèñü âòå ÷åþ42. Ç 1238 ð. â³í ñòàâ ³ çàëè øàâñÿ äî ñìåðò³
â³ðíèì ñîþç íè êîì Äàíèëà ³ Âàñèëüêà Ðîìà íî âè÷³â.
Ïðî ì³öí³ñòü òîãî ñîþçó ñâ³ä÷èòü êðàñ íî ìîâ íèé ôàêò, â³äáè òèé ó ë³òîïèñ³. Ó
çâ’ÿçêó ç íàáëè æåí íÿì ïîë÷èù Áàòèÿ äî ðóáåæ³â Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî
êíÿç³âñòâà Äàíèëî âçèìêó 1240-1241 ðð. «èäå âú çåìëþ Ìàçî âåö êóþ êú
Áîëåñ ëàâó, êú Êîí äðà òîâó ñûíîâè, è âäàñòü åìó êíÿçü Áîëåñ ëàâú ãðàäú
Âûøå ãî ðîäú»43, – ñîþç íèêà, ùî âòðà òèâ âëàñíó çåìëþ, ïðè é ìà þòü ó
Ìàçî⳿ ç íàé âè ùèìè ïî÷åñ òÿìè, áî äàþòü éîìó â «êîð ìëå íèå» ö³ëå ì³ñòî. Ó
1247 ð. ç³éøîâ ç³ ñâ³òó Êîí ðàä ². Ïî÷à ëèñÿ ÷âàðè çà âëàäó ì³æ éîãî ñèíàìè.
Äàíèëî âçÿâ íà ñåáå ³í³ö³àòèâó â ïîëà ãîä æåíí³ êîíôë³êòó. Ñêîðî ï³ñëÿ
90
Ìèêîëà Êîòëÿð
37 Òàì ñàìî. – Ñ. 87.
38 Òàì ñàìî. – Ñ. 92. Äèâ.: Ïàøóòî Â. Ò. Âíåø íÿÿ ïîëè òèêà Äðåâ íåé Ðóñè. –
Ñ. 253.
39 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 90.
40 W³odarski B. Alians rusko-mazowiecki z drugiej po³owy XIII w. // Studia
historyczne ku czci St. Kutrzeby. – Kraków, 1938.
41 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 91-93; W³odarski B. Polska i Rus. –
S. 104-107.
42 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 98.
43 Òàì ñàìî. – Ñ. 102.
áàòüêà ïîìåð éîãî ñòàð øèé ñèí Áîëåñ ëàâ, ïåðå äàâøè ïðå ñòîë áðàòó Çåìî -
âèòó, ïîñëó õàâøè êíÿçÿ Äàíèëà44.
Çíà÷íî ïîë³ïøè ëèñü ñòî ñóíêè ç Êðà êî âîì ï³ñëÿ òîãî, ÿê ó 1245 ð. Äàíèëî
Ðîìà íî âè÷ â³äíî âèâ äåð æàâíó ºäí³ñòü Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêî¿ Ðóñ³. Ðóñü êèé
êíÿçü çíà÷íî ïåðå âà æàâ ó â³éñüêîâ³é ñèë³ é åêî íîì³÷í³é ïîòóç³ ïîëüñüêèõ
êíÿç³â, ³ öå äîç âî ëÿëî éîìó âèñ òó ïàòè àðá³òðîì ó ÷âà ðàõ ì³æ ïîëüñüêèìè
êíÿ çÿìè çà Êðàê³â ³ âåð õîâíó âëàäó. Ó ïðî öåñ³ òàêî¿ ä³ÿëü íîñò³ â³í â ñåðå äèí³
– äðóã³é ïîëî âèí³ 40-õ ðð. ïðèºäíàâ äî ñâ äåð æàâè Ëþáë³íñüêó çåìëþ.
Îäíàê ñòàí äæå ðåë, ÿê ðóñü êèõ, òàê ³ ïîëüñüêèõ, íå äîç âîëÿº áîäàé ç
ì³í³ìàëü íîþ äîê ëàäí³ñòþ âèñâ³òëèòè ïåðåá³ã ðóñüêî-ïîëüñüêèõ â³äíî ñèí ó
40-60-õ ðð. Õ²²² ñò. ²ñíó þòü õ³áà ùî óðèâ ÷àñò³, íåñèñ òåìí³ çâ³ñòêè ïðî íèõ.
Íàï ðèê ëàä, çã³äíî Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî ë³òîïèñó, 1262 ð. ãàëèöüêî-âîëèíñüê³
êíÿç³ íà ÷îë³ ç Äàíè ëîì Ðîìà íî âè ÷åì çóñòð³ëèñü ç ïîëüñüêèìè íà ç’¿çä³ ó âîëè -
íñüêîìó ïîðóá³æíîìó ì³ñò³ Òåð íàâ³ é ï³äïè ñàëè äðóæíþ óãîäó, «óòâåð äèâ -
øåñÿ êðåñ òîìú ÷åñ òíûìú»45.
Òà ïî ñìåðò³ Äàíèëà Ãàëèöü êîãî (1264 ð.) ñòî ñóíêè ì³æ Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîþ
Ðóññþ ³ Ìàëî ïîëü ùåþ íàä îâãî ³, ìàáóòü, áåç ïî âî ðîòíî ç³ïñó âà ëèñü. Âèíîþ
âñüîìó áóâ ñòàð øèé ñèí Äàíèëà Ëåâ, êîò ðèé íàïî ëåã ëèâî ³ íå ãðå áó þ÷è
æîä íèìè çàñî áàìè äîáè âàâñÿ êðàê³âñüêîãî ïðå ñòîëó. Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ
êîðîòêî â³äîá ðà çèâ ïî÷à òîê áîðîòüáè Ëåâà çà Êðàê³â: «Ïî ñìåðòè æå âåëè -
êàãî êíÿçÿ Áîëåñ ëàâà íå áûñòü êòî êíÿæà â Ëÿäüñêîé çåìëè (òóò: Ìàëî -
ïîëüù³. – Ì. Ê.), çàíå íå áû â íåãî ñûíà; è âúñõîòh ñîáh Ëåâú çåìëh, íî
áîÿðå áÿõóòü ñèë íèè è íå äàøà åìó çåìëh»46. Ò³ ìàëî ïîëüñüê³ «áîÿðè»,
çíàòí³ é ìîãóòí³ íîá³ë³, êîòð³ âåð õî âî äèëè ó Êðàê³âñüêîìó âîºâîäñòâ³ é
Ìàëî ïîëüù³, â³äìî âèëè Ëåâó ó ïðå ñòîë³. Ó íüîãî â Ìàëî ïîëüù³ çîâñ³ì íå
áóëî ïðèá³÷íèê³â, çàòå ðîç íî ñè ëàñü ëèõà ñëàâà çàïàëü íî¿, æîð ñòî êî¿ é çðàä -
ëè âî¿ ëþäèíè. Íîá³ë³ îáðàëè êðàê³âñüêèì ãîñó äà ðåì ñòàð øîãî êíÿçÿ ìàçî -
âåöü êî¿ ã³ëêè ˺øåêà ×îð íîãî.
Íàòîì³ñòü ò³ñí³ äðóæí³ ñòî ñóíêè â 60-70-³ ðð. âñòà íî âè ëèñÿ ì³æ Ìàçî⳺þ
é Âîëî äè ìè ðñüêèì êíÿç³âñòâîì íåáîæà Äàíèëà Âîëî äè ìèðà Âàñèëü êî âè÷à.
ßê â³äîìî, ïî ñìåðò³ Äàíèëà Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêå êíÿç³âñòâî îäðàçó ³ íàä -
îâãî ðîç ïà ëîñÿ íà ê³ëüêà óä³ë³â. Ñòîëü íèé ãðàä Âîëèí³ Âîëî äè ìèð ä³ñòàâñÿ ç
÷àñ òè íîþ çåìë³ áðàòó Äàíèëà Âàñèëü êîâ³, à ïî éîãî êîí ÷èí³ – ñèíîâ³ îñòàí -
íüîãî Âîëî äè ìèðó, êîò ðèé ðîç áó äó âàâ ³ ïðè êðà ñèâ ñâîº ìàëåíüêå ³ çàìîæíå
êíÿç³âñòâî.
Âçà ãàë³ â³äíî ñèíè Ðóñ³ ç Ïîëü ùåþ â îñòàíí³ ðîêè Õ²²² ñò. çâî äÿòüñÿ äî
ñîþçó ç Ìàçî⳺þ Âîëî äè ìè ðñüêîãî êíÿç³âñòâà Âîëî äè ìèðà Âàñèëü êî âè÷à.
91
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
44 W³odarski B. Alians… – S. 612.
45 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 126.
46 Òàì ñàìî. – Ñ. 135.
Çåìî âèò ìàçî âåöü êèé ïðî òÿ ãîì âñüîãî ñâîãî êíÿ çþ âàííÿ áóâ ñîþç íè êîì
ñïåðøó Äàíèëà Ðîìà íî âè÷à, à ïîò³ì, äî ñàìî¿ ñìåðò³ (1269 ð.), – éîãî ñèí³â ³
íåáîæà Âîëî äè ìèðà. Ñèí ³ íàñòóï íèê Çåìî âèòà Êîí ðàä ²² ïðî äîâ æèâ ñïðÿ -
ìî âàíó íà ñîþç ³ç Ðóññþ ïîë³òèêó. Ñïðè ÿëè ¿é ïîñò³éí³ çàç³õàííÿ ìîëîä øîãî
áðàòà Êîí ðàäà Áîëåñ ëàâà íà ìàçî âåöü êèé ïðå ñòîë. Íàâåñí³ 1283 ð. ñòàâñÿ
ñïà ëàõ áîðîòüáè ì³æ Êîí ðà äîì ²² ³ Áîëåñ ëà âîì. Âòðè ìà òèñÿ íà ïðå ñòîë³
Êîí ðàä çì³ã ëèøå çàâäÿêè äîïî ìîç³ âîëè íñüêîãî êíÿçÿ47.
Ñë³ä ãàäàòè, ùî ñàìå òîãî ðîêó áóëî óêëà äåíî (àáî ï³äòâåð äæåíî)
â³éñüêîâî-ïîë³òè÷ íèé ñîþç ì³æ Âîëî äè ìè ðñüêèì êíÿç³âñòâîì ³ Ìàçî⳺þ, à
Êîí ðàä ²² âèç íàâ ñåáå âàñà ëîì Âîëî äè ìèðà Âàñèëü êî âè÷à. Ïðî öå ñâ³ä÷àòü
÷èñ ëåíí³ çàïèñè Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî ë³òîïèñó, çîê ðåìà, ñëîâà ñàìîãî
Êîí ðàäà: «Ãîñ ïî äèíå áðàòå ìîé! Òû æå ìè áûëú âú îòöà ìhñòî48, êàêî
ìÿ åñè äðúæàëú ïîäú ñâîåþ ðóêîþ, ñâîåþ ìèëîñ òèþ; òîáîþ åñìü, ãîñ ïî -
äèíå, êíÿ æèëú è ãîðîäû ñâîà äðúæàëú, …………... è ãðî çåíú áûëú»49. Íàïå ðå -
äîäí³ êîí ÷èíè áåçä³òíèé Âîëî äè ìèð Âàñèëü êî âè÷ â³ääàâ ñâîº êíÿç³âñòâî
áðà òîâ³ ó ïåð øèõ Ìñòèñ ëàâó Äàíè ëî âè÷ó ³ ïåðå äàâ òîìó ñâî¿ ñþçå ðåíí³
ïðàâà íà ìàçî âåöü êîãî êíÿçÿ – íà ïðî õàííÿ ñàìîãî Êîí ðàäà ²²50. Ìñòèñ ëàâ
Äàíè ëî âè÷ îï³êóâàâñÿ Êîí ðà äîì ³ äîïîì³ã éîìó çàâî ëîä³òè Ñàí äî ìè ðñüêèì
êíÿç³âñòâîì, ÿêå òîé áåçóñï³øíî íàìà ãàâñÿ ïðè áðàòè äî ðóê ïðî òÿ ãîì
áàãàòüîõ ðîê³â.
Ñòî ñóíêè ç Ëèò âîþ ³ ÿòâÿ ãàìè
Îñîá ëè âîþ ñïå öèô³êîþ ó Õ²²² ñò. áóëè ïîçíà ÷åí³ â³äíî ñèíè ãàëèöü êèõ ³
âîëè íñüêèõ êíÿç³â ç Ëèò âîþ ³ ÿòâÿ ãàìè. ͳ Ëèòâà, í³ ßòâÿçüêà çåìëÿ íå
äîäåð æó âà ëèñü áîäàé ïðè áëèç íèõ íîðì ³ ïðà âèë ñåðåä íüîâ³÷íî¿ äèï ëî ìàò³¿,
òîìó äîãî âîðè Ðóñ³ ç íèìè ïîâí³ñòþ ñòî ÿëè íà â³éñüêîâ³é ïåðå âàç³ Äàíèëà é
³íøèõ êíÿç³â íàä íèìè. Ïðè òîìó âñå îäíî ò³ óãîäè áóâàëè íåäîâ ãîâ³÷íèìè.
×èì äàë³ çì³öíþ âà ëèñü êíÿç³-Ðîìà íî âè÷³, ÷èì á³ëüøîþ òåðè òîð³ºþ âîíè
îâî ëîä³âàëè ó ïðî öåñ³ çáè ðàííÿ áàòüê³âñüêî¿ «îò÷èíè» – Ãàëèöü êî¿ òà Âîëè íñüêî¿
çåìåëü, òèì á³ëüøå íàáó âàëè ñòà ëîãî äîãîâ³ðíîãî õàðàê òåðó ¿õí³ â³äíî ñèíè ç
ëèòî âñüêèìè ³ ÿòâÿçü êèìè êíÿ çÿìè.
Ç Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêîãî ë³òîïèñó â³äîìî, ùî 1219 ð. ëèòîâñüê³ êíÿç³
(ñåðåä ÿêèõ áóâ ³ Ìåí äîâã, êîò ðîìó ïîùàñ òèëî äâîìà äåñÿ òèë³òòÿìè ï³çí³øå
îá’ºäíàòè ëèòîâñüê³ çåìë³ â äåð æàâó) çàïðî ïî íó âàëè ìèðíó óãîäó Äàíè ëîâ³
é Âàñèëü êîâ³ Ðîìà íî âè ÷àì òà ¿õí³é ìàòåð³ Àíí³, ÿêà é áóëà íåçà áà ðîì óêëà -
92
Ìèêîëà Êîòëÿð
47 Òàì ñàìî. – Ñ. 135-136; W³odarski B. Alians… – S. 620.
48 Ö³ ñëîâà ï³äòâåð äæó þòü ³ñíó âàííÿ ì³æ êíÿ çÿìè â³äíî ñèí ñþçå -
ðåí³òåòó-âàñàë³òåòó.
49 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 144.
50 Òàì ñàìî. – Ñ. 144-145.
äåíà51. Öÿ óãîäà ä³ÿëà ïðî òÿ ãîì 20-õ ðð., à â 30-50-³ ðð., ³ç çîñå ðåä æåí íÿì
âëàäè â Ëèòâ³ â ðóêàõ Ìåí äîâãà, öåé êíÿçü ñòàâ ãîëîâ íèì äèï ëî ìà òè÷ íèì
ïàð òíå ðîì Ðîìà íî âè÷³â. Ìåí äîâã ï³äòðè ìó âàâ Äàíèëà ³ Âàñèëüêà â
áîðîòüá³ ç Óãîð ùè íîþ òà ¿¿ ìàð³îíåò êîþ Ðîñ òèñ ëà âîì Ìèõàé ëî âè ÷åì, ïðè -
ñëàâøè äîïî ìîãó äëÿ ó÷àñò³ â ßðîñ ëàâñüê³é áèòâ³ 1245 ð. 52 Ùîá çì³öíèòè
ñîþç, ë³òí³é óæå Äàíèëî Ðîìà íî âè÷ áëèçüêî 1252 ð. îäðó æèâñÿ ç íåáî ãîþ
Ìåí äîâãà53.
Îñîá ëèâî çáëè çè ëîñü Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêå êíÿç³âñòâî ç Ëèò âîþ ïî ñìåðò³
Ìåí äîâãà (1263 ð.). Éîãî íàñòóï íèê Âîé øåëê âñòà íî âèâ äóæå ò³ñí³ ñòî -
ñóíêè ç ñèíîì Äàíèëà Øâàð íîì. ˳òîïè ñåöü ó ðîç ïîâ³ä³ ïðî ïî䳿 1264 ð.
â³äçíà ÷èâ: «Êíÿ æàùþ Âúéøåë êîâè â Ëèòâh è Øâàð íîâè, è ïîéäå
Ëèòâà íà Ëÿõû âîå âàòü»54. Âàðòî ðîç ãëÿ äàòè ö³ ñëîâà ÿê ñâ³ä÷åííÿ ïðî
ñï³âïðàâë³ííÿ îáîõ êíÿç³â ó Ëèòâ³55. À 1267 ð. Âîé øåëê ïåðå äàâ ëèòî âñüêèé
òðîí Øâàð íîâ³, à ñàì ïîñòðèãñÿ â ÷åíö³.
Ïåðåä Ðîìà íî âè ÷àìè â³äêðè âà ëàñü áëèñ êó÷à ìîæ ëèâ³ñòü ñòâî ðåííÿ
Ëèòî âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð æàâè, àëå íå ç ëèòî âñüêèìè êíÿ çÿìè (ÿê ñòà ëîñÿ
÷åðåç ñòî ðîê³â), à ç ðóñü êèìè ãîñó äà ðÿìè íà ÷îë³! Îäíàê âñå ç³ïñó âàâ õèæèé
³ çàçäð³ñíèé Ëåâ Ðîìà íî âè÷. Îáó ðå íèé òèì, ùî Âîé øåëê â³ääàâ ñâîþ çåìëþ
íå éîìó, à éîãî ìîëîä øîìó áðà òîâ³, Ëåâ ï³äñòóïíî ³ ïî-çâ³ðÿ÷îìó âáèâ
áåççáðîé íîãî ÷åíöÿ Âîé øåëêà, ÷èì íàçàâ æäè çàãó áèâ ñîþç ðóñü êî¿ é ëèòî -
âñüêî¿ âåðõ³âêè. Øâàðíî øâèäêî ïî òîìó ïîìåð, à ëèòî âñüêèì êíÿ çåì ñòàâ
Òðîé äåí.
Ñòî ñóíêè ãàëèöü êèõ ³ âîëè íñüêèõ êíÿç³â ç çåì ëåþ ÿòâÿã³â ó Õ²²² ñò. (òàê
ñàìî, ÿê ³ â ïîïå ðåäí³ ñòîë³òòÿ) ðîç âè âà ëèñü çà ñòàí äàð òíîþ ³ íåâè áàã ëè âîþ
ñõå ìîþ. Çäåá³ëüøîãî â³éíó ïî÷è íàëè ÿòâÿçüê³ ïëåì³íí³ âîæä³ (ë³òîïèñö³
çâóòü ¿õ êíÿ çÿìè): íà¿çæàëè íà ì³ñòå÷êà ³ ñåëà íà ï³âí³÷íî-çàõ³äíîìó âîëè -
íñüêîìó ïîðóá³ææ³, ãðà áóâàëè ³ ïàëèëè ¿õ. Òîä³ íàñòà âàëà â³äïëàòà. Äàíèëî ³
Âàñèëüêî Ðîìà íî âè÷³, à â äðóã³é ïîëî âèí³ 60-80-õ ðð. ¿õ ñèíè, âõî äèëè ç
ñèëü íèì â³éñüêîì äî ßòâÿçü êî¿ çåìë³, ëåãêî ðîç áè âàëè ðîçð³çíåí³ çàãîíè
¿õí³õ íå íàâ÷å íèõ â³éñüêî âî¿ ñïðàâè âî¿í³â, à ïîò³ì ç ïîëî íîì ³ áàãà òîþ
çäî áè÷÷þ ïîâåð òà ëèñü äîäîìó. Íàëÿ êàí³ ÿòâÿçüê³ «êíÿçüêè» ïî òîìó ïðè ñè -
ëàëè ïîñë³â, ïðè íè æåíî âèìî ëþ âàëè ìèð ³ äàâàëè çàïåâ íåííÿ ó ïîâí³é
ñâî¿é ïîê³ðíîñò³. ×åðåç ð³ê-äâà âñå öå ïîâòî ðþ âà ëîñü.
Ñïî ÷àòêó óãîäè Ðóñ³ ç ÿòâÿ ãàìè ìàëè õàðàê òåð ïðî ñòî¿ óñíî¿ äîìîâ ëå -
íîñò³. Òà âæå â ñåðå äèí³ 40-õ ðð. ïåðå ìî æå íèé âîðîã âïåðøå çàïðî ïî íó âàâ
93
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
51 Òàì ñàìî. – Ñ. 84.
52 Òàì ñàìî. – Ñ. 107.
53 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 112. Äèâ.: Baumgarten N. Op. cit. –
Tabl. XI. – ¹ 4.
54 Òàì ñàìî. – Ñ. 571.
55 Ïàøóòî Â. Ò. Î÷åðêè ïî èñòî ðèè Ãàëèöêî-Âîëûí ñêîé Ðóñè. – Ñ. 293.
Äàíè ëîâ³ óêëàñòè ìèðíó óãîäó: «Ñúáðàñÿ âñÿ çåìëÿ ßòâÿ çüñêàà, è ïðè -
ñëàøà êú Äàíèëó Íåáÿñòà (êîãîñü ³ç ñòàð³éøèí. – Ì. Ê.), ðåêóùå: «Îñòàâü
íàìú ëÿõû, à ñàìú ïîéäè ìèðåíú èçü çåìëh íàøåà»»». Äàíèëî íå ïîáà æàâ
çðà äèòè ïîëüñüêîãî ñîþç íèêà ³ ïðî äîâ æèâ â³éíó56.
Ó 1253 ð. Äàíèëî Ðîìà íî âè÷ ç ñèíîì Ëåâîì âäåðñÿ äî ßòâÿçü êî¿ çåìë³,
ðîç³ãíàâ ³ ÷àñ òêîâî âèíè ùèâ ¿¿ â³éñüêîâ³ çàãîíè ³ âáèâ ãîëîâ íîãî ¿õíüîãî
âîæäÿ Ñòè êèíòà. Íà öå «Êîìà òîâè (ÿòâÿçü êèé ñòàð³éøèíà. – Ì. Ê.) æå ïðè -
å õàâøþ îòú ÿòâÿçü, îáå ùå âà þ ùèìñÿ èìú âú ðàáîòh áûòè», òîáòî âèç -
íà âà ëèñÿ ïîâíà ïîê³ðí³ñòü, âàñàë³òåò, îá³öÿëîñü ñïëà ÷ó âàòè äàíèíè é
âèêî íó âàòè ïîâèí íîñò³. ×åðåç äâà ðîêè ßòâÿçüêà çåìëÿ çíîâó áóëà çàâî éî -
âàíà Ðîìà íî âè ÷àìè. Òîä³ ÿòâÿçüê³ êíÿçüêè äàëè çàðó÷ íèê³â, âåëèêó äàíèíó ³
ïîîá³öÿëè âèêî íó âàòè âñ³ ïîâèí íîñò³ é íàâ³òü áóäó âàòè äëÿ Äàíèëà çàìêè â
ñâî¿é çåìë³57. Òàê áóëà íà äîâã³ ðîêè óñó íåíà ÿòâÿçüêà çàãðîçà äëÿ
Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêî¿ Ðóñ³. Àëå äëÿ öüîãî çíà äî áè ëîñü æîðñòêèìè
âîºííèìè ìåòî äàìè ïîñòà âèòè ÿòâÿã³â íà ìåæó çàãè áåë³.
ßê ìîâè ëîñü, íîâèì åëå ìåí òîì äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ïðàê òèêè ñåðå äèíè Õ²² –
ïåð øîãî ñîðî êàë³òòÿ Õ²²² ñò. çðî áè ëàñü äèï ëî ìàò³ÿ âíóòð³øíÿ,
ì³æêíÿç³âñüêà. Âîíà ñòàëà ìîæ ëè âîþ çàâäÿêè ïîë³öåí òðè çàö³¿ êðà¿íè, äîë³
ÿêî¿ ïî÷àëè âèç íà ÷àòè âæå íå âèê ëþ÷íî êè¿âñüê³ ãîñó äàð³, à çíà÷ íîþ ì³ðîþ
òàêîæ êíÿç³ ì³ñò, ùî ñóïåðíè ÷àëè ç Êèºâîì: Âîëî äè ìèðà íà Êëÿçüì³,
×åðí³ãîâà, Ãàëè÷à, Íîâ ãî ðîäà, Ñìî ëå íñüêà òà ³í. «Ñòî ñóíêè ì³æ êíÿ çÿìè
áóäó âà ëèñü íà çàñà äàõ ôåî äàëü íèõ óãîä, â ÿêèõ çà äðåâí³ìè òåðì³íàìè
«îòåö», «áðàò», «áðàò ñòà ðåé øèé», «áðàò ìîëîä øèé» êðè ëèñü ñþçå -
ðåííî-âàñàëüí³ â³äíî ñèíè»58.
Ìåòîäè âåäåííÿ äèï ëî ìàò³¿ ïîì³æ êíÿ çÿìè
³éñüêî âèé (àáî âîºííèé) òèñê. Íàé ÷àñò³øå â³ä óñüîãî, çà ñâ³ä÷åí íÿì
ë³òîïèñ³â, ìèðí³ óãîäè óêëà äà ëèñü ï³ä â³éñüêî âèì (âîºííèì) òèñ êîì îäí³º¿ ç
ñòîð³í – ÷è òî âíàñë³äîê ¿¿ ïåðå ìîãè, ÷è òî ï³ä çàãðî çîþ ¿¿ âòîð ãíåííÿ. Äæå -
ðåëà ì³ñòÿòü áàãàòî â³äîìîñ òåé ïðî òå, ùî äîãî âîðè ï³äïè ñó âà ëèñü
óíàñë³äîê áèòâè, íàïàäó îäí³º¿ ç ñòîð³í íà ³íøó ÷è ïðè íåáåç ïåö³ òàêîãî
íàïàäó. 1139 ð., ïî ñìåðò³ âåëè êîãî êíÿçÿ êè¿âñüêîãî ßðî ïîëêà Âîëî äè ìè ðî -
âè÷à, éîãî ñò³ë ïîñ³â ìîëîä øèé áðàò Â’ÿ ÷åñ ëàâ – çã³äíî ïîðÿäêó çàì³ùåííÿ
ãîëîâ íîãî ïðå ñòîëó Ðóñ³. Îäíàê ãëàâà êëàíó Îëüãî âè÷³â Âñå âî ëîä ñèëîþ
çàõî ïèâ Êè¿â ³ ñ³â íà âåëè êîê íÿç³âñüêèé òðîí59.
Äàëåêî íå çàâæäè ìèðí³ óãîäè óêëà äà ëèñü ï³ñëÿ ïåðå ìîãè îäí³º¿ ç ñòîð³í.
Íàáà ãàòî ÷àñò³øå â³éñüêî âèé òèñê, çàãðîçà íàïàäó àáî âòîð ãíåííÿ ðîáèëè
94
Ìèêîëà Êîòëÿð
56 Ãàëèöüêî-Âîëè íñüêèé ë³òîïèñ. – Ñ. 110.
57 Òàì ñàìî. – Ñ. 116, 118, 119.
58 Ïàøóòî Â. Ò. Îïûò ïåðè î äè çà öèè èñòî ðèè ðóñ ñêîé äèï ëî ìà òèè // Äðåâ íåé -
øèå ãîñó äà ðñòâà íà òåð ðè òî ðèè ÑÑÑÐ. 1982. – Ì., 1984. – Ñ. 15.
59 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 217.
ïîñòóï ëèâ³øèì îäíîãî ç ó÷àñ íèê³â ïåðå òðàê òàö³é. Ùå êîëè â Êèºâ³ êíÿ æèâ
Âñå âî ëîä Îëüãî âè÷ (1139-1146 ðð.), éîìó äîâå ëîñü ïðè áîð êó âàòè ñâîãî
íåïîê³ðíîãî âàñàëà, ãàëèöü êîãî êíÿçÿ «ìíî ãîã ëà ãî ëè âîãî» Âîëî äè ìèðêà, ÿê
³ðîí³÷íî íàçèâຠöüîãî õèò ðîãî ïîë³òèêà ³ äèï ëî ìàòà êè¿âñüêèé ë³òîïè ñåöü.
Âñå âî ëîä ç³áðàâ ï³ä ñâî¿ìè õîðóã âàìè ìàéæå âñ³õ ï³âäåí íî ðóñü êèõ êíÿç³â,
îäåð æàâ äîïî ìîãó â³ä êðàê³âñüêîãî êíÿçÿ Âëà äèñ ëàâà ³ ï³øîâ íà Ãàëè÷.
Øâèäêî ðîçì³ðêó âàâøè, ùî éîìó íå âñòî ÿòè ïðîòè â³éñüêà Âñå âî ëîäà,
Âîëî äè ìèðêî çàïëà òèâ âåëè ÷åçíó êîí òðè áóö³þ â 1400 ãðè âåí ñð³áëà ³ óêëàâ
ìèð: «Âñå âî ëîäú æå öåëî âàâú åãî ñ áðàòüåþ è ïðè ìè ðèâú åãî ê ñîáh»60.
Åêî íîì³÷íèé ïðè ìóñ. Ïðî íüîãî â äæå ðå ëàõ º íàáà ãàòî ìåíøå â³äîìîñ òåé,
í³æ ïðî â³éñüêî âèé. Çðî çóì³òè öå, ÿê ìåí³ çäàºòüñÿ, íåâàæêî: òàê³ ðå÷³ çâè -
÷àéíî ïðè õî âó âà ëèñü êíÿ çÿìè ßðîñ ëà âè ÷àìè, áî, ìàáóòü, íå âêëà äà ëèñü ó
ðàìêè ðèöà ðñüêîãî êîäåêñó ÷åñò³. Ñåðåä íåáà ãàòüîõ ë³òîïèñ íèõ ñâ³ä÷åíü ïðî
âèêî ðèñ òàííÿ êíÿ çÿìè îäèí ïðîòè îäíîãî åêî íîì³÷íèõ âàæåë³â òèñêó ìîæíà
çãà äàòè óãîäó 1210 ð. ïîì³æ Âñå âî ëî äîì Âåëèêå Ãí³çäî é Ìñòèñ ëà âîì
Ìñòèñ ëà âè ÷åì, ùî ñêè íóâ éîãî ñèíà Ñâÿ òîñ ëàâà ç íîâ ãî ðî äñüêîãî ñòîëà.
ϳñëÿ òîãî, ÿê Ìñòèñ ëàâ â³äïóñ òèâ ñõîï ëå íîãî íèì áóëî Ñâÿ òîñ ëàâà, Âñå âî -
ëîä «ïóñòè ãîñòü ñ òîâàðû», òîáòî ïðî ïóñ òèâ äî Íîâ ãî ðîäà êóïö³â ÷åðåç
çàñòàâè ñâîãî êíÿç³âñòâà íà ðóáå æàõ ç Íîâ ãî ðî äñüêîþ çåì ëåþ61, ÿêèõ ðàí³øå
çàòðè ìó âàâ, íàìà ãà þ ÷èñü ïðè ìó ñèòè íîâ ãî ðîäö³â òðè ìàòè Ñâÿ òîñ ëàâà ó
êíÿ çÿõ.
Ó 1142 ð. êè¿âñüêèé ãîñó äàð Âñå âî ëîä Îëüãî âè÷ âäàâñÿ äî ìåòîäó åêî -
íîì³÷íîãî òèñêó íà íîâ ãî ðîäö³â, ùîá ïðè ìó ñèòè ¿õ ïðè é íÿòè ó êíÿç³ éîãî
áðàòà Ñâÿ òîñ ëàâà. Ç ö³ºþ ìåòîþ «åïèñ êîïà è êóïöh è ïîñëû íîâ ãî ðî -
äúñêûÿ íå ïóùà õóò èç-ä- Ðóñè, à îíh íå õîòÿõó èíîãî êíÿçÿ, ðàçâh
Ñâÿ òî ïîëêà (âîëè íñüêîãî êíÿçÿ, ñèíà Ìñòèñ ëàâà Âåëè êîãî. – Ì. Ê.)». Âñå -
âî ëîäó äîâå ëîñÿ ïîãî äè òèñü ç âèìî ãîþ â³÷à, ³ âîíî â ÷åð ãî âèé ðàç âèã íàëî
ñèíà Äîë ãî ðó êîãî Ðîñ òèñ ëàâà62.
Äèíàñ òè÷í³ øëþáè çäàâíà ïðà âèëè çà âåëüìè åôåê òèâ íèé çàñ³á óêëà äåííÿ
é çì³öíåííÿ äðóæí³õ ³ âîºííèõ ñîþç³â ïîì³æ ãëà âàìè êíÿç³âñòâ. Øèðîêî
â³äîì³ ç äæå ðåë ³ äîñë³äæåí³ ³ñòî ðè êàìè ì³æíà ðîäí³ øëþáí³ çâ’ÿçêè ðóñü -
êèõ êíÿç³â äàâ íüî ðóñü êîãî ÷àñó. Ìåíøå óâàãè çâåð òà ëîñü íà äèíàñ òè÷í³
øëþáè â ñåðå äî âèù³ ñàìèõ ßðîñ ëà âè÷³â. ̳æ òèì, âîíè, òàê ñàìî, ÿê ³
ì³æíà ðîäí³, åôåê òèâíî âèêî ðèñ òî âó âà ëèñü ó ì³æêíÿç³âñüêèõ â³äíî ñè íàõ íà
Ðóñ³.
Ïðàâë³ííÿ â ϳâäåííî-Çàõ³äí³é Ðóñ³ äóóìâ³ðàòó ãëàâ êëàí³â Îëüãî âè÷³â ³
Ðîñ òèñ ëà âè÷³â, Ñâÿ òîñ ëàâà Âñå âî ëî äè÷à – Ðþðèêà Ðîñ òèñ ëàâè÷à (1181-1194) ïðî -
95
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
60 Òàì ñàìî. – Ñ. 225-226.
61 Íîâ ãî ðîä ñêàÿ ïåð âàÿ ëåòî ïèñü… – Ñ. 249.
62 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 212.
õî äèëî äàëåêî íå çàâæäè ìèðíî. Ñóïå ðå÷ íîñò³ ì³æ äóóìâ³ðàìè ÷àñîì äîñÿ -
ãàëè âèùî¿ òî÷êè êèï³ííÿ. Îäí³ºþ ³ç ñïðîá ñêð³ïèòè öåé ñîþç áóâ
äèíàñ òè÷ íèé øëþá ì³æ ïðåä ñòàâ íè êàìè ðîä³â Îëüãî âè÷³â ³ Ðîñ òèñ ëà âè÷³â:
«Îòäà Ðþðèêú ä÷åðü ñâîþ ßðîñ ëàâó çà Èãî ðå âè÷à çà Ñâÿ òîñ ëàâà â
Íîâú ãî ðîäú Ñhâå ðüñêèé»63.
Íàñ òàííÿ ÕIII ñò. ïðè íåñëî Äàâ íüî ðóñüê³é äåð æàâ³ äåäàë³ á³ëüøó äåöåí -
òðàë³çàö³þ. Îäíàê ãîñó äàð³ ϳâíî÷³ é ϳâäíÿ ïðî äîâ æó âàëè óêëà äàòè ñîþçè
³ âëàä íó âàòè ñòî ñóíêè çà äîïî ìî ãîþ âñå òèõ æå äèíàñ òè÷ íèõ øëþá³â. Ëàâ -
ðåíò³¿âñüêèé ë³òîïèñ ï³ä 1211 ð. ïîâ³äîìëÿº: «Âåëè êûé êíÿçü Âñå âî ëîäú
îæåíè ñûíà ñâî åãî Ãåîð ãèÿ Âñå âî ëîæ íîþ (Àãàôüåé. – Ì. Ê.) êûå âüñêîãî
êíÿçÿ»64. Âæå ï³ñëÿ êîí ÷èíè Âñå âî ëîäà Þð³éîâè÷à éîãî ñèí Þð³é îäðó æèâ
1227 ð. ñâîãî íåáîæà Âàñèëüêà Êîí ñòàí òè íî âè÷à ç äîíü êîþ ÷åðí³ã³âñüêîãî
êíÿçÿ Ìèõà³ëà Âñå âî ëî äè÷à Ìàð³ºþ(?). À íàâåñí³ 1228 ð. îíóê Âñå âî ëîäà
Âåëèêå Ãí³çäî Âñå âî ëîä Êîí ñòàí òè íî âè÷ óçÿâ øëþá ³ç äîíü êîþ êóðñüêîãî
êíÿçÿ Îëåãà Ñâÿ òîñ ëà âè÷à (ç êëàíó Îëüãî âè÷³â) Ìàð³ºþ65.
dzáðàííÿ ãîðî äÿí (â³÷à) ó ì³æêíÿç³âñüê³é äèï ëî ìàò³¿. Ñóñï³ëüíî-ïîë³òè÷íà
ä³ÿëüí³ñòü êè¿âñüêîãî â³÷à áóëà îñîá ëèâî àêòèâ íîþ â äåñÿ òèð³÷íèé ïðîì³æîê
÷àñó: ì³æ 1145 ³ 1154 ðð. Ñàìå â ö³ ðîêè êè¿âñüêèé ë³òîïè ñåöü íåîäíî ðà çîâî
îïîâ³äຠïðî ïîñà æåííÿ ³ çì³ùåííÿ â³÷íè êàìè êíÿç³â, ñïðîáè âèð³øèòè
íèìè ì³æêíÿç³âñüê³ êîíôë³êòè, ïðî âèñ òóïè ãîðî äÿí ç ìèð íèìè ³í³ö³àòè -
âàìè. Ïîä³áíó íàñè ÷åí³ñòü ë³òîïèñó ðîç ïîâ³äÿìè ïðî êè¿âñüêå â³÷å ó öåé
â³äð³çîê ÷àñó íåâàæêî ïîÿñ íèòè: òî áóâ ÷àñ îñîá ëèâî çàïåê ëîãî ñóïåðíèö òâà
êíÿç³âñüêèõ êëàí³â çà Êè¿â, çàãàëü íî ðóñüê³ ñòàð³éøè íñòâî ³ âëàäó. Êîëè æ
1151 ð. ²çÿñ ëàâó Ìñòèñ ëà âè÷ó âäà ëîñÿ íàðåøò³ ïåðå ìîãòè Þð³ÿ Äîë ãî ðó -
êîãî, òîé äî 1153 ð. íå ïðè ïè íÿâ ñïðîá ïîâåð íóòè ñîá³ «çîëî òèé» êè¿âñüêèé
ñò³ë. Ó 1154 ð. ²çÿñ ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷ ïîìåð, ³ êè¿âñüêå â³÷å ïîñà äèëî íà ïðå -
ñòîë éîãî áðàòà Ðîñ òèñ ëàâà, àëå ïîò³ì ï³ä çàãðî çîþ â³éñüêî âî¿ ñèëè áóëî
çìó øåíå çàòâåð äèòè ñâî¿ì êíÿ çåì ²çÿñ ëàâà Äàâè äî âè÷à.
ϳä ÷àñ òðè âà ëî¿ â³éíè ïîì³æ ²çÿñ ëà âîì Ìñòèñ ëà âè ÷åì òà Þð³ºì Âîëî äè -
ìè ðî âè ÷åì (1146-1151) Êè¿â, ÿê â³äîìî, ê³ëüêà ðàç³â ïåðå õî äèâ ç îäíèõ ðóê
äî ³íøèõ. ̳ñüêå â³÷å äîê ëà äàëî çóñèëü äî òîãî, ùîá öå â³äáó âà ëîñÿ ìèð íèì
øëÿ õîì. Êîëè 1149 ð. Äîë ãî ðó êèé çàõî ïèâ Ïåðå ÿñ ëàâëü ³ ðóøèâ íà Êè¿â,
²çÿñ ëàâ ñïè òàâ ó â³÷à, ÷è áóäóòü ãîðî äÿíè áèòèñÿ çà íüîãî ³ éîãî áðàòà Ðîñ -
òèñ ëàâà. Àëå â³÷å, ïîáî þ þ ÷èñü ðîç ãðà áó âàííÿ ì³ñòà ³ íàñèëüñòâ âî¿í³â Äîë -
96
Ìèêîëà Êîòëÿð
63 Òàì æå. – Ñ. 443.
64 Ëàâ ðåí òüåâ ñêàÿ ëåòî ïèñü. – Ñòëá. 435.
65 ÏÑÐË. – Ò. 7. Ëåòî ïèñü ïî Âîñ êðå ñåí ñêîìó ñïèñêó (äàëåå – Âîñ êðå ñåí ñêàÿ
ëåòî ïèñü). – ÑÏá., 1856. – Ñ. 134.
ãî ðó êîãî, ïîðà äèëî êíÿ çåâ³ áåç áîþ ïåðå äàòè Êè¿â Þð³ºâ³ Âîëî äè ìè ðî âè÷ó,
ùî òîé ³ çðî áèâ66.
Ïîñ îëüñòâà
Ñòîð³íêè ë³òîïèñ³â ÷àñ³â óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³ ðÿñí³þòü â³äîìîñ òÿìè
ïðî îáì³íè ïîñ îëüñòâàìè ì³æ ãîñó äà ðÿìè ð³çíèõ ðóñü êèõ êíÿç³âñòâ, ïðî
ñêëàäè òàêèõ ïîñîëüñòâ. Âíóòð³øíº äèï ëî ìà òè÷íå æèòòÿ â Äàâ íüî ðóñüê³é
äåð æàâ³ 40-õ ðð. Õ²² – ïåðø³é òðå òèí³ Õ²²² ñò. áóëî äóæå ³ äóæå ³íòåí ñèâ íèì.
Îáì³í ïîñ îëüñòâàìè âàðòî ðîç ãëÿ íóòè äëÿ ÷àñó êíÿ çþ âàííÿ â Êèºâ³ ²çÿñ -
ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à (1146-1154 ðð.) ³ éîãî ñóïåðíèö òâà çà ñòàð³éøè íñòâî ³
çàãàëü íî ðóñüêó âëàäó ç Þð³ºì Äîë ãî ðó êèì. Âîºíí³ ä³¿ ïåðåìå æî âó âà ëèñü
æâà âèìè ìèð íèìè ïåðå ãî âî ðàìè, ùî äîñèòü ïîâíî â³äáè ëèñü ó ë³òîïè ñàõ.
Âæå ñàìå âîê íÿæ³ííÿ ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à â Êèºâ³ çìó ñèëî éîãî çàâ’ÿ -
çàòè ïåðå ãî âîðè ç ì³ñüêèì â³÷åì ³ äîáè òèñÿ â³ä íüîãî çàòâåð äæåííÿ íà ïðå -
ñòîë³. Äàë³ íîâèé êè¿âñüêèé êíÿçü âñòó ïèâ ó äèï ëî ìà òè÷í³ çíî ñèíè ç Þð³ºì
(ãëà âîþ Ìîíî ìà øè÷³â) ³ ãîëî âàìè ÷åðí³ã³âñüêèõ êëàí³â Îëüãî âè÷³â ³ Äàâè -
äî âè÷³â. Éîìó áóëî âêðàé ïîòð³áíî ðîç’ºäíàòè ö³ êëàíè, ÿêùî íå âäà ñòüñÿ
ïðè âåð íóòè íà ñâ³é á³ê Ñâÿ òîñ ëàâà Îëüãî âè÷à.
Ó 1149 ð. Ìîíî ìà øè÷³ é Ìñòèñ ëà âè÷³ çðî áèëè ñïðîáó âëàä íàòè ìèðîì
áîäàé äðó ãî ðÿäí³ íåçãîäè: «Íà÷àøà ëàäèòè (âåñòè ïåðå òðàê òàö³¿. – Ì. Ê.),
Âÿ÷åñ ëàâú æå è Ãþðãè (Ìîíî ìà øè÷³. – Ì. Ê.), Èçÿñ ëàâ, øëþ÷è (ïîñë³â. –
Ì. Ê.) ìåæè ñîáîþ», àëå «íå óëà äè øàñÿ». ²çÿñ ëàâ õîò³â äëÿ ñåáå âñ³õ íîâ ãî -
ðî äñüêèõ äàíèí, à Äîë ãî ðó êèé íå â³ääàâ. Ñïðàâà çàâåð øè ëàñü çàïåê ëèì
âîºííèì ç³òêíåí íÿì67.
ϳñëÿ êîí ÷èíè Äîë ãî ðó êîãî â 1157 ð. ñóïåðíèêè âèð³øóþòü ðîçä³ëèòè
ïî-íîâîìó ϳâäåííó Ðóñü. Ðîç ïî ÷àâñÿ æâà âèé îáì³í ïîñ îëüñòâàìè ì³æ ²çÿñ -
ëà âîì Äàâè äî âè ÷åì, Ìñòèñ ëà âîì ²çÿñ ëà âè ÷åì òà Ñâÿ òîñ ëà âîì Âñå âî ëî äè -
÷åì: «È íà÷àøà ñëàòè ìåæþ ñîáîþ, è òàêî óìè ðèâ øåñÿ, è õðåñòú
öåëî âàøà ìåæè ñîáîþ. È äàøà Ñâÿ òîñ ëàâó Îëãî âè÷þ ×åð íè ãîâú, à Âñå -
âî ëî äè÷þ Íîâú ãî ðîäú (ѳâåðñüêèé. – Ì. Ê.), à Èçÿñ ëàâú (Äàâè äî âè÷. –
Ì. Ê.) èäå âú ñâîé Êèåâú...…»68.
Ñêëàäè ïîñîëüñòâ. ²ìåíà ïîñë³â. ˳òîïèñè ì³ñòÿòü íåìàëî ñâ³ä÷åíü ³ñíó -
âàííÿ äèï ëî ìà òè÷ íèõ ñëóæá ó êíÿç³âñòâàõ, ùî ñêëà äàëè Äàâ íüî ðóñüêó äåð -
æàâó äîáè óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³.
Çâè ÷àéíî ë³òîïèñö³ íàçè âà þòü ³ì’ÿ ãîëîâ íîãî ïîñëà. Âò³ì, ç äåÿ êèõ
ñâ³ä÷åíü äæå ðåë ìîæíà çðî áèòè âèñ íî âîê, ùî â îñîá ëèâî âàæ ëè âèõ âèïàä -
êàõ ïîñ îëüñòâà âêëþ ÷àëè ê³ëüêà ïîâíî âàæ íèõ ÷ëåí³â. Ó ñêëàä³ ì³ñ³¿,
íàä³ñëà íî¿ ï³âäåí íî ðóñü êèìè êíÿ çÿìè 1230 ð. äî âåëè êîãî êíÿçÿ âîëî äè -
97
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
66 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 268.
67 Òàì æå. – Ñ. 271-273.
68 Òàì æå. – Ñ. 336-337; Âîñ êðå ñåí ñêàÿ ëåòî ïèñü. – Ñ. 66.
ìèðî-ñóç ä àëüñüêîãî Þð³ÿ Âñå âî ëî äè÷à, áóâ çàãàëü íî ðóñü êèé ìèò ðî ïî ëèò
Êèðèëî (ãëàâà), ÷åðí³ã³âñüêèé ºïèñ êîï Ïîð ôèð³é, âèä íèé ³ºðàðõ Ïåòðî
Àêåðîâè÷ ³ ùå äâîº öåð êîâ íèê³â. Íà ñàìîìó ïî÷àòêó ðîç äðîá ëåííÿ äåð æàâè,
ó 1139 ð. ìèò ðî ïî ëèò Ìèõà³ë äîïîì³ã ï³äïè ñàòè ìèð ì³æ êè¿âñüêèì êíÿ çåì
ßðî ïîë êîì Âîëî äè ìè ðî âè ÷åì ³ Îëüãî âè ÷àìè, ùî íàìà ãà ëèñÿ çàâî ëîä³òè
ì³ñòàìè Êè¿âñüêî¿ çåìë³69.
Ñòîð³íêè ë³òîïèñ³â çáå ðåãëè áàãàòî ³ìåí âèä íèõ áîÿð, ùî âèñ òó ïàëè ó ðîë³
ïîñë³â ñâî¿õ êíÿç³â. Ñåðåä íèõ äîâ³ðåíèé áîÿ ðèí ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à
Ïåòðî Áîðèñ ëà âè÷, ïîñëà íèé êíÿ çåì ç âàæ ëè âîþ äèï ëî ìà òè÷ íîþ ì³ñ³ºþ äî
ãàëèöü êîãî êíÿçÿ Âîëî äè ìèðêà Âîëî äà ðå âè÷à70; ìå÷ íèê Àíäð³ÿ Áîãî ëþ -
áñüêîãî Ìèõíî, ÿêîìó Àíäð³é Áîãî ëþ áñüêèé äîðó ÷èâ 1173 ð. çàâäàòè òÿæ êî¿
îáðàçè Ðîñ òèñ ëà âè ÷àì, çà ùî ïîñîë â³äïëà òèâ áåç ÷åñ òÿì71; òèñÿöü êèé
Äàíèëà Ðîìà íî âè÷à Äåì ’ÿí, êîò ðèé ó 1228 ð. â³ä ³ìåí³ êíÿçÿ âèìà ãàâ ó
Ìñòèñ ëàâà Óäàò íîãî ïåðå äàòè òîìó ì. ×îð òî ðèéñüê72, òà ³í. Ó âñ³õ â³äîìèõ
ìåí³ âèïàä êàõ ïîñëàìè áóâàëè êðóïí³ áîÿðè, ñàíîâ íèêè ³ ïîëêî âîäö³, êîòð³
áëèçüêî ñòî ÿëè äî ñâî¿õ êíÿç³â.
Íåìຠîñîá ëè âèõ ï³äñòàâ òâåð äèòè, ùî â ÷àñè óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³
³ñíó âàëè âæå ïðî ôåñ³éí³ äèï ëî ìàòè, òà âñå æ ìîæíà ïðè ïóñ òèòè, ùî äëÿ
äåÿ êèõ áîÿð, êîòð³ âèñ òó ïàëè â ðîë³ ïîñë³â, äèï ëî ìà òè÷í³ ôóíêö³¿ áóëè
ñïðà âîþ çâè÷ íîþ, ÿê, íàïðèê ëàä, äëÿ íàáëè æå íèõ äî Äàíèëà Ãàëèöü êîãî
áîÿð Ìèðîñ ëàâà, Êèðèëà ³ Äåì ’ÿíà.
Óãîäè
Äæå ðåëà ì³ñòÿòü áåçë³÷ ñâ³ä÷åíü ïðî óãîäè, ùî óêëà äà ëèñü ì³æ êíÿ çÿìè â
óñí³é òà ïèñåìí³é ôîðì³. Áàãàòî ç íèõ â³äáèòî â ë³òîïè ñàõ, ó ðÿä³ âèïàäê³â,
ìîæíà äóìàòè, – äîñèòü áëèçüêî äî òåêñò³â ï³äïè ñà íèõ ãîñó äà ðÿìè ãðà ìîò.
Äîãî âîðè ìàëè ð³çíî ìàí³òíèé õàðàê òåð: íàñàì ïå ðåä, ìèðí³ é ñîþçí³, óãîäè
ïðî çàì³ùåííÿ êíÿç³âñüêèõ ñòîë³â, âàñàë³òåò-ñþçå ðåí³òåò; íàðåøò³, êíÿç³
âñòó ïàëè â äîãîâ³ðí³ ñòî ñóíêè íå ëèøå îäèí ç îäíèì, à é ç ãîðî äÿ íàìè, ïðî
ùî ³øëîñÿ âèùå.
Ôîð ìóëè äîãî âîð³â ì³æ êíÿ çÿìè çàãà ëîì º òèïî âèìè. Óêëà äåííÿ ìèð íî¿
óãîäè íàçè âà ëîñü «ïðè íÿòü â ëþáîâü», «áûòü â âåëè êîé ëþáâè» òà ³í. Ó
1150 ð. ²çÿñ ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷, ùî íà ÷àñ âòðà òèâ Êè¿â, ïðî ñèòü ñèíà Äîë ãî ðó -
êîãî Àíäð³ÿ: «Âúâåäè ìÿ êú îòöþ òâî åìó â ëþáîâú»73. ϳñëÿ ñìåðò³ ²çÿñ -
ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à ³ âîê íÿæ³ííÿ â Êèºâ³ íà ïî÷àòêó 1155 ð. Þð³ÿ
98
Ìèêîëà Êîòëÿð
69 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 215; Ëàâ ðåí òüåâ ñêàÿ ëåòî ïèñü. – Ñòëá.
303, 304; Âîñ êðå ñåí ñêàÿ ëåòî ïèñü. – Ñ. 137.
70 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 318, 320.
71 Òàì æå. – Ñ. 389-390.
72 Òàì æå. – Ñ. 502.
73 Òàì æå. – Ñ. 281.
Äîë ãî ðó êîãî îñòàíí³é âèð³øóº çàâ’ÿ çàòè ìèðí³ äîãîâ³ðí³ ñòî ñóíêè ç éîãî
áðà òîì Ðîñ òèñ ëà âîì, ãëà âîþ êëàíó ñìî ëå íñüêèõ Ðîñ òèñ ëà âè÷³â, ùî ôîð ìó -
âàâñÿ òîä³. Þð³é ïðî ïîíóº éîìó ðàçîì «Ðóñ êóþ çåìëþ äåð æàòè» – ÷è òî
ïðî ïî çèö³ÿ äóóìâ³ðàòó, ÷è òî êóð òó àçíå âèç íàííÿ ïîë³òè÷ íî¿ âàæ ëè âîñò³
ô³ãóðè Ðîñ òèñ ëàâà â ϳâäåíí³é Ðóñ³. Ó ñâîþ ÷åðãó, Ðîñ òèñ ëàâ ïðî ñèòü «ïðè -
íÿòü â ëþáîâú» òàêîæ éîãî áðàò³â Âîëî äè ìèðà, Ìñòèñ ëàâà ³ ßðîñ ëàâà, ³
Þð³é ¿õ «ïðèÿ â ëþáîâú»74.
Çàò âåð äæåííÿ óãîäè îáîâ’ÿç êîâî ñóï ðî âîä æó âà ëîñü ö³ëóâàí íÿì õðåñòà,
çâè ÷àéíî ó ãîëîâ íîìó õðàì³ ì³ñòà ÷è êíÿç³âñòâà. ijçíàâ øèñü, ùî 1149 ð.
Äîë ãî ðó êèé âèðó øèâ ó ïîõ³ä äî ×åðí³ãîâî-ѳâåðñüêî¿ çåìë³, Âîëî äè ìèð
Äàâè äî âè÷ ïîâ³äîìèâ ïðî öå êè¿âñüêîãî êíÿçÿ ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à ³ íàãà -
äàâ éîìó, ùî âîíè ç áðà òîì ²çÿñ ëà âîì «ê òîáh õðåñòú öhëî âàëè»75. Íàâ³òü
çàìèø ëÿ þ÷è âáè âñòâî, êíÿç³-ñï³âó÷àñ íèêè ö³ëóâàëè õðåñò ó â³ðíîñò³ îäèí
îäíîìó.  1147 ð. ïîñîë ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à Óë³á ä³çíàâñÿ â ×åðí³ãîâ³, ùî
Äàâè äî âè÷³ é Ñâÿ òîñ ëàâ Âñå âî ëî äè÷ ö³ëóâàëè õðåñò Ñâÿ òîñ ëàâó Îëüãî âè÷ó,
íåïðè ìè ðåí íîìó âîðî ãîâ³ êè¿âñüêîãî êíÿçÿ, «õîòÿ÷å óáèòè ëåñ òüþ»
êè¿âñüêîãî ãîñó äàðÿ. ²çÿñ ëàâ Ìñòèñ ëà âè÷ íàãà äàâ ¿ì ïðî ¿õíþ ïðè ñÿãó éîìó
ÿê ñþçå ðåíó, îäíàê Äàâè äî âè÷³ é Ñâÿ òîñ ëàâ Âñå âî ëî äè÷ çàÿ âèëè, ùî
ö³ëóâàëè õðåñò êè¿âñüêîìó ãîñó äàðþ íåùèðî, à çðà äèëè éîãî òîìó, ùî â³í
òðèìຠâ óâ’ÿç íåíí³ ¿õíüîãî áðàòà ²ãîðÿ Îëüãî âè÷à, ñêè íó òîãî ²çÿñ ëà âîì
1146 ð. 76.
Òåê ñòè ãðà ìîò ì³æêíÿç³âñüêèõ óãîä ó âåëèê³é ê³ëüêîñò³ ³ â ð³çí³é ôîðì³
â³äáè ëèñü ó ë³òîïè ñàõ. Á. Î. Ðèáà êîâ âèä³ëèâ ó ñêëàä³ Êè¿âñüêîãî ë³òîïèñó
÷àñ³â êíÿ çþ âàííÿ ²çÿñ ëàâà Ìñòèñ ëà âè÷à 62 ãðà ìîòè, ùî, íà éîãî ïîãëÿä,
áëèçüêî ñòî ÿëè äî îðèã³íàë³â ç êíÿç³âñüêîãî àðõ³âó. Ïðèé ìà þ÷è äóìêó â÷å -
íîãî, íàâåäó ïðè êëàä ì³æêíÿç³âñüêî¿ óãîäè, âêëþ ÷å íî¿, õàé ó çì³íåíîìó âèã -
ëÿä³, äî Êè¿âñüêîãî ë³òîïèñó.
Ó 1150 ð. ñîþç íèê Þð³ÿ Äîë ãî ðó êîãî Âîëî äè ìèðêî Âîëî äà ðå âè÷ ãàëèöü -
êèé ï³øîâ â³éíîþ íà êè¿âñüêîãî êíÿçÿ ²çÿñ ëàâà. Òîé çâåð íóâñÿ äî ñòàð øîãî
áðàòà Þð³ÿ Âîëî äè ìè ðî âè÷à Âÿ÷åñ ëàâà: «Òû ìè åñòü îòåöü, à ñå òè Êèåâú».
Âÿ÷åñ ëàâ ïîêî ìè çèâñÿ, àëå ïîãî äèâñÿ: «È òàêî öhëî âàñòà õðåñòú… íà
òîìú: Èçÿñ ëàâó èìhòè îòöåìü Âÿ÷åñ ëàâà, à Âÿ÷åñ ëàâó èìhòè ñûíîìú
99
ϳâäåííî-Çàõ³äíà Ðóñü â ºâðîïåéñüê³é ïîë³òèö³ Õ²²–Õ²²² ñò.
74 Òàì æå. – Ñ. 330.
75 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 262.
76 Òàì æå. – Ñ. 244-245; Âîñ êðå ñåí ñêàÿ ëåòî ïèñü. – Ñ. 40-41.
Èçÿñ ëàâà».  öüîìó óðèâêó ç á³ëüøîãî òåê ñòó77 â³ä÷óâàºòüñÿ äîêó ìåí -
òàëüíà îñíîâà – ãðà ìîòà ç âåëè êîê íÿç³âñüêîãî àðõ³âó.
ϳäâî äÿ÷è êîðîòê³ ï³äñóìêè, àâòîð, çäàºòüñÿ, ìຠïðàâî òâåð äèòè ïðî
âèñî êèé äëÿ ñâîãî ÷àñó ð³âåíü äèï ëî ìàò³¿ ó Äàâ íüî ðóñüê³é äåð æàâ³ ÷àñ³â
óä³ëüíî¿ ðîç äðîá ëå íîñò³. Çà ïðè íöè ïàìè âåäåííÿ, ìåòî äàìè ³ çàñî áàìè
ñï³ëêó âàííÿ ïîì³æ ãîñó äà ðÿìè, îðãàí³çàö³ºþ äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ñëóæáè âîíà
æîä íîþ ì³ðîþ íå ïîñòó ïà ëàñü ïåðåä çîâí³øíüî ïîë³òè÷ íèìè ä³ÿìè ³íîçåì -
íèõ âîëî äàð³â. ², íàñê³ëüêè ìîæíà ñóäèòè çà â³äîìèìè ìåí³ äæå ðå ëàìè,
ïåðå áó âàëà íà ð³âí³ âíóòð³øíüî¿ äèï ëî ìàò³¿ ñóñ³äí³õ ñëîâ ’ÿ íñüêèõ ³
íåñëîâ ’ÿ íñüêèõ êðà¿í: Ïîëüù³, Óãîð ùèíè ³ ×åõ³¿.
100
Ìèêîëà Êîòëÿð
77 Ëåòî ïèñü ïî Èïàò ñêîìó ñïèñêó. – Ñ. 278.
|