Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр.
Збережено в:
| Дата: | 2003 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61666 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 117-128. — Бібліогр.: 90 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-61666 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-616662014-05-11T03:01:41Z Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. Черкас, Б. Історія 2003 Article Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 117-128. — Бібліогр.: 90 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61666 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Черкас, Б. Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Черкас, Б. |
| author_facet |
Черкас, Б. |
| author_sort |
Черкас, Б. |
| title |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| title_short |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| title_full |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| title_fullStr |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| title_full_unstemmed |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| title_sort |
політичні відносини великого князівства литовського з кримським ханатом у 1533–1540 рр. |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61666 |
| citation_txt |
Політичні відносини Великого князівства Литовського з Кримським ханатом у 1533–1540 рр. / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 117-128. — Бібліогр.: 90 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT čerkasb polítičnívídnosinivelikogoknâzívstvalitovsʹkogozkrimsʹkimhanatomu15331540rr |
| first_indexed |
2025-07-05T12:37:24Z |
| last_indexed |
2025-07-05T12:37:24Z |
| _version_ |
1836810549650784256 |
| fulltext |
Áî ðèñ ×åð êàñ
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî
êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
ç Êðè ìñüêèì õàíà òîì
ó 1533 – 1540 ðð.
Ç ê³íöÿ XV ñò. ³ äî 30-õ ðîê³â XVI ñò. â³äíî ñèíè Ëèòî âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð -
æàâè ç Êðè ìîì íîñèëè ïåðå âàæíî àíòî ãîí³ñòè÷ íèé õàðàê òåð1. Ïðà âè -
òåë³ õàíàòó, ïðî âî äÿ÷è ïîë³òèêó, ñïðÿ ìî âàíó íà ðîç øè ðåííÿ êîð äîí³â,
çàé íÿëè Äí³ñòðîâî-Äí³ïðî âñüêó ñòå ïîâó çîíó â³ä ð³÷îê ªãîð ëèê (ïðè òîê
Äí³ñòðà), Ñèíþõà ³ Ñàâ ðàíêà (ïðè òîêè ϳâäåí íîãî Áóãà), Òÿñ ìèí (ïðè òîê
Äí³ïðà) íà ï³âíî÷³ é äî ×îð íîãî ìîðÿ (ðàéîí ãèðëà Äí³ïðà) íà ï³âäí³.
Âåëèêå êíÿç³âñòâî Ëèòî âñüêå, ÿêîìó ñàìå ³ íàëå æàëè âèùå çàçíà ÷åí³ òåðè -
òîð³¿, âèÿ âè ëîñÿ íåñïðî ìîæ íèì çàâà äèòè íàñòóïó êðèìö³â2. Îäíîþ ç ãîëîâ -
íèõ ïðè ÷èí òàêî¿ ñëàá êîñò³ Ëèòî âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð æàâè áóëè ÷àñò³ â³éíè, ÿê³
âîíà âåëà ç Ìîñ êî âñüêèì âåëè êèì êíÿç³âñòâîì3. Ñèòóàö³ÿ äëÿ ³ëüíî
ïîã³ðøó âà ëàñÿ ùå òèì ôàê òîì, ùî Ìîñ êâà ³ Áàõ ÷è ñà ðàé áóëè ñîþç íè êàìè, ³
Âåëè êîìó êíÿç³âñòâó Ëèòî âñüêîìó ôàê òè÷íî äîâî äè ëîñÿ âåñòè â³éíó íà äâà
ôðîíòè4. Ó â³äíî ñè íàõ ç õàíà òîì ïðà âè òåë³ Ëèòî âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð æàâè
ãîëîâíó ñòàâêó ðîáèëè íà äèï ëî ìàò³þ. Ùîï ðàâäà, ÿê ïîêà çàëè ïî䳿, ð³çíî -
ìàí³òí³ äîìîâ ëå íîñò³ ³ óãîäè çàëè øà ëèñÿ íà ïàïåð³. Êðèì ïðî äîâ æó âàâ
çä³éñíþ âàòè ðåãó ëÿðí³ íàïàäè íà çåìë³, ï³äâëàñí³ Âåëè êîìó êíÿç³âñòâó
Ëèòî âñüêîìó. Ìàëî òîãî, ³ëüíî ïî÷àëî ñïëà ÷ó âàòè ùîð³÷í³ óïîì³íêè5.
Ñïå öèô³êîþ «êðè ìñüêî¿» ïîë³òèêè Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî áóëî
òå, ùî ó ³ëüí³ ìàëè çâà æàòè íà ïîçèö³þ Îòòî ìà íñüêî¿ Ïîðòè, ó âàñàëüí³é
117
1 Ç ö³º¿ ïðî áëå ìè äè âèñü ïðàö³: Pu³aski K. Stosunki z Meng³i – Girejem chanem
tatarow perekopskich (1469-1515) // Stosunki Polski z Tatarszczyzn¹ od po³owy
XV wieku. – Kraków; Warszawa, 1881. – S. 1-449; Pu³aski K. Machmet–Girej
chan Tatarow perekopskich i stosunki jego s Polska (1515-1523). // Szkice i
poszukiwania historyczne. – Serja druga. – Petersburg, 1898. – S. 283-351;
Kolankowski L. Problem Krymu w dziejach jagiellonskich // Kwartalnik
Historyczhny. – R. XLIX. – Zeszyt 3. – Lwów, 1935. – S. 279-300; Ãðó øå âñüêèé
Ì. ²ñòîð³ÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. – Ò. 4. – Ê., 1993; Ò. 5. – Ê., 1998; Ò. 6. – Ê., 1995; Ò. 7.
– Ê., 1995; Ðóä íèöü êèé Ñ. Ðóñüê³ çåìë³ ïî ëüñüêî¿ êî ðî íè ïðè ê³íö³ ÕV â. Âî -
ðîæ³ íà ïà äè é îðãàí³çàö³ÿ ïî ãðà íè÷ íî¿ îá îðî íè // Çà ïèñ êè Íà ó êî âî ãî òî âà -
ðèñ òâà ³ì. Øåâ ÷åí êà. – Ò. 31-32. – Ëüâ³â, 1899. – Ñ. 1-54;
Ùåð áàê Â. Î. Óêð à¿íñüêå êî çàö òâî: ôîð ìó âàí íÿ ñîö³àëü íî ãî ñòà íó (äðó ãà ïî -
ëî âè íà XV – ñå ðå äè íà XVII ñò.). – Ê., 1997.
2 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Î÷åðê èñ òî ðèè Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêî ãî ãî ñó äà ðñòâà ê Ëþá ëèí ñêîé
óíèè âêëþ ÷è òåëü íî. – Ì., 1915. – Ñ. 200.
3 Òàì æå. – Ñ. 200-206.
4 Òàì æå. – Ñ. 199-206.
5 Òàì æå. – Ñ. 200.
çàëåæ íîñò³ â³ä ÿêî¿ Êðè ìñüêèé õàíàò ïåðå áó âàâ ç ñåðå äèíè 70-õ ðð. XVI ñò.6
Ç ê³íöÿ XV ñò. îñìàíè ââà æàëè ñâî¿ìè ãîëîâ íèìè ñóïåðíè êàìè ó Ñõ³äí³é
ªâðîï³ Ïîëüùó òà Ëèòî âñüêî-Ðóñüêó äåð æàâó, ñïðèé ìà þ÷è ïðà âè òåë³â
Ìîñ êî âñüêîãî âåëè êîãî êíÿç³âñòâà, ùî âîðî ãó âàëè ç ßãåë ëî íàìè, ÿê ñîþç -
íèê³â7. Àëå çàõîï ëåííÿ Ïîð òîþ Óãîð ùèíè ó 1526 ð. ³ ï³äïè ñàííÿ 1533 ð.
«â³÷íîãî ìèðó» ç Êðà êî âîì (³, â³äïîâ³äíî, ³ëüíî. – Á. ×.) ïåðå òâî ðèëî
Îñìàí³â ³ ßãåë ëîí³â ç âîðîã³â íà ïîë³òè÷ íèõ ïàð òíåð³â8. Íà äóìêó òóðåöü -
êîãî â÷å íîãî Ãàë³ëà ²íàëäæèêà, íåà áè ÿêó ðîëü ó òàê³é çì³í³ îñìà íñüêî¿
çîâí³øíüî¿ ïîë³òèêè â³ä³ãðàâ êðè ìñüêèé õàí Ñàõ³á-óðåé I, ÿêîìó âäà ëîñÿ
ïåðå êî íàòè óðÿä Ïîðòè â íàì³ð³ Ìîñ êî âñüêîãî âåëè êîãî êíÿç³âñòâà çàõî ïèòè
êîëèøíþ çîëî òî îð äè íñüêó òåðè òîð³þ ó áàñåéí³ Ñåðåä íüî¿ ³ Íèæ íüî¿
Âîëãè9. À öå ìîãëî ñòàòè çàãðî çîþ ðîç ïîâ ñþä æåííþ òóðåöü êîãî âïëèâó íà
Êàâ êàç³10. Ùîï ðàâäà, îñòà òî÷íå ðîçóì³ííÿ íåáåç ïåêè ç áîêó Ìîñ êâè ó
Òóðå÷ ÷èí³ óñâ³äîìèëè íà ñåðå äèíó XVI ñò.11 Àëå âæå Ñàõ³á-óðåé I îòðè ìàâ
ôàê òè÷íî «êàðò áëàíø» íà ðîç øè ðåííÿ êðè ìñüêî¿ àãðåñ³¿ ñóï ðîòè Ìîñ êî -
âñüêîãî âåëè êîãî êíÿç³âñòâà, íå çàáó âà þ÷è ïðè öüîìó ³ êîð äîí³â Ëèòî -
âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð æàâè òà Ïîëüù³. Öåé õàí, ÿê ïîë³òè÷ íèé ä³ÿ÷,
ñôîð ìó âàâñÿ ï³ä áåç ïî ñå ðåäí³ì âïëè âîì îòî ÷åííÿ ñâîãî áàòüêà
Ìåíãë³-óðåÿ I ³ áðàòà Ìóõàì ìåä-óðåÿ I ³, îòæå, áðàâ àêòèâíó ó÷àñòü ó
çä³éñíåíí³ íèìè âåëè êî äåð æàâ íîãî êóðñó Êðè ìñüêîãî õàíàòó â Ñõ³äí³é
ªâðîï³. ϳä ÷àñ â³éíè Ìóõàì ìåä-óðåÿ I ç Ìîñ êâîþ ó 1521-1522 ðð.
Ñàõ³á-óðåé áóâ êàçà íñüêèì õàíîì, ñóï ðî òèâ íè êîì Âàñèë³ÿ III12. Ó çâ’ÿçêó ç
ïîñëàá ëåí íÿì Êðèìó ï³ñëÿ ñìåðò³ Ìóõàì ìåä-óðåÿ I, à òàêîæ ïîñòó ïà þ ÷èñü
âîºííî-ïîë³òè÷ íîìó òèñêó Ìîñ êâè, â³í áóâ çìó øå íèé çàëè øèòè Êàçàíü ó
1524 ð. ³ â³ä’¿õàòè ñïî ÷àòêó äî Êðèìó, à ïîò³ì äî Ñòàì áóëà13. Íàïî ÷àòêó
1533 ð. Ñàõ³á-óðåé ó ñóï ðî âîä³ òóðåöü êèõ â³éñüê ïðè áóâ íà ï³âîñòð³â ³ áóâ
ïðî ãî ëî øå íèé êðè ìñüêèì õàíîì14.
Ñòàâøè ïðà âè òå ëåì Êðèìó ³, íàïåâíå, âñå ùå ââà æà þ÷è ñåáå çàêîí íèì,
àëå ïîçáàâ ëå íèì âëàäè ïðà âè òå ëåì Êàçàí³, Ñàõ³á-óðåé I íå ì³ã îö³íèòè ïðè -
118
Áî ðèñ ×åð êàñ
6 ²íà ëäæèê Ã. Áî ðîòü áà çà Ñõ³äíî-ªâðî ïå éñüêó ³ìïåð³þ, 1400-1700 ðð. Êðè -
ìñüêèé õà íàò, Îñìà íè òà ï³äíå ñåí íÿ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïå𳿠// Êðèìñüê³ òà òà ðè,
³ñòîð³ÿ ³ ñó ÷àñí³ñòü (Äî 50-ð³÷÷ÿ äå ïîð òàö³¿ êðè ìñüêî-òà òà ðñüêî ãî íà ðî äó).
Ìà òåð³àëè ì³æíà ðîä íî¿ íà óêî âî¿ êîí ôå ðåíö³¿ (Êè¿â, 13-14 òðàâ íÿ 1994 ð.). –
Ê., 1995. – Ñ. 117.
7 Òàì ñàìî. – Ñ. 118-199.
8 Îñìàí ñêàÿ èì ïå ðèÿ è ñòðà íû Öåí òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé
Åâðî ïû ÕV-ÕV² ââ. – Ì., 1984. – Ñ. 172.
9 ²íà ëäæèê Ã. Áî ðîòü áà çà Ñõ³äíî-ªâðî ïå éñüêó ³ìïåð³þ... – Ñ. 119;
Éîãî æ. Îñìà íñüêà ³ìïåð³ÿ. Êëà ñè÷ íà äîáà 1300-1600. – Ê., 1998. – Ñ. 49.
10 Êðè ìñüêèé À. ²ñòîð³ÿ Òó ðå÷ ÷è íè. – Ê.; Ëüâ³â, 1996. – Ñ. 150-151.
11 ²íà ëäæèê Ã. Îñìà íñüêà ³ìïåð³ÿ... – Ñ. 49.
12 Ñìèð íîâ È. È. Âîñ òî÷ íàÿ ïî ëè òè êà Âà ñè ëèÿ III // Èñòî ðè ÷åñ êèå çà ïèñ êè. –
Êí. 27. – Ì., 1948. – Ñ. 41-42.
13 Òàì æå. – Ñ. 54.
14 Ñìèð íîâ Â. Ä. Êðûì ñêîå õà íñòâî ïîä âåð õî âå íñòâîì Îòòî ìàí ñêîé Ïîð òû äî
íà ÷à ëà XVIII â. – ÑÏá., 1887. – Ñ. 404-405.
çíà ÷åííÿ Âàñè볺ì III õàíîì â Êàçàíü ó 1532 ð. Äæàí-Àë³ ³íàêøå, ÿê âîðîæó
àêö³þ15. ³äòàê, ïðè ðîä íüî, ùî íîâèé êðè ìñüêèé õàí ôàê òè÷íî ñòàâ ïðî äîâ -
æó âà ÷åì âåëè êî äåð æàâ íîãî êóðñó ñâî¿õ ïîïå ðåä íèê³â. Âæå â ÷åðâí³ 1533 ð.
êðèìö³, êåðî âàí³ Ñàôà-óðåºì, ï³ääàëè ðóé íó âàííþ ìîñ êî âñüêèé êîð äîí
ì³æ Ìåùå ðîþ ³ Êàñè ìî âèì16. 14 ñåð ïíÿ 1533 ð. 40-òèñÿ÷íå â³éñüêî ïåðå -
êîïö³â íà ÷îë³ ç ²ñëàì- ³ Ñàôà-óðåÿìè íàïàëî íà Ðÿçàí ùèíó ³ ñóòòºâî ñïóñ -
òî øèëî êðàé17. Çì³íè ó ñõ³äíîºâðî ïåéñüê³é ïîëè òèö³ Ñòàì áóëó òà
Áàõ ÷è ñà ðàþ çìó ñèëè Ñèã³çìóíäà I «ê äåéñòâèÿì, äàâ øèì îïðå äå ëåí íûå
ðåçóëü òàòû»18. Âåëèêå êíÿç³âñòâî Ëèòî âñüêå, áóäó÷è ó áåç ïåö³ ç áîêó Êðèìó
ó ïåðø³é ïîëî âèí³ 1533 ð., íå çáè ðà ëîñÿ çàëè øà òèñÿ îñòî ðîíü â³ä çàçíà ÷å -
íèõ ïîä³é, ³ âë³òêó òîãî æ ðîêó äî õàíà áóëî íàïðàâ ëåíî âåëè êîãî ïîñëà –
Îí³êåÿ Ãîð íîñ òàÿ – ç ïðî ïî çèö³ÿìè ñîþçó. ³ëüíî ³ Êðàê³â ïðî ïî íó âàëè
õàíó, ÿê äî òîãî éîãî áàòüêó ³ áðàòó, 15 òèñ. çîëî òèõ (ïîëî âèíó – ãðî øèìà, à
ïîëî âèíó – òêà íè íàìè) ùîð³÷íî, îêð³ì òèõ ðîê³â, ó ÿê³ õàí àáî éîãî ï³ääàí³
ïëþí äðó âàëè Ïîëüùó ³ Âåëèêå êíÿç³âñòâî Ëèòî âñüêå. Ùîï ðàâäà,
Ñàõ³á-óðåé I, ï³ä âïëè âîì âëàñ íèõ óñï³õ³â ó â³éí³ ç Ìîñ êâîþ, çàé íÿâ á³ëüø
æîðñòêó ïîçèö³þ. ³í âèìà ãàâ, àáè 15 òèñ. óïîì³íê³â áóëî îáîâ’ÿç êîâî äîñ -
òàâ ëåíî «íà òîòú ðîêú ïîëî æî íûé ìhñÿöà Íîÿáðÿ, êîòî ðûé åñìî óìî -
âèëè ñú ïîñëîìú â ì. Îíèꀻhåìú». Ó âèïàäêó æ â³äñóò íîñò³ â³äïîâ³äíîãî
óïîì³íêà õàí ïîãðî æó âàâ íå çàòâåð äèòè ïðè ñÿãó19. Ñåðé îç íîþ ïðî áëå ìîþ
íà ïåðå ãî âî ðàõ ñòàëî êîçàöüêå ïèòàííÿ. Óêðà¿íñüê³ êîçàêè ç Ñåðåä íüî¿
Íàääí³ïðÿí ùèíè çä³éñíþ âàëè ÷àñò³ íàïàäè íà óëóñè ïåðå êîïö³â. Íåîä íî ðà -
çîâ³ æ ñêàðãè Ñàõ³á-óðåÿ I äî ëèòî âñüêî-ðóñü êîãî óðÿäó çàëè øà ëèñÿ áåç
íàñë³äê³â20. Îñîá ëèâî õàíà âèâ³â ç ñåáå òîé ôàêò, ùî ï³ä ÷àñ éîãî íàïàäó íà
Ìîñ êî âñüêå âåëèêå êíÿç³âñòâî êîçàêè ç ×åð êàñ ³ Êàíåâà øàð ïàëè êðèìñüê³
ôëàíãè ³ äàâàëè ïðè òó ëîê ïóò èâëüñüêèì êîçà êàì – ï³ääà íèì Ìîñ êâè21.
Ìîæ ëèâî, áàæà þ÷è ïîìñòè òèñÿ çà ö³ êîçàöüê³ ïîõîäè, à çàîäíî ³ øëÿ õîì
ïîãðà áó âàííÿ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü ï³äíÿòè áîéî âèé äóõ ñâîãî â³éñüêà ïåðåä
âåëè êèì ïîõî äîì íà Ðÿçàí ùèíó, ó äðóã³é ïîëî âèí³ ëèïíÿ êðèìö³ ï³ä ïðî âî -
äîì Ñàõ³á- ³ ²ñëàì-óðå¿â íàáëè çè ëèñÿ äî Ïîä³ëëÿ é çóïè íè ëèñÿ ó 15 ìèëÿõ
â³ä Áðàö ëàâà. Äî êîðîëÿ íàä³éøëà ³íôîð ìàö³ÿ, ùî õàí ç êàë ãîþ «òîò óìûñëú
ìàþò, õîòÿ÷è ïîéòè âîå âàòè â ïàíñòâà íàøè, â êîðóíó Ïîë ñêóþ, àáî íà
119
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
15 Ñìèð íîâ È. È. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 66.
16 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Íà ñòåï íîé ãðà íè öå. – Ì., 1974. – Ñ. 83.
17 Ìà ëè íîâ ñêèé À. Ô. Èñòî ðè ÷åñ êîå è äèï ëî ìà òè ÷åñ êîå ñî áðà íèå äåë, ïðî èñ -
õî äèâ øèõ ìåæ äó ðîñ ñèé ñêè ìè âå ëè êè ìè êíÿ çÿ ìè è áûâ øè ìè â Êðû ìå òà òàð -
ñêè ìè öà ðÿ ìè ñ 1462 ïî 1533 ãîä. // Çà ïèñ êè Îäåñ ñêî ãî îá ùåñ òâà èñ òî ðèè è
äðåâ íîñ òåé. – Ò. 5. – Îäåñ ñà, 1863. – Ñ. 365.
18 Îñìàí ñêàÿ èì ïå ðèÿ è ñòðà íû Öåí òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé
Åâðî ïû ÕV–ÕV² ââ.). – Ñ. 168.
19 Àêòû, îò íî ñÿ ùè å ñÿ ê èñ òî ðèè Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè, ñî áðàí íûå è èç äàí íûå
Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êî ìèñ ñè åþ (äàë³ – Àêòû ÇÐ). – Ñïá., 1848. – Ò. ²². –
Ñ. 186-187.
20 Òàì æå. – Ñ. 186.
21 Òàì æå.
Âîëûí»22. Òîìó Ñèã³çìóíä I îãî ëî ñèâ ìîá³ë³çàö³þ íà Âîëèí³ é Ïîä³ëë³,
îñê³ëüêè ñàìå ö³ çåìë³ ìàëè ïðè é íÿòè ïåð øèé óäàð íàïàä íèê³â. Ãîëîâà
óðÿäó íàêà çó âàâ, àáè âñÿ òàìîøíÿ øëÿõòà «êîííî, à çáðîéíî ïîãî òîâó ñî
âñèìú ïî÷òîì ñâîèì» ñëó æèëà àæ äî гçäâà Õðèñ òîâà (íàêàç áóëî âèäàíî 1
ñåð ïíÿ). Ïðè ÷îìó, â óðÿ äî âîìó ðîç ïî ðÿä æåíí³ çàáî ðî íÿ ëîñÿ çàëè øàòè êðàé
íàâ³òü òèì, õòî ìàâ ðàí³øå êîðîë³âñüê³ ãðà ìîòè ïðî â³ä’¿çä äî ³ëüíî ÷è
³íøèõ ÷àñ òèí êðà¿íè23. Ñóäÿ÷è ç óñüîãî, â÷àñí³ âîºíí³ ïðè ãî òó âàííÿ äàëè
çìîãó óíèê íóòè âîðî æîãî íàïàäó. Íàï ðèê³íö³ ñåð ïíÿ ïåðå êîïö³ çíîâó
ïåðåé øëè Äí³ïðî ³ ïî÷àëè ãðó ïó âà òèñÿ ó íåáåç ïå÷í³é áëèçü êîñò³ â³ä êîð -
äîí³â Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî. Çà ïîâ³äîì ëåí íÿì ñòà ðîñòè ÷åð -
êàñü êîãî ³ êàí³âñüêîãî Îñòàô³ÿ Äàø êî âè÷à, ñòå ïî âèêè ñòî ÿëè çà ÿêè õîñü 13
ìèëü â³ä ×åð êàñ24. Ïî âñ³é êðà¿í³ áóëî ðîç³ñëàíî âîºíí³ ëèñòè ïðî çá³ð
çåìñüêîãî îïîë ÷åííÿ25. Íà öåé ðàç êðèìö³ òàêè íàïàëè íà Êè¿ âùèíó òà
Ïîä³ëëÿ, àëå ¿õí³ ÷àì áóëè áóëî â÷àñíî ïåðå õîï ëåíî ³ ðîç ãðîì ëåíî óêð -
à¿íñüêèìè ïðè êîð äîí íè êàìè íà ÷îë³ ç êè¿âñüêèì âîºâîäîþ Àíäð³ºì Íåìè -
ðè ÷åì26. Íåäèâ ëÿ ÷èñü íà òàòà ðñüêèé íàïàä, çàãà ëîì çîâí³øíüî ïîë³òè÷íà
ñèòóàö³ÿ äëÿ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî çàëè øà ëàñÿ ñïðè ÿò ëè âîþ,
îñê³ëüêè ïîõîäè êðèìö³â íà Ðÿçàí ùèíó çìó ñèëè Âàñèë³ÿ III âèñ òà âèòè
ïðîòè íèõ çíà÷í³ âîºíí³ ñèëè, à öå, â ñâîþ ÷åðãó, äåùî ïîñëà áèëî íàïðóãó íà
ëèòî âñüêî-ìîñ êî âñüêîìó êîð äîí³27. Ñìåðòü æå Âàñèë³ÿ III íà ïî÷àòêó ãðóäíÿ
1533 ð. ³ ïðèõ³ä äî âëàäè òðèð³÷íîãî ²âàíà IV28 âçà ãàë³ çâåëè íàí³âåöü ìîñ -
êîâñüê³ ïëàíè ùîäî íàñòóïó íà Ëèòî âñüêî-Ðóñüêó äåð æàâó. Àëå öå áóëà íå
ºäèíà ïîä³ÿ, ùî âïëè íóëà íà ïîä àëüøó ïîë³òèêó ³ëüíî ³ Êðà êîâà. Ïðèá -
ëèçíî ó òðàâí³-÷åðâí³ 1534 ð. â Êðè ìñüêîìó õàíàò³ ñïà ëàõ íóëî ïîëóì’ÿ
ì³æóñîá íî¿ â³éíè, öüîãî ðàçó ì³æ ïðèá³÷íè êàìè ²ñëàì- ³ Ñàõ³á-óðå¿â29.
Çãà äó âàí³ ìîñ êîâñüê³ ³ êðèìñüê³ ïî䳿, ÿê óæå çàçíà ÷à ëîñÿ ðàí³øå, ñåðé -
îçíî ïîçíà ÷è ëèñÿ íà çîâí³øí³é ïîë³òèö³ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî.
ϳä âïëè âîì äåñ òðóê òèâ íèõ ³íòðèã, ùî ïî÷à ëèñÿ ïðè ìîñ êî âñüêîìó äâîð³,
íà â³ëåíñüêîìó ñåéì³ ó ëþòîìó-áåðåçí³ 1534 ð. áóëî âèð³øåíî ðîç ïî ÷àòè
â³éíó çà ïîâåð íåííÿ âòðà ÷å íèõ ðàí³øå á³ëîðóñü êèõ ³ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü30.
Ó ñåðå äèí³ áåðåçíÿ áóëî âèäàíî óí³âåð ñàë, çà ÿêèì íà 4 êâ³òíÿ ïðè çíà ÷àâñÿ
120
Áî ðèñ ×åð êàñ
29 Archiwum ksi¹¿¹t Sanguszków w Slawucie. – Ò. 3. – Lwów, 1890. – S. 420.
23 Ibid. – S. 420-421.
24 Öåí òðàëü íèé äåð æàâ íèé ³ñòî ðè÷ íèé àðõ³â Óêðà¿ íè ó Êèºâ³ (Äàë³ ÖIJÀÓÊ) –
Ô. ÊÌÔ 36 (Ëè òî âñüêà Ìåò ðè êà), îï. 1, ñïð. 15, àðê. 218.
25 Òàì ñàìî. – Àðê. 218-219 çâ.
26 Ochmañski I. Organizanja obrony w Wielkim Ksiêstwie Litewskim przed
napadami Tatarów Krymskich w XV-XVI w. // SMHW. – T. V. – 1960. – S. 363.
27 Êà ðàì çèí Í. Ì. Èñòî ðèÿ ãî ñó äà ðñòâà Ðîñ ñèé ñêî ãî. – Êí. 2. – Ò. 8. – ÑÏá.,
1842. – Ñ. 84-85.
28 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 86.
29 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 328-329.
30 Kolankowski L. Polska Jagiellonów. – Lwów,1936. – S. 229-230.
çá³ð ïîñïî ëè òîãî ðóøåí³ÿ â ðàéîí³ Ì³íñüêà31. ³äïîâ³äíî äî öüîãî âàæ ëè -
âèì çàëè øà ëîñÿ ïèòàííÿ ùîäî òîãî, ÿêó ïîçèö³þ çàéìå Êðè ìñüêèé õàíàò ó
ìàé áóòí³é ëèòî âñüêî-ìîñ êîâñüê³é â³éí³. Òîìó íå äèâíî, ùî ðîç ïî ÷àòà ñåðåä
ïåðå êîïö³â ì³æóñî áèöÿ ñïðè ÿëà ëèòî âñüêî-ðóñü êèì ïëà íàì. Ñèã³çìóíä I,
îòðè ìàâøè â³ä Î. Äàø êî âè÷à ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî «âåëèê³é çàìÿ òîêú âú
Îðäh Ïåðå êîï ñêîé», ïîêâà ïèâñÿ ïðî³íôîð ìó âàòè ïðî öå âåëè êîãî ãåòü ìàíà
Þð³ÿ Ðàä çèâ³ëà. Îñòàíí³é çáè ðàâ ó ðàéîí³ Ì³íñüêà â³éñüêà, ³ êîðîëü çàñïî -
êî þ âàâ éîãî òèì, ùî ïîêè ó Êðèìó â³éíà, «âîé ñêà íàøè îòú òîh Îðäû
íèêî òîðî€ ïåðå êàçû ïð³éìî âàòè íå ìîãóòú»32. Á³ëüøå òîãî, îêðåì³ çàãîíè
ïåðå êîïö³â ïðî äîâ æó âàëè òåðî ðè çó âàòè ìîñ êî âñüêèé êîð äîí, ùî ñïî íó êàëî
Ìîñ êâó ç³áðàòè â ðàéîí³ Êîëîìíè â³éñüêà33. Ïðè ïè íåííÿ íàïàä³â ñòå ïî âèê³â
íà Êè¿ âùèíó äàëî çìîãó ³ëüíî àêòèâíî çàä³ÿòè âîºííó ñèëó âîºâîäñòâà ó
ìàé áóòí³é â³éí³ ç Ìîñ êâîþ.  òîé ÷àñ, ÿê îñíîâíå ëèòî âñüêî-ðóñüêå â³éñüêî
÷èñåëüí³ñòþ ó 20 òèñ. ÷îëîâ³ê ñòî ÿëî á³ëÿ Ìîãè ëåâà â î÷³êóâàíí³ íîâèõ
ï³äêð³ïëåíü34, íà Ìîñ êî âñüêå âåëèêå êíÿç³âñòâî ó áåðåçí³ 1534 ð. ðóøèëè äâ³
áîéîâ³ ãðóïè. Ïåðøà – Îëåê ñàí äðà Âèø íå âåöü êîãî (íàì³ñíèêà ð³÷èöü êîãî)
– éøëà íà Ñìî ëåíñüê, à äðóãà – Àíäð³ÿ Íåìè ðè÷à – íà ѳâåð ùèíó35. Íåäèâ -
ëÿ ÷èñü íà ìàë³ ñèëè, Íåìè ðè÷ó âäà ëîñÿ çíè ùèòè ïîñàä ó Ñòà ðî äóá³, à òàêîæ
ñïà ëèòè ì³ñòî Ðàäî ãîù36. Âîÿ êàì Âèø íå âåöü êîãî ïîòà ëà íèëî ìåíøå – ¿õ
áóëî â³äáèòî â³ä Ñìî ëå íñüêîãî ïåðåäì³ñòÿ37. Ïîêè íà ëèòî -
âñüêî-ìîñêâñüêîìó êîð äîí³ â³äáó âà ëèñÿ áàòà볿, ó Êðèìó ëèòî âñüêî-ðóñü -
êèé âåëè êèé ïîñîë Îí³êåé Ãîð íîñ òàé â³â àêòèâí³ ïåðå ãî âîðè ç îáîìà
âîðî ãó þ ÷èìè òàáî ðàìè, ÿê³ ñàì³ øóêàëè ï³äòðèìêè çîâí³. ²ñëàì-óðåé, õî÷à
é ïðî ãðàâ áèòâó ³ âòðà òèâ áàãàòî çíàò³, âñå æ çì³ã çàêð³ïèòèñÿ ó Ïåðå êîï³38.
Òàêèì ÷èíîì éîìó âäà ëîñÿ ïåðå êðèòè äëÿ Ñàõ³á-óðåÿ I äîñ òóï äî ï³âí³÷íèõ
êðà¿í. Òàêà ïîçèö³ÿ äàâàëà ²ñëàìó ìîæ ëèâ³ñòü êîí òðî ëþ âàòè çíî ñèíè õàíà ç
³ëüíî ³ Ìîñ êâîþ, à òàêîæ ìàòè ïëàö äàðì äëÿ ñàìîñò³éíèõ âîºííèõ ïîõîä³â
çà ìåæ³ Êðè ìñüêîãî õàíàòó. Ñàì Ñàõ³á-óðåé I ìåø êàâ ó ʳðêîð³. Íå äèâ ëÿ -
÷èñü íà ñâîþ ïåðå ìîãó, â³í âñå æ íå ìàâ äîñ òàò íüî ñèë äëÿ îñòà òî÷ íîãî çíè -
ùåííÿ íåïîê³ðëè âîãî ïëåì³ííèêà39. Ôàê òè÷íî â Êðèìó âñòà íî âè ëîñÿ
äâîâ ëàääÿ40. Ñàõ³á-óðåé I ïîïðî ñèâ äîïî ìîãè ó Ñóëåé ìàíà I, êð³ì òîãî, â³í
òà ²ñëàì-óðåé îá³öÿëè Ñèã³çìóíäó I «äîá ðûìè ïð³ÿòåëüìè áûòè». ²ñëàì,
êîðèñ òó þ ÷èñü ñâî¿ì ðîç òà øó âàí íÿì, íàïðà âèâ äî Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà
121
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
31 Ibid. – S. 230.
32 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 339.
33 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 89.
34 Kolankowski L. Polska Jagiellonów. – S. 230.
35 Ïàò ðè àð øàÿ èëè Íè êî íîâ ñêàÿ ëå òî ïèñü // Ïîë íîå ñî áðà íèå ðóñ ñêèõ ëå òî ïè -
ñåé (äàë³ – Ïàò ðè àð øàÿ ëå òî ïèñü). –Ò.13 – Ì.,1904. – Ñ. 80-81.
36 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 89; Ïàò ðè àð øàÿ ëå òî ïèñü… – Ñ. 80.
37 Ïàò ðè àð øàÿ ëå òî ïèñü... – Ñ. 81.
38 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 329.
39 Òàì æå. – Ñ. 329.
40 Êà ðàì çèí Í. Ì. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 17-18.
Ëèòî âñüêîãî ïîñ îëüñòâî ó ñóï ðî âîä³ êîðîë³âñüêîãî òîë ìà÷à Êóë çè ìàíà41.
Îí³êåé Ãîð íîñ òàé, ùå êîëè ïî÷à ëèñÿ áî¿ ì³æ ïðèá³÷íè êàìè ²ñëàì ³
Ñàõ³á-óðå¿â, ïîñï³øèâ ñõî âà òèñÿ ó Êàô³, «âûñòå ðå ãà þ ÷èñÿ, àáû íèêî -
òîðîh òðóä íîñòè è øêîäû âú òîòú ÷àñú íå ïðè íÿëú»42. Ñêëàäíà
ïîë³òè÷íà ñèòóàö³ÿ, â ÿê³é îïè íè ëàñÿ Ïåðå êî ïñüêà Îðäà, çíà÷íî ïîëåã øèëà
ëèòî âñüêî-ðóñü êîìó ïîñëó ïåðå ãî âîð íèé ïðî öåñ. Âðåøò³-ðåøò îáèäâà
êðèìñüê³ ë³äåðè ï³øëè íà çíà÷í³ ïîñòóïêè. Îêð³ì çàãàëü íèõ îá³öÿíîê ùîäî
äðóæáè ³ ñîþçó, êðèìö³ äîç âî ëÿëè êîðîë³âñüêèì ï³ääà íèì â³ëüíî ¿çäèòè çà
ñ³ëëþ äî Õàäæ³áåÿ ³ íà òîðãè äî Ïåðå êîïà òà Êàôè, à òàêîæ, ñïëà òèâøè ñòàð³
ìèòà, âåçòè òîâàðè íàçàä äî Êèºâà é Ëóöüêà43. Ïðè ÷îìó, Ñàõ³á-óðåé I çîáîâ -
’ÿ çó âàâñÿ çàáåç ïå ÷èòè ö³ êóïåöüê³ âàëêè íàä³éíîþ îõî ðî íîþ44. Êðèìö³
îá³öÿëè íå íàïà äàòè íà Âåëèêå êíÿç³âñòâî ³ Êîðîíó òà ñòðè ìó âàòè â³ä öüîãî
á³ëãî ðîäö³â. Âèí íèõ æå ó íàïà äàõ Ñàõ³á-óðåé I ìàâ ñõî ïèòè ³ ðàçîì ç ¿õí³ìè
ðîäè íàìè âèñ ëàòè äî êîðîëÿ45. Öÿ ñòàòòÿ, ³ îñîá ëèâî çãàäêà â í³é á³ëãî ðî -
äñüêèõ òàòàð, áàãàòî â ÷îìó áóëà îáóìîâ ëåíà ¿õíüîþ âîºííîþ àêòèâí³ñòþ
âîñ åíè 1534 ð.  òîé ÷àñ, ÿê ìîñ êîâñüê³ â³éñüêà íà ÷îë³ ç êíÿ çåì ²âàíîì
Ôåäî ðî âè ÷åì Îâ÷è íîþ-Òåëåï íå âèì-Îáî ëå íñüêèì íèùèëè á³ëîðóñüê³ é
ëèòîâñüê³ çåìë³ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà, 10-òèñÿ÷íå â³éñüêî á³ëãî ðîäö³â ï³äñòó -
ïèëî äî Ïîä³ëëÿ. Îòðè ìàâøè â³ä ïîëî íå íèõ ³íôîð ìàö³þ ïðî îáîðîíí³
çàõîäè ïîëüñüêîãî âåëè êîãî ãåòü ìàíà ßíà Òâî ðî âñüêîãî òà ç³áðàí³ ïðè íüîìó
â³éñüêà, ñòå ïî âèêè â³äìî âè ëèñÿ â³ä íàñòóïó ³, ñïà ëèâøè ïåðåäì³ñòÿ Çàñ -
ëàâëÿ, â³ä³éøëè46. Ñåðé îç íèì óñï³õîì Ãîð íîñ òàÿ ñòàëà äîìîâ ëåí³ñòü ç êðè -
ìñüêèìè ïðà âè òå ëÿìè ïðî çìåí øåííÿ ð³÷íèõ óïîì³íê³â. Ñàõ³á-óðåé I ìàâ
îòðè ìó âàòè 200, à ²ñëàì-óðåé – 60 ïîñòàâ³â «ëóíñüêîãî» ñóêíà ç âèï ëà òîþ
30 ÷åð âíÿ. Ó âèïàäêó æ íàïàäó êîãîñü ç ¿õí³õ ï³ääà íèõ óïîì³íîê âçà ãàë³ íå
âèï ëà ÷ó âàâñÿ47. Õàí ìàâ ïîñè ëàòè ñâî¿õ ïîñë³â äî Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà
Ëèòî âñüêîãî ò³ëüêè ó êðàé íüîìó âèïàäêó, ô³íàíñó þ÷è ¿õ ç óïîì³íêó.
Îñíîâí³ æ çíî ñèíè ìóñèëè â³äáó âà òèñÿ ÷åðåç ã³íö³â, àëå ïðè öüîìó
çàñòåð³ãàëîñÿ, ùî êðè ìñüêèé ãîíåöü ïîâè íåí ìàòè íå á³ëüøå òðüîõ ÷îëîâ³ê
ñóï ðî âîäó48. Ïðèé íÿâøè ïðè ñÿãó â³ä õàíà, Ãîð íîñ òàé ïîâåð íóâñÿ äî Âåëè -
êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî ó ñóï ðî âîä³ Ñàõ³á-óðåºâà ïîñëà Äåâ -
ëåò-ìóðçè49. Âæå â êâ³òí³ ó ³ëüíî áóëî ñïî ðÿä æåíî íîâîãî âåëè êîãî ïîñëà
Âàñèëÿ Òèø êå âè÷à. Ïîñëó ñòà âè ëîñÿ çà îáîâ’ÿ çîê âçÿòè ç Ñàõ³á-óðåÿ I ïðè -
ñÿãó, ³äåí òè÷íó ïðè ñÿç³ 1517 ð., óêëà äåí³é òîä³ ì³æ Áîãà òèð-óðåºì ³
Îëüáðàõ òîì Ãàø òîëü äîì, áî äîêîí ÷àëü íèé ëèñò, íàä³ñëà íèé õàíîì, áóâ, íà
122
Áî ðèñ ×åð êàñ
41 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 329.
42 Òàì æå. – Ñ. 329.
43 ÖIJÀÓÊ. – Ñïð. 15, àðê. 225, 210 çâ.
44 Òàì ñàìî. – Àðê. 210 çâ.
45 Òàì ñàìî. – Àðê. 210 çâ. – 211.
46 Kronika Marcina Bielskiego. –Ò. II (Kn. IV, V). – Sanok, 1856. – S. 1065.
47 ÖIJÀÓÊ. – Ñïð. 15, àðê. 211.
48 Òàì ñàìî. – Àðê. 211.
49 Òàì ñàìî. – Àðê. 215 çâ.
äóìêó êîðîëÿ, «íå ïîòîìó ñïðàâºíú», ÿê çà ïðà ùóð³â50. Êð³ì òîãî, Òèø êå âè÷
ìàâ çàêð³ïèòè äîìîâ ëå íîñò³ ì³æ Ãîð íîñòàºì ³ Ñàõ³á-óðåºì I. Ùî
ñòîñóºòüñÿ óïîì³íê³â, òî Äåâ ëåò-ìóðçà ïåðå äàâ õàíñüêå ïðî õàííÿ çàòðè ìàòè
¿õ ó Êèºâ³ äî ñïåö³àëü íîãî ïîâ³äîì ëåííÿ51. Ó ïåðø³é ïîäî ðîæ³ Âàñèëÿ Òèø -
êå âè÷à äî Êðèìó áàãàòî á³ëèõ ïëÿì. Îô³ö³éíà âåðñ³ÿ Ñèã³çìóíäà I, âèê ëà -
äåíà Ñàõ³á-óðåþ I ó ãðóäí³ 1537 ð., çâî äè ëàñÿ äî òîãî, ùî Òèø êå âè÷à ç
óïîì³íêàìè áóëî íàïðàâ ëåíî äî õàíà, àëå ²ñëàì-óðåé ïåðå õî ïèâ ëèòî -
âñüêî-ðóñü êîãî ïîñëà ³ ïðè âëàñ íèâ óïîì³íêè ñîá³52. Àëå äàíà âåðñ³ÿ áóëà
âèê ëà äåíà óæå ï³ñëÿ ²ñëà ìî âî¿ ñìåðò³, êîëè êîðîëþ áóëî êîí÷å íåîáõ³äíî
ïðè õî âàòè ñâî¿ êîí òàêòè ç îïî çèö³éíèì öàðå âè ÷åì. Íà íàøó äóìêó, ó
ïåðø³é ïîëî âèí³ 1535 ðîêó Âàñèëü Òèø êå âè÷, ñòà ðîñòà ÷åð êàñü êèé ³
êàí³âñüêèé53, ¿õàâ äî Êðèìó ç ãîëîâ íèì çàâäàí íÿì – çìó ñèòè ïåðå êîïö³â äî
íîâîãî ïîõîäó íà Ìîñ êî âñüêó äåð æàâó. Ñàìå â öåé ÷àñ çàê³í÷ó âà ëàñÿ ï³äãî -
òîâêà íàñòóïó Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî íà Ñòà ðî äóá54. ² óïîì³íêè,
ÿê³ â³ç Â. Òèø êå âè÷, ïðè çíà ÷à ëèñÿ ñàìå äëÿ öüîãî.  òîé æå ÷àñ ïèòàííÿ, õòî
ñàìå ìàâ îðãàí³çóâàòè äàíèé ïîõ³ä – ²ñëàì ÷è Ñàõ³á-óðåé I, – âåëè êîãî çíà -
÷åííÿ íå ìàëî. Á³ëüøå òîãî, øâèäøå çà âñå ñàìå ²ñëàì áóâ ò³ºþ ñèëîþ, íà
ÿêó ó ³ëüíî ðîáèëè ñòàâêó. Áî íàâðÿä ÷è Ñèã³çìóíä I ³ Ïàíè-Ðàäè ìàëè
³ëþ糿 ùîäî òîãî, ùî öàðå âè÷ ïîãî äèòüñÿ ïðî ïóñ òèòè ¿õíüîãî âåëè êîãî
ïîñëà ç êîø òîâ íîñ òÿìè äî õàíà. ˳òí³ ïî䳿 çàñâ³ä÷èëè óñï³õ ëèòî -
âñüêî-ðóñü êîãî ïîñ îëüñòâà.  ñåðå äèí³ ñåð ïíÿ 1535 ð. ÷àì áóëè ïåðå êîïö³â
íà ÷îë³ ç ²ñëàì-óðåºì ï³äñòó ïèëè äî Ðÿçàí ùèíè. Ìîñ êâà çìó øåíà áóëà ïðè -
ïè íèòè ï³äãî òîâêó íàñòóïó íà ³ëüíî é çàâåð íóòè ïîñëàí³ ðàí³øå äî Ñòà ðî -
äóáà ïîëêè55. Âíàñë³äîê öèõ ä³é â³éñüêà Ëèòî âñüêî-Ðóñü êî¿ äåð æàâè,
çì³öíåí³ çàãî íàìè ç Ïîëüù³, çìîãëè ç 16 ëèïíÿ ïî 29 ñåð ïíÿ çäî áóòè Ãîìåëü,
Ïî÷åï, Ðàäî ãîù ³ Ñòà ðî äóá56. Äî ê³íöÿ â³éíè êðèìö³ ñèñ òå ìà òè÷íî òåðî ðè -
çó âàëè ìîñ êîâñüê³ êîð äîíè57, ñïðè ÿ þ÷è öèì ³ëüíî.
Ó ëþòîìó 1537 ð. áóëî ï³äïè ñàíå ï’ÿ òèð³÷íå ïåðå ìèð’ÿ ì³æ Ëèòî -
âñüêî-Ðóñü êîþ ³ Ìîñ êî âñüêîþ äåð æà âàìè ç â³äïðàâ íîþ äàòîþ 25 áåðåçíÿ58.
Çìåí øåííÿ íàïðóãè íà Ñõîä³ íå ïðè íåñëî ³ëüíî ïîëåã øåííÿ, îñê³ëüêè â
òîìó æ ðîö³ çàãè íóâ ²ñëàì-óðåé. Öàðå âè÷ çàëè øèâ Êðèì ³ íàïðà âèâñÿ äî
123
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
50 Òàì ñàìî. – Àðê. 224 çâ., 226.
51 Òàì ñàìî. – Àðê. 231.
52 Òàì ñàìî. – Àðê. 231 çâ.
53 Äàø êî âè÷ ïî ìåð íà âåñí³ 1535 ð.
54 Kolankowski L. Op. cit. – S. 231.
55 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 91.
56 Kolankowski L. Op. cit. – S. 231.
57 Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 91-93.
58 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. – Ì., 1901. – Ñ. 269; Ïîõ ëåá -
êèí Â. Â. Âíåø íÿÿ ïî ëè òè êà Ðóñè, Ðîñ ñèè è ÑÑÑÐ çà 1000 ëåò. – Ì., 1995. –
C. 379.
íîãà¿â59. Ñóäÿ÷è ç óñüîãî, íà òàêèé êðîê éîãî çìó ñèëà âòðàòà ï³äòðèìêè ç
áîêó êðè ìñüêîãî íàñå ëåííÿ. Ôåî äàëè, ÿê³ ï³äòðè ìó âàëè éîãî, àáî çàãè íóëè,
àáî ïåðåé øëè äî òàáîðó ïðè õèëü íèê³â Ñàõ³á-óðåÿ I, ÿêèé çä³éñíþ âàâ íåáå -
çóñï³øíó çîâí³øíþ ïîë³òèêó, ïîñïî ëèòå æ íàñå ëåííÿ ïðî ñòî âòî ìè ëîñÿ â³ä
ðóéí³âíèõ ãðî ìà äÿ íñüêèõ âîºí. ²ñëàì-óðåé íå î÷³êóâàâ ç áîêó íîãà éñüêî¿
çíàò³ ÿêî¿ñü íåáåç ïåêè. Öèì ñêî ðèñ òàâñÿ ì³ñöå âèé ìóðçà Áàêè, ÿêèé, àáè
ïðè ñëó æè òèñÿ Ñàõ³á-óðåþ I, à ìîæ ëèâî, ³ çà éîãî íàìîâ ëÿí íÿì, ç³áðàâ 100
÷îëîâ³ê, çíå íàöüêà íàïàâ ³ âáèâ ²ñëàìà60. Çàãè áåëü ãîëîâ íîãî îïî çèö³îíåðà
îäðàçó ïîçíà ÷è ëàñÿ íà ïîë³òèö³ Êðèìó. Ñàõ³á-óðåé I, íå âàãà þ ÷èñü, ïðè ñëàâ
äî êîðîëÿ ñâîãî ã³íöÿ Òåêåøà ç ïîâ³äîì ëåí íÿì ïðî ñìåðòü öàðå âè÷à ³ ïðî òå,
ùî õàí ïîâí³ñòþ âçÿâ ó ñâî¿ ðóêè âñþ Ïåðå êî ïñüêó Îðäó61. À íåçà áà ðîì äî
Êðà êîâà ïðè áóâ ³ âåëè êèé ïîñîë õàíà êíÿçü Áóìàê. ³í ïðèâ³ç òó æ ³íôîð -
ìàö³þ ç äîïîâ íåí íÿì ïðî íåîáõ³äí³ñòü íàä³ñëàííÿ ïîïå ðåäí³õ ³ òåïåð³øí³õ
óïîì³íê³â62. Âèìîãè Ñàõ³á-óðåÿ I, íà ïåð øèé ïîãëÿä, áóëè äîñèòü íåçíà÷ -
íèìè. Òà é ñàìà êàí äè äà òóðà ïîñëà ìàëà çàñïî êî¿òè Ñèã³çìóíäà I, îñê³ëüêè
Áóìàê áóâ áðà òîì Àäðàãìàíà63, ë³äåðà òàê çâà íî¿ «ïðî ëè òî âñüêî¿» ïàðò³¿ ó
Êðèìó çà ÷àñ³â ïðàâë³ííÿ Ìåíãë³- é Ìóõàì ìåä-óðå¿â64. Ïðîòå ó Êðà êîâ³ é
³ëüíî íå âïà äàëè â îìàíó ùîäî çì³öíåííÿ ïîçèö³é Ñàõ³á-óðåÿ I ³,
â³äïîâ³äíî, Êðè ìñüêîãî õàíàòó ó Ñõ³äí³é ªâðîï³. Òîìó, íå ãàÿ÷è ÷àñó, äî
õàíà áóëî â³äïðàâ ëåíî êîðîë³âñüêîãî ã³íöÿ Õàñêó ðàçîì ç Òåêå øåì. Õàñêà
ìàâ ïåðå äàòè Ñàõ³á-óðåþ I êîðîë³ñüêó â³äïîâ³äü, ìîâ ëÿâ, ó Êîðîí³ é Âåëè -
êîìó êíÿç³âñòâ³ Ëèòî âñüêîìó çàäî âî ëåí³ ê³íöåì ðîç áðàòó ñåðåä ïåðå êîïö³â,
óïîì³íêè ãîòîâ³ ³ áóäóòü íàä³ñëàí³ âçèìêó ðàçîì ç âåëè êèì ïîñëîì ó ñóï ðî -
âîä³ Áóìàêà65. Ðåàëüíî æ êîðîëü âèð³øèâ ó áåðåçí³ ç³áðàòè ó ³ëüíî âàëü íèé
ñåéì, íà ÿêèé íàïðà âèâ â³ä ñåáå ëèñò ç ²âàíîì Ãîð íîñòàºì. Äàâøè çàãàëü íèé
îãëÿä Ñàõ³á-óðåºâèõ ïðî õàíü, Ñèã³çìóíä I ïîïå ðåä æó âàâ Ïàí³â-Ðàäè, ùî
õàí, ìàþ÷è â ñâî¿õ ðóêàõ âñþ Îðäó, ìîæå â áóäü-ÿêèé ìîìåíò íàïàñòè, áî
²ñëàì-óðåÿ âæå íåìà, ³, â³äïîâ³äíî, íåìà êîìó ñòðè ìó âàòè àãðå ñèâí³ ïëàíè
êðè ìñüêîãî óðÿäó. Ïðè ÷îìó, êîðîëü çàçíà ÷àâ, ùî ñïëàòà óïîì³íê³â íå çìåí -
øèòü öþ íåáåç ïåêó. Òîìó Ïàíè-Ðàäè ìàëè ïîä óìàòè ïðî çàáåç ïå ÷åííÿ êîð -
äîíó íàëåæ íîþ îáîðî íîþ66. Ñåéì âèí³ñ ïîñòà íîâó ïðî «ïëàòú íà âñèõú
ïîä äà íûõú ñâî èõú ñ êîíÿ ïî 20 ãðî øåé, òî åñòü ç îñìè ñëó æîáú…», òàê ùî
«çà òûè ïåíÿçè âûïðà âèëè èõú ìèëîñòü íà çàìêè óêðà èí íûè òûñÿ÷ó
124
Áî ðèñ ×åð êàñ
59 Ñìèð íîâ Â. Ä. Êðûì ñêîå õà íñòâî ïîä âåð õî âå íñòâîì Îòòî ìàí ñêîé Ïîð òû äî
íà ÷à ëà XVIII â. – ÑÏá., 1887. – Ñ. 402.
60 ÖIJÀÓÊ. – Ñïð. 15, àðê. 230.
61 Òàì ñàìî. – Àðê. 230-230 çâ.
62 Òàì ñàìî. – Àðê. 231-231 çâ.
63 ÖIJÀÓÊ. – Ñïð. 15, àðê. 180 çâ. – 181.
64 Ñû ðî å÷ êîâ ñêèé Â. Å. Ìó õàì ìåä-Ãå ðàé è åãî âàñ ñà ëû // Ó÷å íûå çà ïèñ êè ÌÃÓ.
– Âûï. 61. – Ò. 2. – Ì., 1940. – Ñ. 52.
65 ÖIJÀÓÊ. – Ñïð. 15, àðê. 230 çâ. – 231 çâ.
66 Òàì ñàìî. – Àðê. 182 çâ. – 184.
êîíåé»67. Ó âèïàäêó æ ÿâíî¿ çàãðîçè âîðî æîãî âòîð ãíåííÿ ìàëî ç³áðà òèñÿ
âñå çåìñüêå îïîë ÷åííÿ ó â³äïîâ³äíîìó ì³ñö³68. Ó ÷åðâí³ òîãî æ ðîêó
Ñèã³çìóíä I, íà ïðî õàííÿ Ïàí³â-Ðàäè, íàêà çàâ ï³äñêàðá³þ çåìñüêîìó ²âàíó
Ãîð íîñ òàþ âèäàòè 5000 êîï ãðî øåé íà íàéì ³ â³äïðàâêó äî Êèºâà äîäàò êî âèõ
1000 ê³ííèõ âîÿê³â69. Ó âåðåñí³ êîðîëü íàêà çàâ ïîñëàòè äî Êèºâà é ì³ñò íà
ìîñ êî âñüêîìó êîð äîí³ «çáîæüÿ è æèâ íîñ òåé è ñïè æîâú…»70. Ó öåé ÷àñ
ñèòóàö³ÿ íà ï³âäí³ ñòà âàëà êðè òè÷ íîþ. Ñàõ³á-óðåé I ïðÿìî çàÿ âèâ ñâî¿ ïðå -
òåí糿 íà âåëèê³ óïîì³íêè ³ âçà ãàë³, ÿê çàçíà ÷àâ êîðîëü, «ïîä íî ñèòú ñÿ âú
òàêî âûå ïûõû êú íàìú…à ñòðî ãèìú ñâî èìú ïèñàíü åìú è îòïî âhäüþ íà
ïàíñòâà íàøû ïîçâàëû ÷èíèòú…». Ïðè ÷îìó, Ñàõ³á-óðåé I íå îáìå æèâñÿ
ïîãðî çàìè, à «âæî ïî÷àëú è ëþäåé ñâî èõú âú çåìëè íàøè
(êîðîë³âñüê³. – Á. ×.) âñû ëàòè»71. Òàêà àãðå ñèâí³ñòü õàíà ëåæàëà íå ò³ëüêè â
ïëî ùèí³ âíóòð³øíüîê ðè ìñüêèõ â³äíî ñèí, à é ó ò³é ïîë³òè÷í³é êðèç³, ÿêà
âèìàëü î âó âà ëàñÿ íà ñåðå äèíó 1538 ð. ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, îñîá ëèâî ó áàñåéí³
íèæíüîãî Äóíàþ. Ìîë äà âñüêèé ïðà âè òåëü Ðàðåø ïðî òÿ ãîì 30-õ ðîê³â
XVI ñò. â³â â³éíó ç Ïîëü ùåþ çà Ïîêóòòÿ. Ó 1537 ðîö³ â³í àêòèâ³çóâàâ çíî ñèíè
ç Ãàá ñáóð ãàìè, â³äòàê çàé ìà þ÷è àíòè îñ ìà íñüêó ïîçèö³þ. Ïîðòà, ùî âæå
çàâî þ âàëà äîáðó ÷àñ òèíó Óãîð ùèíè ³ òàêèì ÷èíîì çíà÷íî çàãëè áè ëàñÿ ó
Öåí òðàëüíó ªâðîïó, ïîòðå áó âàëà çàáåç ïå ÷åííÿ ôëàíã³â. Òà ì³ðà çàëåæ íîñò³,
ÿêó ìàëà Ìîë äàâ³ÿ â³ä Òóðå÷ ÷èíè, âæå íå çàäî âîëü íÿëà îñòàííþ. À àíòè îñ -
ìà íñüêà ïîçèö³ÿ Ðàðåøà ³ éîãî çíî ñèíè ç Ãàá ñáóð ãàìè ïîñëó æèëè
êàòàë³çàòî ðîì íàñòóïó Ïîðòè íà öå äóíà éñüêå êíÿç³âñòâî. Ó âåðåñí³ 1538 ð.
Ñóëåé ìàí I íà ÷îë³ âåëè ÷åç íî¿ àð쳿, ÷èñåëüí³ñòü ÿêî¿, çà ðîç ðà õóí êàìè
ñó÷àñ íèê³â, ñòà íî âèëà 250 òèñ. âîÿê³â ³ 300 ãàð ìàò72, âñòó ïèâ äî Ìîë äà⳿.
Êðèìö³ ìàëè àòà êó âàòè Ðàðåøà ç³ ñõîäó73, Ñèã³çìóíä I ïîáî þ âàâñÿ, ùî
òóðêè íå çóïè íÿòüñÿ íà Ìîë äà⳿ ³ ðóøàòü äàë³ íà ï³âí³÷, äî ùå íå çàé íÿ òèõ
óãî ðñüêèõ òåðè òîð³é74. Ó ö³é ñèòóàö³¿ Ñàõ³á-óðåé I íàìà ãàâñÿ çäî áóòè ÿêî -
ìîãà á³ëüøå âëàñ íèõ äèâ³äåíä³â, òà é òóðêè ùåäðî çàáåç ïå ÷ó âàëè éîãî ãðî -
øèìà ³ çáðîºþ75. Ó âåðåñí³ óêðà¿íñüê³ ðîç’¿çäè ïîâ³äîìèëè ïðî ïåðå ïðàâó
÷åðåç Äí³ïðî êðè ìñüêîãî â³éñüêà, ÿêå ìàëî ãàð ìàòè ³ ãàêîâ íèö³76. Ïî Âåëè -
êîìó êíÿç³âñòâó Ëèòî âñüêîìó áóëî îãî ëî øåíî çá³ð çåìñüêîãî îïîë ÷åííÿ.
Øëÿõòà ëèòî âñüêèõ ³ á³ëîðóñü êèõ çåìåëü çáè ðà ëàñÿ ó ñâî¿õ âîºâîäñòâàõ, ³
òîìó âåñü òÿãàð îáîðîíè ë³ã, ÿê ³ ðàí³øå, íà ïëå÷³ Óêðà¿íè. Êè¿âñüêå, Âîëè -
125
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
67 Àðõèâ ÞÇÐ. – ×. 8. – Ò. 5. – Ê., 1907. – Ñ. 16.
68 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. – Ñ. 271.
69 Òàì æå. – Ñ. 17.
70 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 347.
71 Òàì æå. – Ñ. 346.
72 Òàì æå. – Ñ. 346.
73 Îñìàí ñêàÿ èì ïå ðèÿ è ñòðà íû Öåí òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé
Åâðî ïû ÕV–ÕV² ââ. – Ñ. 192.
74 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 346.
75 Òàì æå. – Ñ. 346.
76 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. – Ñ. 271.
íñüêå ³ Ïîä³ëüñüêå îïîë ÷åííÿ ïåðå êðèëè êîð äîí77. Öå âèÿ âè ëîñÿ â÷àñ íèì, ç
îãëÿäó íà òå, ùî ñàìå â öåé ÷àñ òðà ïè ëèñü çãà äàí³ âèùå íàñêîêè êðèìö³â.
Ìîæ ëèâî, Ñàõ³á-óðåé I âèï ðî áî âó âàâ ñèëè ïðè êîð äîí íèê³â. Àëå À. Íåìè -
ðè÷ó âäà ëîñÿ ïåðå êðèòè øëÿõ íàïàä íè êàì ³ çàâäàòè ¿ì ïîðàçêè78. Ò³ æ ³ç ñòå -
ïî âèê³â, õòî óíèê íóâ çàãè áåë³ ÷è ïîëîíó, â³äñòó ïèëè äî Õàä æè áå éñüêîãî
ëèìàíó. Ïðè ÷îìó, äîðî ãîþ âîíè çàõî ïèëè áàãàòî ëþäåé, ÿê³ ïðà öþ âàëè íà
ïàñ³êàõ. Ùîï ðàâäà, öåé óñï³õ âèÿ âèâñÿ òèì ÷à ñî âèì: ïîëüñüêî-óêð à¿íñüêèé
çàã³í íà ÷îë³ ç Áåð íàð äîì Ïðåò âè ÷åì íàçäîã íàâ êî÷î âèê³â ³ ðîç ãðî ìèâ ¿õ
âùåíò. Áóëî çâ³ëüíåíî ÿñèð ³ çàõîï ëåíî 170 êîíåé, ïîëî âèíà ç ÿêèõ âèÿ âè -
ëàñÿ òóðåöü êèìè. Çíà ìåííî, ùî çãà äó âà íèé á³é ñòàâ áîéî âèì õðå ùåí íÿì
ìàé áóò íüîãî ãåðîÿ ïðè êîð äîí íèõ âîºí ³ç ñòå ïî âè êàìè Á. Ïðåò âè÷à79.
Ïîðàçêà, íàíå ñåíà ìîë äà âà íàìè êðèì öÿì ï³ä Øòå ôå íåø òåì, îñòà òî÷íî
îõî ëî äèëà áîéî âèé çàïàë Ñàõ³á-óðåÿ I ³ çìó ñèëà éîãî â³äñòó ïèòè äî Î÷à -
êîâà, íå çà÷³ïàþ÷è êîð äîí³â Êîðîíè Ïîëüñüêî¿ ³ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî -
âñüêîãî80. Íåâ äà÷³ ïåðå êîïö³â äîäàëè âïåâ íå íîñò³ ëèòî âñüêî-ðóñüê³é
ñòî ðîí³ íà ïåðå ãî âî ðàõ ó Êðèìó.  ëèñò³ äî õàíà êîðîëü äîð³êàâ
Ñàõ³á-óðåþ ² çà òå, ùî «ïð³ÿçíü íàøó áà÷èòè íå õî÷åøú, è ñú ïûõîþ êú
íàìú ïèøåøú, ÿêî áû íå õîòÿ÷è î ïð³ÿçíü íàøó äáàòè». Ùî æ ñòîñóºòüñÿ
óïîì³íê³â, òî Ñèã³çìóíä I ïðÿìî êàçàâ, ùî ïëà òèëè ¿õ Ìóõàì ìåä-óðåþ I çà
òå, ùî â³í âîþ âàâ ïðîòè âîðîã³â Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî ³ Êîðîíè
Ïîëüñüêî¿, à «íå ñú ïîâèí íîñòè». Òîìó Ëèòî âñüêî-Ðóñüêà äåð æàâà ãîòîâà
ïëà òèòè çà ñîþç îáóìîâ ëåí³ ðàí³øå ç Ñàõ³á-óðåºì I óïîì³íêè81, òîáòî 200
ïîñòàâ³â ëóíñüêîãî ñóêíà. ßêùî æ õàí íå ïðè ñòàíå íà ïðî ïî çèö³¿ ëèòî -
âñüêî-ðóñü êîãî ïîñëà ³ áóäå íàäàë³ çàãðî æó âàòè êîð äî íàì, òî Ñèã³çìóíä I
â³äâåðòî ïîïå ðåä æó âàâ ïðî ãîòîâí³ñòü â³äñòî þ âàòè âëàñí³ ³íòå ðåñè ç³
çáðîºþ â ðóêàõ82.
Íàâåñí³ 1539 ð. êðèìñüê³ ÷àì áóëè ïåðå ïðà âè ëèñÿ ÷åðåç Äí³ïðî, çàãðî æó -
þ÷è ÿê Ëèòî âñüêî-Ðóñüê³é äåð æàâ³, òàê ³ Ïîëüù³. Ïî Âåëè êîìó êíÿç³âñòâó
Ëèòî âñüêîìó áóëî ðîç³ñëàíî ñïåö³àëüí³ ëèñòè ïðî çá³ð çåìñüêîãî îïîë -
÷åííÿ. Êîðîëü ñóâîðî íàêà çó âàâ Ïàíàì-Ðàäè, àáè âîíè «÷óé íîñòü âåëè êóþ
ìåëè»83. Íà ïî÷àòêó òðàâíÿ ç Êèºâà, Êàíåâà ³ ×åð êàñ ïðè é øëè ïîâ³äîì ëåííÿ
ïðî ðóõ êðè ìñüêîãî â³éñüêà «óâåðõú Ähïðà… ìèìî ×åð íè ãîâà íà Ëîåâó
ãîðó». Òåïåð ï³ä ïðÿ ìîþ çàãðî çîþ âòîð ãíåííÿ îïè íè ëèñÿ öåí òðàëüí³
ðàéîíè êðà¿íè84. Ñàìå â öåé ÷àñ óêðà¿íñüê³ êîçàêè çä³éñíèëè ðÿä íàïàä³â íà
126
Áî ðèñ ×åð êàñ
77 Òàì æå. – Ñ. 271.
78 Ochmañski I. Op. cit. – S. 363.
79 Ñåðã³é÷óê Â. ². Áà ðñüêèé ñòà ðîñ òà Á. Ïðåò âè÷ // Óêð. ³ñò. æóðí. –1990. – ¹ 3. –
Ñ. 125.
80 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. – Ñ. 273.
81 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 348.
82 Òàì æå.
83 Àðõèâ ÞÇÐ. – ×. 8. – Ò. V. – Ñ. 18.
84 Òàì æå. – Ñ. 17.
îêðåì³ òàòàðñüê³ çàãîíè â ðàéîí³ äí³ïðî âñüêèõ ïåðå ïðàâ85. Ñèã³çìóíä I íàêà -
çàâ Ïàíàì-Ðàäè ç³áðàòè â³éñüêî «íà ìåñ òöå ñëóæ øíîå à ïðè ãî æåå…». Âèíÿ -
òîê ðîáèâñÿ ò³ëüêè äëÿ âîëè íñüêèõ çàãîí³â. Ïðè êîð äîíí³ ñòà ðîñòè
ïîâ³äîì ëÿëè ïðî ï³äãî òîâêó á³ëãî ðî äñüêèìè êîçà êàìè ðàçîì ç î÷àê³âñüêèìè
íàïàäó íà Ïîä³ëëÿ ³ Âîëèíü. Òîìó âîëèí öÿì íàêà çó âà ëîñÿ ç³áðà òèñÿ «íà
Áåðåæ íîìú ìåæè Ãîðîäêà è Äóá ðî âèöû»86. À âæå çâ³äòè âîíè «âú ÷àñú
ïîòðåáû» ìàëè éòè äî îñíîâ íîãî â³éñüêà87. Òàòàðñüê³ êîçàêè òàêè íàïàëè íà
ïîä³ëüñüê³ çåìë³ Êîðîíè ³ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà.  öåé ÷àñ çíîâó äîáðå çàðå -
êî ìåí äó âàâ ñåáå Áåð íàðä Ïðåò âè÷, ÿêèé, î÷î ëèâøè çàãîíè ç Áðàö ëàâ ùèíè,
Áåë çùèíè òà ³íøèõ ì³ñöå âîñ òåé, íàçäîã íàâ òàòàð çà Áåðèí äîþ ³ â òðüîõ
í³÷íèõ ç³òêíåí íÿõ ðîç áèâ ¿õ. Óêðà¿ íöÿì ä³ñòà ëîñÿ 560 êîíåé, â òîìó ÷èñë³
200 òóðåöü êèõ. ×åðåç äåÿ êèé ÷àñ á³ëãî ðîäö³ ³ î÷àê³âö³ ðàçîì ç 300-ìè
òóðåöü êèìè âîÿ êàìè ïîâòî ðèëè íàïàä, òåïåð ó íàïðÿìêó ³ííèö³. Íå ìàþ÷è
äîñ òàòí³õ ñèë, Á. Ïðåò âè÷ óíèê íóâ â³äêðè òîãî áîþ ³ îðãàí³çóâàâ çàñ³äêó ï³ä
×àï ëàê÷åºþ. Öÿ âîºííà õèòð³ñòü çàâåð øè ëàñÿ ïîâíèì óñï³õîì. Á³ëãî ðîäö³
áóëè ðîç áèò³, à ¿õí³é âàòà æîê Àòîêà ïîòðà ïèâ ó ïîëîí ³ áóâ ïîñàä æå íèé íà
ïàëþ88.
Õî÷à ó ÷åðâí³ íàä³éøëà çàñïîê³éëèâà ³íôîð ìàö³ÿ ïðî ë³êâ³äàö³þ çàãðîçè
òàòà ðñüêîãî âòîð ãíåííÿ, ïðîòå â³éñüêà âñå îäíî íå ðîç ïóñ êà ëèñÿ ùå äåê³ëüêà
ì³ñÿö³â89. Ñóäÿ÷è ç óñüîãî, îñòà òî÷íî âîºííå íàïðó æåííÿ áóëî çíÿòå ó
æîâòí³ âíàñë³äîê ïîõîäó êðèìö³â íà Ìîñ êâó. Òàêèì ÷èíîì, àêòèâí³ ìàíåâðè
òàòàð âçäîâæ óêð à¿íñüêèõ çåìåëü íàâåñí³-âë³òêó 1539 ð. âèÿ âè ëèñÿ äåìàð -
øåì Ñàõ³á-óðåÿ I. Áî ñàìå â öåé ÷àñ ì³æ êðè ìñüêèì óðÿ äîì ³ Âàñè ëåì Òèø -
êå âè ÷åì â³äáó âà ëèñÿ ³íòåí ñèâí³ ïåðå ãî âîðè. Ðåçóëü òà òîì ¿õ ñòàëî
óêëà äåííÿ íà ïî÷àòêó 1540 ð. íîâî¿ óãîäè ³ âèäà÷à õàíîì ÿðëèêà.  îñíîâ³ ¿¿
ëåæàëè ò³ æ ïóí êòè, ùî ³ â óãî äàõ 1517 òà 1532 ðð. Õàíó âäà ëîñÿ çíîâó
âèòîð ãó âàòè 15-òèñÿ÷í³ óïîì³íêè ³ ¿õ äâî ðà çîâó íà ð³ê ñïëàòó.  òîé æå ÷àñ
ñàì³ óïîì³íêè çàëè øà ëèñÿ «ñóêîí íèìè»: 1 ïîñòàâ «ëóíñüêîãî» ñóêíà çà 33
çîëî òèõ. Âèç íà ÷åííÿ ö³º¿ âèï ëàòè áóëî, ÿê ³ â ñòà ðîìó âàð³àíò³, «çà äîá -
ðîñòü», à íå ç ïîâèí íîñò³. Ùî ñòîñóºòüñÿ êðè ìñüêèõ ã³íö³â ³ ïîñë³â, òî ñòî -
ñîâíî ïåð øèõ âñå çàëè øà ëîñÿ ïî-ñòà ðîìó; ïåðå êîïñüê³ ïîñëè æ îòðè ìàëè
ïðàâî ïðè ¿çäó, õî÷à ³ â îáìå æåí³é ê³ëüêîñò³ – âàë êîþ ó 10-20, «à íàáîëüøú
ïîë-òðåòü ÿä öàòü ÷îëîâ³ê». Óòðè ìàííÿ âñ³õ ³íøèõ ã³íö³â ³ ïîñë³â ìàëî â³äáó -
âà òèñÿ çà ðàõó íîê óïîì³íê³â90.
Îòæå, íà ïî÷àòêó 40-õ ðð. XVI ñò. Âåëè êîìó êíÿç³âñòâó Ëèòî âñüêîìó ³
Êîðîí³ Ïîëüñüê³é âäà ëîñÿ âèéòè ç³ ñòàíó ïîñò³éíî¿ â³éíè ç Êðè ìñüêèì õàíà -
òîì ³ óêëàñòè ç íèì óãîäó íà íîâèõ, äåùî âèã³äí³øèõ óìî âàõ, í³æ öå ìàëî
127
Ïîë³òè÷í³ â³äíîñèíè Âåëèêîãî êíÿç³âñòâà Ëèòîâñüêîãî
85 Êíè ãà ïî ñî ëüñêàÿ Ìåò ðè êè Âå ëè êî ãî êíÿ æåñ òâà Ëè òîâ ñêî ãî (1545-1572). –
Ì., 1843. – Ñ. 21.
86 Òàì æå. – Ñ. 19.
87 Êíè ãà ïî ñî ëüñêàÿ Ìåò ðè êè Âå ëè êî ãî êíÿ æåñ òâà Ëè òîâ ñêî ãî (1545-1572). –
Ì., 1843. – Ñ. 20.
88 Ñåðã³é÷óê Â. ². Íàçâ. ïðà öÿ. – Ñ. 125.
89 Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. – Ñ. 283.
90 Àêòû ÇÐ. – Ò. 2. – Ñ. 362-364.
ì³ñöå ó ïåð øèõ äâîõ äåñÿ òèð³÷÷ÿõ XVI ñò. Óãîäà 1540 ð. çíà ìå íó âàëà
ïåðåõ³ä äî íîâèõ ñòàá³ëüí³øèõ â³äíî ñèí ì³æ äåð æà âàìè. ² õî÷à íà êîð äîí³
ïðî äîâ æó âà ëèñÿ ÷àñò³ ñóòè÷êè ì³æ ñòå ïî âè êàìè ³ óêð à¿íñüêèì íàñå ëåí íÿì,
âîíè âæå ìàëè ñóòòºâó â³äì³íí³ñòü. Ðàí³øå Êðèì ïðî âî äèâ áåç ïå ðåðâí³
øèðî êî ìàñ øòàáí³ âîºíí³ àêö³¿ ç âåëè êîþ ãëè áè íîþ ïðî ðèâó àæ äî ³ëüíî ³
Ëþáë³íà. Çà òàêèõ îáñòà âèí â³äáó âàâñÿ ðåã ðåñ êîëîí³çàö³¿ ë³ñîñòå ïî âî¿ ³ ñòå -
ïî âî¿ ñìóãè Óêðà¿íè. Ç 40-õ ðð. âîºíí³ ä³¿ íà êîð äîí³ âåëèñÿ çäåá³ëüøîãî
ñèëàìè íåâå ëè÷ êèõ çàãîí³â ÷èñåëüí³ñòþ ó ê³ëüêà äåñÿòê³â ÷îëîâ³ê. Öå
îäðàçó ïîçíà ÷è ëîñÿ íà ïîñè ëåíí³ íîâî¿ õâèë³ êîëîí³çàö³éíîãî ðóõó,
ê³ëüê³ñíîìó ðîñò³ êîçàö òâà é ïåðå õîä³ éîãî â³ä îáîðîí íî¿ ñòðà òå㳿 äî íàñòó -
ïàëü íî¿ ó ñòå ïàõ ϳâí³÷íîãî Ïðè ÷îð íî ìîð’ÿ ³ Êðèìó.
128
Áî ðèñ ×åð êàñ
|