Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу

Збережено в:

Бібліографічні деталі
Дата:	2003
Автор:	Зема, В.
Формат:	Стаття
Мова:	Ukrainian
Опубліковано:	Інститут історії України НАН України 2003
Назва видання:	Україна в Центрально-Східній Європі
Теми:	Історія
Онлайн доступ:	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61668
Теги:	Додати тег Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
Назва журналу:	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Цитувати:	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу / В. Зема // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 139-162. — Бібліогр.: 80 назв. — укр.

Репозитарії

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine

id	irk-123456789-61668
record_format	dspace
spelling	irk-123456789-616682014-05-11T03:01:42Z Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу Зема, В. Історія 2003 Article Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу / В. Зема // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 139-162. — Бібліогр.: 80 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61668 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України
institution	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection	DSpace DC
language	Ukrainian
topic	Історія Історія
spellingShingle	Історія Історія Зема, В. Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу Україна в Центрально-Східній Європі
format	Article
author	Зема, В.
author_facet	Зема, В.
author_sort	Зема, В.
title	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу
title_short	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу
title_full	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу
title_fullStr	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу
title_full_unstemmed	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу
title_sort	руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення феодосія косого: спростування історіографічного міфу
publisher	Інститут історії України НАН України
publishDate	2003
topic_facet	Історія
url	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61668
citation_txt	Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу / В. Зема // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 139-162. — Бібліогр.: 80 назв. — укр.
series	Україна в Центрально-Східній Європі
work_keys_str_mv	AT zemav rusʹkomovníreformacíjnípamâtkitavčennâfeodosíâkosogosprostuvannâístoríografíčnogomífu
first_indexed	2025-07-05T12:37:29Z
last_indexed	2025-07-05T12:37:29Z
_version_	1836810554873741312
fulltext	Âàëåð³é Çåìà Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî: ñïðîñ òóâàííÿ ³ñòîð³îãðàô³÷íîãî ì³ôó* Äîáðå â³äîìî, ùî çà ÷àñ³â Ðåôîð ìàö³¿ ðóñüê³ çåìë³ Ïîëüñüêî¿ Êîðîíè ³ Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî ïåðå áó âàëè ï³ä çíà÷ íèì âïëè âîì â÷åíü Ëþòåðà, Êàëüâ³íà ³ ïîñë³äîâ íèê³â óí³òàð³¿â. Â³äîìî òàêîæ, õòî ç ðóñü êî¿ åë³òè ïåðåé øîâ ó ëîíî íîâèõ Öåð êîâ. Ïåðåë³ê â³ðíèõ ìîæå óòî÷ íþ - âà òèñÿ ³ ïîïîâ íþ âà òèñÿ. Ïðîòå çîâñ³ì ìàëî â³äîìî, ÷è ³ñíó âàëà ÿêàñü âëàñíå ðóñüêà ïðî òåñ ò àíòñüêà é àð³àíñüêà òåî ëîã³÷íà äóìêà. Âèäàºòüñÿ, ùî ïîëüñüêî ìîâí³ òåê ñòè, îðè´³íàëüí³ àáî æ ïåðå êëàäí³, ö³ëêîì â³äïîâ³äàëè òåî ëîã³÷íèì é ïðî ïîâ³äíèöü êèì ïîòðå áàì äóõîâ íèõ ë³äåð³â ³ â³ðíèõ. Çðî - çóì³ëî, ÷îìó á³ëüø³ñòü ç íèõ çãî äîì, çà ÷àñ³â Êîíò ððå ôîð ìàö³¿, îïè íè ëàñÿ ñåðåä êàòî ëèê³â: ïåðå ìî æåí³ ïåðå õî äèëè ó òàá³ð ïåðå ìîæö³â. Õî÷à ìè çíàºìî ïðî ÷èìà ëèé âïëèâ ïðî òåñ òàíò³â íà ñòà íîâ ëåííÿ ïðà âîñ ëàâ íîãî ïðî - ïîâ³äíèö òâà íà çåì ëÿõ Ïîëüñüêî¿ Êîðîíè1, îãëÿä âëàñíå àíòèï ðî òåñ ò - àíòñüêèõ äæå ðåë ï³äòâåð äæóº, ùî ¿õ áóëî íåáà ãàòî. Òàêèé âèñ íî âîê íå º îñòà òî÷ íèì: ö³ëêîì ïåð ñïåê òèâ íèì âèäàºòüñÿ ïîøóê àíòèï ðî òåñ ò àíòñüêèõ ðåïë³ê ó ïðî ïîâ³äíèöü êèõ ðóêî ïèñ íèõ çá³ðêàõ. ²íøèì ïèòàí íÿì äèñ êóñ³¿ ì³æ êàëüâ³í³ñòàìè, ëþòå ðà íàìè, àð³àíàìè – ç îäíîãî áîêó, ³ ïðà âîñ ëàâ íèìè, ç ³íøîãî, º ñïîñ³á ñïðèé íÿòòÿ ¿õ îäíå îäíèì. Ïîëåì³÷í³ òà òåî ëîã³÷í³ òðàê òàòè, îêð³ì âèê ëà äåííÿ âëàñ íèõ â³ç³é â³ðè ³ øëÿõ³â ïîðÿ òóíêó, ì³ñòèëè òàêîæ åëå ìåíòè êðè òèêè ñâî¿õ îïî íåíò³â. Ö³ ðåïë³êè ñëó ãó þòü òàêîæ äî ðåêî íñòðóêö³¿ òîãî, ÷èì áóëî ïðà âîñ ëàâ'ÿ â î÷àõ ïðî òåñ òàíò³â òà ïðî òåñ òàí òèçì ³ àð³àíñòâî â î÷àõ ïðà âîñ ëàâ íèõ. Ïðîòå ñïðîáè â³äíî âèòè, ñïè ðà þ ÷èñü íà òàê³ ïåðå õðåñí³ â³ç³¿ îïî íåíò³â, ñàì³ òåî - ëîã³÷í³ ñèñ òåìè ð³çíèõ êîí ôåñ³é âèäàþòüñÿ íåïåâ íèìè. _____ * Ñòàòòÿ ï³äãî òîâ ëåíà çà ñïðè ÿííÿ êàñè ³ì. Þçåôà Ìÿíî âñüêîãî (Âàð øàâà, Ïîëüùà) 139 1 Janów J. T³umaczenia ruskie z Postylli M. Reja w ewangeliarzach kaznodziejskich XVI i XVII wieku // Sprawozdania z posiedzeñ Polskiej Akademii Umiejêtnoœci. – Kraków, 1929. – Nr. 8. – S. 2-10; Ejusdem. Przyczynek do Ÿróde³ ewangeliarza popa Andrzeja z Jaros³awia (przek³ad pasji z Postylli M. Reja) // Prace filologiczne. – 1931. – T. XV, cz. II. – S. 118-162; Ejusdem. Problem klasyfikacji ewangeliarzy «uczytelnych» (kaznodziejskich). Czêœæ I. Grupa œrodkowo-podolska // Sprawozdania z czynnoœci i posiedzeñ Polskiej Akademii Umiejêtnoœci. – Kraków, 1948. – Nr. 8. – S. 296-306; Ejusdem, Ze studiów nad ewangeliarzami «uczytelnymi» XVI—XVII w. // Slavia. – 1950, r. XIX. – Z. 3-4. – S. 317-335; Ó â³ç³¿ Êèðèëà Òðàíêâ³ë³îíà-Ñòàâ ðî âåöü êîãî, àâòîðà ïåð øîãî òåî - ëîã³÷íîãî ïðà âîñ ëàâ íîãî òðàê òàòó «Çåð öàëî áîãîñ ëîâ³ÿ», ùî ïîñòàâ íà òåðå - íàõ Ëèòî âñüêî-Ïîëüñüêî¿ äåð æàâè, ïðî òåñ òàíòè, ñåðåä íèõ êàëüâ³í³ñòè ³ ëþòå ðàíè, ô³ãóðó þòü ÿê òàê³, ùî ïåðåé íÿò³ ò³ëåñ íîþ ñóòí³ñòþ Áîæîãî Ñëîâà ³ íàäòî äîâ³ðÿþòü Ñòà ðîìó Çàâ³òó (áóê âàëüíå òëó ìà ÷åííÿ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, ñêåï òè÷íà íàñòà íîâà ùîäî ïèñàíü îòö³â Öåð êâè ³ äîã ìà òèêè âèê ëè - êàëè êðè òè÷íó ðåàêö³þ ïðèá³÷íèê³â ñõ³äíîãî õðèñ òè ÿ íñòâà). Îäíàê, ç ïîãëÿäó ïðî òåñ òàíò³â, òåî ëîã³÷í³ ñèñ òåìè òðà äèö³éíîãî õðèñ òè ÿ íñòâà áóëè ïîðîä æåí³ íåïðà âèëü íèì òëó ìà ÷åí íÿì ³ ðîçóì³ííÿì òîãî æ òàêè Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, óñïàä êó âàí íÿì ³äîëî ïîê ëîí íèöü êèõ òðà äèö³é, êîòð³ ìóñèëè á â³ä³éòè ç âò³ëåí íÿì ³ âîñ êðåñ³ííÿì ²ñóñà. Äî öèõ âçàºìíèõ çâè íó âà ÷åíü ìè ïîâåð íå ìîñÿ çà äîïî ìî ãîþ ñàìî î ïèñ³â ðóñü êî¿ ðåë³ã³éíî¿ êóëü òóðè ó äâîõ ¿¿ âèì³ðàõ: ïðî ñò àíòñüêîìó (³ àð³àíñüêîìó) òà òðà äèö³éíîìó, ïðà âîñ ëàâ íîìó. Ìè òàêîæ ñïðîáóºìî ïîð³âíÿòè ðóñüê³ ïàì ’ÿòêè ÷àñ³â Ðåôîð ìàö³¿ òà ïàì ’ÿòêè, ùî â³äîá ðà æàëè ºðåñü Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî. ×è ìîæíà ââà æàòè ðåàëü íèì âïëèâ ðîñ³éñüêèõ ³íàêî äóìö³â íà ðîçâ³é ïðî òåñ òàí òèçìó íà ðóñü - êèõ çåì ëÿõ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, ÿê öå ïðè é íÿòî ââà æàòè â ³ñòîð³îãðàô³¿? Íàøîþ ã³ïîòå çîþ º ïðè íöè ïîâà íåçà ëåæí³ñòü ïîøè ðåííÿ ïðî òåñ ò àíòñüêèõ êîí ôåñ³é òà àð³àíñòâà íà òåðè òîð³ÿõ ñó÷àñ íèõ Óêðà¿íè é Á³ëîðóñ³ â³ä ó÷åííÿ ÷åíöÿ ç Á³ëîî çåðà Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî òà éîãî ïîñë³äîâ íèê³â. Ìåòîþ øê³öó º ïîð³âíÿííÿ òîãî, ùî â ³ñòîð³îãðàô³¿ ñòàëî íàçè âà òèñÿ «ó÷åí íÿì Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî», òà êîí öåïö³é ïðî òåñ òàíò³â é àð³àí, ïîøè ðå íèõ íà ðóñü êèõ çåì ëÿõ Ïîëüñüêî-Ëèòî âñüêî¿ äåð æàâè. Äëÿ öüîãî ìè çâåð íå ìîñÿ äî äæå ðåë, ÿê³, ïðè ïóñ òèìî, â³äîá ðà æà þòü ³íòåí ñèâí³ñòü ïðî òåñ ò àíòñüêî-àð³àíñüêî¿ òà êðè òè÷ íî¿ äî íå¿ ïðà âîñ ëàâ íî¿ ïîëåì³êè. Äëÿ ðåêî íñòðóêö³¿ ïåð øî¿ ìè ñïèðàºìîñÿ íà òåê ñòè Ñèìîíà Áóä íîãî, òðàê òàòè ÿêîãî ìîæíà ââà æàòè âïëè - âî âèìè äëÿ ðîç âèòêó êàëüâ³í³ñòñüêî¿ òà àð³àíñüêî¿ äóìêè íà òåðå íàõ Âåëè - êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî. Ñåðåä äæå ðåë, çàëó ÷å íèõ äî ðåêî íñòðóêö³¿ òà ïîð³âíÿííÿ â÷åííÿ Êîñîãî òà éîãî ñï³ëüíèê³â ³ ïðî òèâ íèê³â, ìîæíà âèä³ëèòè òàê³: 1) Ñèìîíà Áóä íîãî «Êàòè õèñ¿ñú, òî åñòú íàîóêà ñòà ðî äàâ íàÿ õð¿ñò¿àí ñêàÿ îò ñâå òîãî ïèñìà, äëÿ ïðî ñòûõú ëþäåé ÿçûêà ðîóñ êàãî, âú ïûòàí³àõú è îòêà - çåõú ñúáðàíà» (Íåñâ³æ, 1562), éîãî æ «O przedniejszych wiary chrystyjanskiej artykulech» (Цosk, 1576), éîãî æ «O urzadzie miecza uїywaj№cym» (Цosk, 1583); 2) çá³ðíèê ïðî ïîâ³äåé, óêëà äå íèõ â êàëåí äàð íèé ñïîñ³á, î÷å âèäíî, àð³àíñüêîãî ïîõîä æåííÿ (ê³íåöü XVI ñò.); 3) ä³àð³óø êàëüâ³í³ñòà Ôåäîðà ªâëà øå âñüêîãî çëàìó XVI – XVII ñò.; 4) òåê ñòè, ùî ì³ñòÿòü â³äãóêè íà ºðåñü Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî, ñåðåä íèõ – Çèíîâ³ÿ Îòå íñüêîãî «²ñòèíû ïîêà çàí³å» (áë. 1569 ð.) ³ «Ïîñ ëàí³å ìíî ãîñ ëîâ - íîå» (áë. 1567 ð.); 5) çá³ðíèê àíòèï ðî òåñ ò àíòñüêîãî õàðàê òåðó (ê³íåöü XVI cò.); 6) çá³ðíèê íàïó ÷ó âàëü íîãî çì³ñòó, ùî ì³ñòèòü àíòèàð³àíñüê³ é àíòèï ðî òåñ - òàíòñüê³ ðåïë³êè (ïî÷à òîê XVII ñò.). 140 Âàëåð³é Çåìà Òå, ó ÿêèé ñïîñ³á â ³ñòîð³îãðàô³¿ â³äáó ëàñÿ ñèí õðîí³çàö³ÿ ïðî òåñ òàí òèçìó é àð³àíñòâà, ç îäíîãî áîêó, ³ â÷åííÿ Êîñîãî, ç ³íøîãî, ïîòðåáóº ´ðóí òîâ íî¿ äåêî íñòðóêö³¿ ãåíåçè ðîñ³éñüêî¿ òà ðàäÿ íñüêî¿ ³ñòîð³îãðàô³¿ óïðî äîâæ XIX – XX ñò. Ìè æ çóïè íè ìîñÿ ðåò ðîñ ïåê òèâíî ëèøå íà äåÿ êèõ ñâ³ä÷åí íÿõ, êîòð³ â³äîá ðà æà þòü, âò³ì, ¿¿ õàðàêòåð. Óÿâ ëåííÿ ïðî çâ’ÿ çîê â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî òà éîãî ïîñë³äîâ íèê³â ç ðåôîð ìàö³éíèìè ðóõàìè ªâðîïè ì³öíî âêîð³íèëîñÿ â ðîñ³éñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ ùå ó XIX ñò. Óæå â ïåðå äìîâ³ äî âèäàííÿ òåêñò³â Çèíîâ³ÿ Îòå - íñüêîãî âêàçóºòüñÿ, ùî «ñèëüí³» ³ «çë³» ºðåñ³ âèíèêëè ó Íîâ ãî ðîä³ ÷åðåç íåçà äî âî ëåííÿ ëà¿ê³â ì³ñöå âèì äóõ³âíèö òâîì. Òàê ç’ÿ âè ëèñÿ þäà¿ çàíòè (æèäî âñòâó þ ùèå). Çãî äîì, ï³ä âïëè âîì ºâðî ïå éñüêèõ ðåôîð ìàö³éíèõ ³äåé, ÿê çàçíà÷àºòüñÿ, âèíèêëà ºðåñü Êîñîãî2. Ì³æ ì³ôîëîã³ºþ òà ³ñòîð³îãðàô³ºþ Î÷å âèäíî, ùî óÿâ ëåííÿ ïðî òÿãë³ñòü ³äåé ³ òðà äèö³é ùîäî â³ç³¿ ìèíó ëîãî âëàñ íî¿ â³ò÷èçíè â ðîñ³éñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ â³ä³ãðàº íåà áè ÿêó ðîëü, òîìó ºðåñü ïîæè äîâ³ëèõ çëàìó XV–XVI cò., à òàêîæ ºðåñü Êîñîãî ÷àñîì òðàê òó - þòüñÿ ÿê ºäèíå ö³ëå. Äî öüîãî ºðåòè÷ íîãî versus ðåôîð ìàö³éíîãî ðóõó äîëó - ÷à þòüñÿ íåñòÿ æà òåë³, ÿê³ ââà æà þòüñÿ çà ñâîãî ðîäó fratres minores ìîñ êî âñüêî¿ Öåð êâè. Ñõîæå, ùî êîðåí³ òàêèõ óÿâ ëåíü – ôîð ìó âàííÿ ñëîâ ’ÿ - íîô³ëüñüêîãî íàïðÿìó â ³íòå ëåê òó àëü íîìó æèòò³ Ðîñ³¿ XIX ñò. òà ³äåî ëîã³ÿ äåð æàâ íîãî ïàòð³îòèçìó é ðîñ³éñüêîãî íàö³îíàë³çìó, íàñàä æó âàíà ³ ïðîïà´îâàíà çà ïðàâë³ííÿ Ìèêîëè ², à òàêîæ éîãî íàñòóï íèê³â3. Ñòàâ ëåííÿ ðîñ³éñüêî¿ ³ñòîð³î´ðàô³¿ äî ³ñòîð³¿ ñó÷àñ íèõ Óêðà¿íè ³ Á³ëîðóñ³ â³ääçåð êà ëè - ëîñÿ êð³çü ïðè çìó òåðì³í³â «çàïàä íî ðóññê³é», àáî æ «þãî çà ïàä íî ðóññê³é». Ö³ òåðåíè ³ ¿õí³ ìåø êàíö³ – ó â³ç³¿ ³ìïå ðñüêèõ ³ñòî ðèê³â, – â³äîê ðåì ëåí³ â³ä ºäèíî¿ Ðóñ³ ÷åðåç ³ñòî ðè÷í³ îáñòà âèíè, çàâæäè ïðàã íóëè äî ïîºäíàííÿ òàêîæ ³ç Ìîñ êî âñüêîþ Öåð êâîþ. Òîìó á³ëüø³ñòü ÿâèù êóëü òóð íîãî ³ ïîë³òè÷ íîãî æèòòÿ ðóòåí³â ïîâ’ÿ çó âà ëàñÿ áåç ïî ñå ðåä íüî ç ³ñòîð³ºþ Âåëè - êîãî êíÿç³âñòâà Ìîñ êî âñüêîãî. Â òàêîìó ðàç³ ïîòðàê òó âàííÿ ïîä³é ºâðî ïå éñüêî¿ ³ñòîð³¿ íàáó âàëî íåñïîä³âàíîãî õàðàê òåðó, áî óñÿ ³ñòîð³ÿ ñëîâ ’ÿ íñòâà ìóñèëà ï³ä êóòîì çîðó öèõ ³ñòî ðèê³â âçî ðó âà òèñü íà Ðîñ³þ. Îñèï Áîäÿ íñüêèé çàóâàæóâàâ, ùî ñëîâ’ÿíè-êàòî ëèêè âèñ òó ïàëè ïðîòè âèê ðèâ ëåííÿ ñïðà âæíüîãî õðèñ òè ÿ - íñüêîãî â÷åííÿ ç áîêó ïàïñòâà, âèìà ãà þ÷è ïîâåð íåííÿ äî ïåðâ³ñíîãî Ïðà - âîñ ëàâ’ÿ. Á³ëüø í³æ çà ñòîë³òòÿ äî Ëþòåðà çàõ³äí³ ñëîâ ’ÿíè (éäåòüñÿ ïðî ãóñèò³â) çä³éñíèëè Ðåôîð ìàö³þ â Çàõ³äí³é Öåðêâ³, ÷èì ñïðè ÿëè ïîÿâ³ í³ìåöü êîãî ïåðå òâî ðþ âà÷à; ïðîòå ñëîâ ’ÿíñüê³ ðåôîð ìà òîðè – ïèøå Áîäÿ - íñüêèé – íàìà ãà ëèñÿ áóòè îñòî ðîíü ëþòå ðàí ³ êàëüâ³í³ñò³â àæ äî ñàìî¿ Á³ëîãî ðñüêî¿ áèòâè. Ò³ëüêè çàâäÿêè ïîøè ðåííþ ãóñè òñòâà ìîæíà ïîÿñ íèòè 141 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 2 Îò èç äà òå ëåé // Èñòè íû ïî êà çà íèå ê âîï ðî ñèâ øèì î íî âîì ó÷å íèè. Ñî ÷è íå - íèå Èíî êà Çè íî âèÿ Îòåí ñêî ãî. – Êà çàíü, 1863. – Ñ. 3-9. 3 Ïîð.: Óîð òìàí Ñ. Ñöå íà ðèè âëàñ òè. Ìèôû è öå ðå ìî íèè ðóñ ñêîé ìî íàð õèè. – Ì., 2002. – Ñ. 495-527. øâèäêå ðîç ïîâ ñþä æåííÿ â÷åííÿ ëþòå ðàí â Ëóæè ÷àõ, Ïîëüù³, Ñèëåç³¿, Øòèð³¿, Óãîð ùèí³, Êðàéí³ ³ Õîð âàò³¿. Äåêîòð³ ç öèõ ïëå ìåí çíîâó ñèëîì³öü áóëè ïîâåð íåí³ äî êàòî ëè öèçìó. «ßêùî æ äàòè öèì íîâîíà âåð íå íèì ñëîâ ’ÿ - íàì-êàòî ëè êàì äåê³ëüêà äîã ìàò³â ç ãóñè òñüêîãî (òàêîãî áëèçü êîãî äî ïðà âîñ - ëàâ’ÿ) â³ðîâ ÷åííÿ, – ñâ³ò ïî÷óº çàõîï ëåí³ ñï³âè íà áåðå ãàõ Îäðè, Åëüáè, Äóíàþ, à íàâ³òü Â³ñëè»4. Íà â³äì³íó â³ä êàòî ëè öèçìó, ïîøè ðå íîãî ïî÷àò êîâî âèê ëþ÷íî ïîì³æ ðîìà íñüêèõ ³ ãåð ìà íñüêèõ íàðîä³â, ïðà âîñ ëàâ’ÿ áóëî õàðàê òåðíå óñ³ì ñëîâ ’ÿ íñüêèì ïëå ìå íàì5. Ïðèí öèï òÿã ëîñò³, ó íàøîìó âèïàäêó ïîì³æ ºðåòè÷ íèìè â÷åí íÿìè, íàáóâàº íåà áè ÿ êîãî çíà ÷åííÿ. Çîê ðåìà, ðóõ þäà¿ çàíò³â çëàìó XV—XVI cò., ïðåä ñòàâ íèêè ÿêîãî ïðàãëè ïåðå êëà äàòè ³ ÷èòàòè Ñòà ðèé Çàâ³ò, â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â çëèâàºòüñÿ â ðîñ³éñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ ç â÷åí íÿì Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî. Öå êîíñòðóþâàííÿ ñï³ëüíîñò³ ì³æ ºðåññþ þäà¿ çàíò³â ³ â÷åí íÿì Êîñîãî íàáóëî çàâåð øå íîãî âèã ëÿäó ó ôóí äà ìåí òàëüí³é ïðàö³ ìèò ðî ïî ëèòà Ìàêàð³ÿ ç ³ñòîð³¿ Ðîñ³éñüêî¿ Öåð êâè. Â÷å íèé óâà æàâ, ùî ÷åðåç äâàä öÿòü ðîê³â ï³ñëÿ çíèê íåííÿ þäà¿ çàíò³â ó Ðîñ³¿ ¿õíÿ ºðåñü çíîâó â³äðî äè ëàñÿ ï³ä âïëè âàìè Çàõîäó. Ï³äñòà âîþ äëÿ ïîºäíàííÿ äâîõ ºðåñåé áóëî òå, ùî Êîñîé, ÿê ³ þäà¿ çàíòè, ââà æàâ ãîëîâ íèìè êíè ãàìè õðèñ òè ÿ íñòâà êíèãè Ìîé ñåÿ, çàãà ëîì óñ³ ñòà ðî çàâ³òí³. Àáè ïðè âåð íóòè íà ñâ³é á³ê á³ëüøó ê³ëüê³ñòü õðèñ - òèÿí, ºðåòèê ïî÷àñòè êîðèñ òó âàâñÿ ïèñàí íÿìè Âàñèëÿ Âåëè êîãî òà Éîàíà Çîëî òî óñ òîãî. Ìàêàð³é çàóâàæóº, ùî íåìàº æîä íèõ ñâ³ä÷åíü, ÿê³ á äàëè ï³äñòàâè øóêàòè êîðåí³â ó÷åííÿ Êîñîãî â Ëèòâ³. Ïî÷àòêè éîãî ëîêàë³çóþòüñÿ çåì ëÿìè Á³ëîîçåðà, äå ïîøè ðþ âà ëèñÿ «â³ëüí³ ³äå¿» ñåðåä ñòàðö³â, çîê ðåìà, Àðòåì³ÿ6. Ó ïðà öÿõ ²âàíà Ìàëè øå âñüêîãî, ïðè ñâÿ ÷å íèõ ïîøè ðåííþ àíòèò - ðèí³òàðèçìó â Ëèòâ³ òà Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é, çàóâàæóºòüñÿ, ùî ³äåî ëîã³ÿ ðóõó þäà¿ çàíò³â, ïîøè ðåíà â Íîâ ãî ðîä³, à çãî äîì ó Ìîñêâ³, áóëà ïðè íå ñåíà âèõ³äöÿìè ç ÂÊË. Âîíà ì³ñòèëà â ñîá³ åëå ìåíòè «ñàìî ðîä íîãî ðàöè î - íà ëèçìà», ùî çãî äîì ïîøè ðè ëèñÿ ó â÷åíí³ ïîëüñüêî-ëèòî âñüêèõ àíòèò ðèí³òàð³¿â7. Ìàëè øå âñüêèé ïðî äîâæóº, ùî ºðåòèêè, ïåðåñë³äóâàí³ ó Ìîñ êîâ³¿, âò³êàëè äî Ëèòâè, äå ïðî äîâ æó âàëè ïðî ãî ëî øó âàòè ñâîº â÷åííÿ. Àâòîð ââàæàº çà ìîæ ëèâå ïîâ’ÿ çàòè ðóõ «âîëü íî äóì öåâ» ñåðå äèíè XVI ñò. ñåðåä íèõ Ìàòâºé Áàøê³í, Àðòåì³é, Ôåî äîñ³é Êîñîé ç â³äãî ëîñ êàìè ðóõó þäà¿ çàíò³â. Ïîïðè òå, ùî ö³ ó÷è òåë³ ìàþòü ì³æ ñîáîþ áàãàòî ñï³ëüíîãî, ¿õí³ â÷åííÿ, – ââàæàº Ìàëè øå âñüêèé, – ìîæíà ðîç ìå æó âàòè òàê, ÿê ð³çí³ 142 Âàëåð³é Çåìà 4 Áî äÿí ñêèé Î. Î ïî èñ êàõ ìîèõ â Ïîç íàí ñêîé ïóá ëè÷ íîé áèá ëè î òå êå // ×òå íèÿ â èì ïå ðà òîð ñêîì Îáùåñ òâå èñ òî ðèè è äðåâ íîñ òåé Ðîñ ñèé ñêèõ ïðè Ìîñ êîâ - ñêîì óíè âåð ñè òå òå. – 1846. – ¹ 1. – Ñ. 18. 5 Òàì æå. – Ñ. 19. 6 Ìà êà ðèé, àð õè å ïèñ êîï Ëè òîâ ñêèé è Âè ëåí ñêèé. Èñòî ðèÿ Ðóñ ñêîé Öåð êâè. – Ò. VI. – ÑÏá, 1870. – Ñ. 247, 271—275. 7 Ìà ëû øåâ ñêèé È. Ïîä ëîæ íîå ïèñü ìî Èâà íà Ñìå ðû ê âå ëè êî ìó êíÿ çþ Âëà äè ìè ðó Ñâÿ òî ìó // Òðó äû Êè åâ ñêîé äó õîâ íîé àêà äå ìèè. – 1976, – ò. ²². – Ñ. 513. íàïðÿìêè ó ºâðî ïå éñüêîìó ïðî òåñ òàí òèçì³. Ïîçàÿê â÷åííÿ Àðòåì³ÿ é Áàøê³íà ìîæíà ââà æàòè ïîä³áíèìè äî ïðî òåñ ò àíòñüêèõ, òî Êîñîé ³ éîãî ïîñë³äîâ íèêè ïîâí³ñòþ ïîä³áí³ äî àíòèò ðèí³òàð³¿â. Ó ºâðî ïåéñüê³é Ðåôîð - ìàö³¿, êîëè ð³çí³ ¿¿ íàïðÿìêè ùå íå âèîê ðå ìè ëèñÿ îñòà òî÷íî, – çàóâàæóº ³ñòî - ðèê, – òàêîæ ìîæíà ãîâî ðèòè ïðî ñï³ëüí³ñòü ó ñåðå äî âèù³ ìîñ êî âñüêèõ «âîëü íî äóì öåâ»8. Àíòèòðèí³òàðñòâî, ÿêå ìîæíà òðàê òó âàòè ÿê ì³ñöåâå, ïîëüñüêî-ëèòî âñüêå ÿâèùå, ìàëî êîðåí³ ó â÷åíí³ þäà¿ çàíò³â. ×àñ ïîÿâè àíòèò ðèí³òàðñüêîãî â÷åííÿ ³ ïðè õîäó äî Ëèòâè Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî ïðè áëèçíî çá³ãàþòüñÿ. ßêùî àíòðèí³òàðñòâî, çàíå ñåíå ç Â³ëüíà, Ìàëè øå âñüêèé ââà æàâ ÷óæèì äëÿ Ëèòâè, òî â÷åííÿ Êîñîãî ³ ïîñë³äîâ íèê³â òðàê òó âàâ ÿê âëàñíå: «àíòèò ðè íè òà ðè à íñòâî Ôåî äî ñèÿ Êîñîãî è åãî «÷àäè» áûëî ñâîèì ðóñ - ñêî-ëèòîâ ñêèì, ïðî ïî âå äû âà ëîñü Ôåî äî ñèåì è åãî ñîîá ùíè êàìè ïî-ðóñ ñêè è ìåæäó ðóñ ñêèìè, ïðè îá ðå òàÿ ïîñëå äî âà òå ëåé è â ðóñ ñêîì äóõî âå íñòâå»9. Íàâî äÿòüñÿ òàêîæ ñëîâà Çàõàð³¿ Êîïèñ òå íñüêîãî ïðî âàæ ëèâ³ñòü ïèñàíü ñòàðöÿ Àðòåì³ÿ, êîò ðèé ó Ëèòâ³ áàãàòüîõ â³äâåð íóâ â³ä «ºðåñ³». Â³äòàê ºðåñü, ùî ïîõî äèëà ç Ìîñ êâè, áóëà âèë³êîâàíà âèõ³äöÿìè çâ³äòè æ – ï³äñó ìîâóº Ìàëèøåâñüêèé – îáèäâà ö³ ÿâèùà ìàþòü çâ’ÿ çîê îäíå ç îäíèì10. Ìèõàéëî Ãðó øå âñüêèé ôàê òè÷íî ïîâòî ðèâ âèñ íîâêè ðîñ³éñüêèõ äîñë³äíèê³â. Â³í óâà æàâ, ùî íà Óêðà¿í³ íå áóëî ÿêî ãîñü çíà÷ íîãî ïîøè ðåííÿ ðåôîð ìàö³éíèõ ³äåé11. Íàòîì³ñòü ³ñòî ðèê âêà çó âàâ íà ïîøè ðåííÿ ì³ñöå âîãî, âèðî ùå íîãî íà ïðà âîñ ëàâ íîìó ´ðóíò³, ðàö³îíàë³çìó. Â÷åííÿ ðîñ³éñüêèõ ºðåòèê³â Ãðó øå - âñüêèé ââà æàâ íàáëè æå íèì äî óí³òàðèçìó12. Òèïî âèì ïðî ÿ âîì íîâîãî ðîñ³éñüêîãî ïàòð³îòèçìó â ðàäÿíñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ º ïðàö³ Îëåêñàí äðà Êë³áàíîâà. Â³í ñôîð ìó ëþ âàâ ïðè íöèïè ïîòðàê òó âàííÿ ³ñòîð³¿ Ðîñ³¿ XV – XVI ñò. ç òî÷êè çîðó ãóìàí³ñòè÷ íèõ ³ ðåôîð - ìàö³éíèõ òå÷³é. Òâåð äæåííÿ ïðî êîí òðàñò ì³æ Çàõî äîì ³ Ñõî äîì ó ñòî ñóíêó äî Ðîñ³¿, êîòð³ ôîð ìó âà ëèñÿ â ºâðî ïåéñüê³é òà àìå ðè êàíñüê³é ³ñòîð³îãðàô³ÿõ, â³í óâà æàâ çà øê³äëèâó é çë³ñíó ïðîïà´àíäó, ùî çàïå ðå÷óº ³ñíó âàííÿ ó Ðîñ³¿ â³ëüíîãî ñëîâà ³ ïðè íöèï³â ãóìàí³çìó. Ö³ ïðè íöèïè â³í òðàêòóº íå ÿê ïîâåð íåííÿ äî íàâ÷àííÿ ÷åðåç êëà ñè÷í³ àíòè÷í³ òðàê òàòè, à ÿê ùîñü çíà÷íî á³ëüøå, ùî â Ðîñ³¿ ïðî òèñ òàâ ëÿ ëîñÿ «äóõîâí³é äèê òà òóð³ ïðà - âîñ ëàâ’ÿ» ³ «åêñïëó à òà òî ðñüêèì ³íñòè òó òàì ôåî äàë³â»13. Ðåôîð ìàö³éíèìè ³ñòî ðèê íàçèâàº ò³ ðîñ³éñüê³ ºðåñ³, êîòð³ âèñ òó ïàëè ïðîòè ôåî äàëü íî¿ Öåð êâè ³ îñâÿ ÷åíîãî íåþ ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ: «ç îäíîãî áîêó áþð ãåðñüê³, à ç ³íøîãî ñåëÿ íñüêî-ïëå áåéñüê³ íèçè, âîíè ç ð³çíèì ð³âíåì âèñ ëîâ ëþ âàëè ³íòå ðåñè 143 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 8 Òàì æå. – Ñ. 517. 9 Òàì æå. – Ñ. 529. 10 Òàì æå. – Ñ. 544-545. 11 Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð³ÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. – Ê., 1995. – Ò. VI. – Ñ. 422. 12 Òàì ñàìî. – Ñ. 423. 13 Êëè áà íîâ À.È. Ðå ôîð ìà öè îí íûå äâè æå íèÿ â Ðîñ ñèè â XIV – ïåð âîé ïî ëî âè - íå XVI â.â. – Ì., 1960. – Ñ. 4. ïîñòó ïàëü íîãî ³ñòî ðè÷ íîãî ðîç âèòêó»14. Ó Ðîñ³¿ ðåôîð ìàö³éíèé ðóõ, ïðî - äîâæóº Êë³áàíîâ, íàêî ïè ÷ó âàâ ó ñîá³ åëå ìåíòè ãóìàí³çìó, éîãî âèíèê íåííÿ ïîâ’ÿ çàíå ç óìî âàìè «ñëî æèâ øå ãîñÿ ãóìà íèçìà». Ïîä³áíî äî Çàõîäó, çàðîä - æåííÿ ðåôîð ìàö³éíîãî ðóõó ïîâ’ÿ çàíå ç ðîç âèò êîì ì³ñüêîãî ðåìåñëà, òîðã³âë³, ðîç øè ðåí íÿì ñôåðè ñï³ëêó âàííÿ ì³ùàí, ï³äéî ìîì êóëü òóðè. Ðóõ áóâ ôîð ìîþ âèðà æåííÿ ñîö³àëü íèõ ïðî òèð³÷ ì³æ ì³ùàíàìè ³ âåëè êèìè ôåî - äà ëàìè, ÿê öåð êîâ íèìè, òàê ³ ñâ³òñüêèìè. Ó ñóñï³ëüí³é ñâ³äîìîñò³ â³äáóâñÿ çñóâ, ñâ³ä÷åí íÿì ÷îãî áóëà êðè òèêà ðåë³ã³¿ ÷óäåñ ³ ìàã³÷íèõ ôîð ìóë15. Ïîïðè òå, ùî Êë³áàíîâ íå ïîâ’ÿçóº «â÷åííÿ Êîñîãî» áåç ïî ñå ðåä íüî ç þäà¿ çàí òàìè (â³í ëèøå âêàçóº íà âïëèâ éîãî íà ðîçâ³é àíòèò ðèí³òàðèçìó â Ëèòî - âñüêî-Ïîëüñüê³é äåð æàâ³, à òàêîæ íà ïàðà ëåë³ ç â÷åí íÿì ïðî «äóõîâ íèé ðîçóì» Òîìàñà Ìþí öåðà16), äëÿ íüîãî, ñï³ëüí³ñòü ¿õ ïîëÿãàº ó ñâîºð³äíîìó «ìåòà íà ðà òèâ³», ÷èì º ðåôîð ìàö³éíèé ðóõ, ïðî äîâ æó âà ÷åì ÿêîãî áóâ á³ëîî - çå ðñüêèé ºðåòèê. Â÷åííÿ ö³º¿ «ìóæ íüî¿ ³ òàëà íî âè òî¿ îñî áèñ òîñò³» – ó â³ç³¿ Êë³áàíîâà – âåð øèíà ðîç âîþ ðîñ³éñüêî¿ ðåôîð ìàö³éíî¿ äóìêè, ñâ³ä÷åí íÿì ÷îãî º ãëè áèíà çì³ñòó, ñì³ëèâ³ñòü â ïîðó øåíí³ ñîö³àëü íèõ é ³äåî ëîã³÷íèõ ïèòàíü, ùî áóëî â³äïîâ³ääþ íà çàïèòè ïðèãí³÷åíèõ ñîö³àëü íèõ íèç³â17. Çâè - ÷àéíî, ùî ïðè çâåð òàíí³ äî ïðàöü ðàäÿ íñüêèõ ³ñòî ðèê³â ñë³ä âðà õî âó âàòè ³äåî ëîã³÷íå ïðèãí³÷óâàííÿ, à ó âèïàäêó Êë³áàíîâà òàêîæ 17 ðîê³â òþðåì ³ çàñëàííÿ, ïðîòå ñàìå ôîð ìó âàííÿ íèì òåîð³¿ ïðî â³äïîâ³äí³ñòü ðåôîðìàö³éíîãî ðóõó â Ðîñ³¿ òà Ðåôîðìàö³¿ ó ªâðîï³ ïðèìóøóº çàìèñëèòèñÿ... Ïðàö³ Ì³õà¿ëà Äì³òð³ºâà, ÿêèé ïîâåð íóâñÿ äî îêðåñ ëå íî¿ âæå ó XIX ñò. òåìè âïëèâó ³äåé Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî íà ðîçâ³é Ðåôîð ìàö³¿ íà ðóñü êèõ çåì ëÿõ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, ñòàëè sui generis ïðî äîâ æåí íÿì òåîð³¿ Êë³áàíîâà ïðî åêâ³âàëåíò ðåôîð ìàö³éíîãî ðóõó â Ðîñ³¿ ³ Ðåôîð ìàö³¿ ó Çàõ³äí³é ªâðîï³. ²ñòî ðèê ñòâåð äæóº, çîê ðåìà, ùî ïîõîä æåííÿ Ðåôîð ìàö³¿ ó ñõ³äíèõ ñëîâ ’ÿí ìàëî ïèòîìî ì³ñöå âèé õàðàê òåð. Öÿ äóìêà âèñ ëîâ ëþ âà ëàñÿ ùå ó éîãî ìîíîã - ðàô³¿, ïðè ñâÿ ÷åí³é ïðî òåñ òàí òèçìó íà òåðè òîð³¿ ñó÷àñ íèõ Óêðà¿íè ³ Á³ëîðóñ³, à òàêîæ ó íèçö³ ï³çí³øèõ ïðàöü. Íàìà ãàííÿ äîñ òî ñó âàòè ºðåñü Ôåî - äîñ³ÿ Êîñîãî äî áóäü-ÿêîãî ðóñü êîãî êîí òåê ñòó â³äîá ðà æåí³, çîê ðåìà, ó ïðàö³ Äì³òð³ºâà ïðî àíòè ãó ñè òñüêèé ïîëåì³÷íèé òâ³ð, óêëà äå íèé Äàíè ëîì Ñìîò - ðèöü êèì – çàñíîâ íè êîì íàéá³ëüø, ìàáóòü, çíà íî¿ ðîäèíè ðóñü êèõ ³íòå ëåê - òóàë³â äàâ íüî¿ äîáè18. Ñïðîáà ïîð³âíÿòè àíòè ãó ñèòñüê³ ïèñàííÿ îñòàí íüîãî ³ç òðàê òà òîì «Èñòèíû ïîêà çà íèå», ÿêèé çàñóäæóº Êîñîãî, âèã ëÿäàº ÿê ïðè õî - âó âàííÿ ³íôîð ìàö³¿ ïðî ºðåòèêà, õî÷à çì³ñò òðàê òàòó Ñìîò ðèöü êîãî ïåðå - äàíî ö³ëêîì äîê ëàäíî. Ó â³ç³¿ Äì³òð³ºâà, â÷åííÿ Êîñîãî òà éîãî 144 Âàëåð³é Çåìà 14 Òàì æå. – Ñ. 5. 15 Òàì æå. – Ñ. 85-89. 16 Òàì æå. – Ñ. 272. 17 Òàì æå. – Ñ. 301. 18 Äìèòð³ºâ Ì. «ªðåñü ãóñ³â» òà «ºðåñü Ôå î äîñ³ÿ Êî ñî ãî» â óêð à¿íñüêî-á³ëî - ðóñü êî ìó ðåë³ã³éíî ìó æèòò³ òðåò ðüî¿ ÷âåðò³ XVI ñò. // Â³ñíèê Ëüâ³âñüêî ãî óí³âåð ñè òå òó. Ñåð³ÿ ³ñòîð³ÿ. – Ëüâ³â, 2002. – Âèï. 37/1. – Ñ. 122-144. ïîñë³äîâ íèê³â ïîäàºòüñÿ ÿê òàêå, ùî æèâè ëîñÿ êðè òè öèç ìîì ãóð òêà íåñòÿ - æà òåë³â, ë³äåðîì ÿêîãî áóâ ñòà ðåöü Àðòåì³é. Òóò ñë³ä çðî áèòè äåê³ëüêà çàóâàã. Ðóõ íåñòÿ æà òåë³â ³ ïèñàííÿ éîãî àäåïò³â, ÿê çàñâ³ä÷ó þòü äîñë³äæåííÿ Äîíàëäà Îñòðîâñê³ ó 70-õ ðð., à Àíäð³ÿ Ïë³´óçîâà ó 80-90-õ ðð. ÕÕ ñò., ÿâèùå çíà÷ íîþ ì³ðîþ àïîê ðèô³÷íå. Ïîëåì³÷í³ ïèñàííÿ, ïîâ’ÿ çàí³ ç ðóõîì, ïîñòàëè ï³çí³øå, í³æ 1503 ð. Ïî÷à òîê ïîëåì³êè ì³æ Âàñ³àíîì Ïàòð³êººâèì òà ²îñ³ôîì Ñàí³íèì ïðè ïàäàº íà 1511-1512 ðð.19 Ùîäî ñòàðöÿ Àðòåì³ÿ, òî ïðî âå äå íèé òåê ñòî ëîã³÷íèé àíàë³ç ïîêà çàâ, ùî éîãî òâîðè – çíà÷ íîþ ì³ðîþ êîìï³ëÿòèâ íîãî õàðàê òåðó – ôîð ìó âà ëèñÿ íà ï³äñòàâ³ ðóêî - ïèñ³â, òèïî âèõ äëÿ ïðà âîñ ëàâ íî¿ êóëü òóðè ñõ³äíîñ ëîâ ’ÿ íñüêîãî àðå àëó. Àðòåì³é ïîñëó ãî âó âàâñÿ ö³ëêîì «êëà ñè÷ íèìè» ñþæå òàìè, ïðè òà ìàí íèìè êóëü òóð³ Slavia Othodoxa. Çãî äîì, ÿê íàì âäà ëîñü ç’ÿ ñó âàòè, éîãî òåê ñòè ëÿãëè â îñíîâó ðóñü êîãî êîìï³ëÿòèâ íîãî òðàê òàòó, ùî â³äîìèé ó 2-õ ðåäàêö³ÿõ òà 3-õ ñïèñ êàõ, ñêå ðî âà íîãî ïðîòè íîâèõ êîí ôåñ³é. Êàíîí³÷í³ñòü òåêñò³â ñòàðöÿ, âèç íàíà ðóñü êèìè éîãî ïîñë³äîâ íè êàìè, âèê ëèêàº ñóìí³â ùîäî ìîæ ëè âîñò³ áåç ïî ñå ðåä íüîãî çâ’ÿçêó ì³æ â÷åí íÿì Êîñîãî ³ Àðòåì³ÿ. Ï³äñóì êîì âèâ ÷åííÿ àíòè ãó ñè òñüêîãî òðàê òàòó ñòàâ âåëüìè ïëó òà íèé ³ íåïðî çî ðèé âèñ íî âîê Äì³òð³ºâà ïðî òå, ùî çâè íó âà ÷åííÿ ïðîòè «ãóñ³â» ñï³âïà äà þòü ³ç çâè íó âà ÷åí íÿìè ïðîòè Êîñîãî. Òîìó òðàê òàò Äàíèëà Ñìîò - ðèöü êîãî ³ ïèñàííÿ, ùî çàñóä æó þòü ºðåñü Êîñîãî, ç ïîãëÿäó ðîñ³éñüêîãî â÷å - íîãî, – äâà ïîçíà ÷åííÿ îäíîãî ÿâèùà, à ³ñòîð³ÿ ºðåñ³ ìîæå ïðè ïè ñó âà òèñÿ â ð³âí³é ì³ð³ ³ñòîð³¿ Ðîñ³¿, Óêðà¿íè ³ Á³ëîðóñ³. Áàæàííÿ ïðè â’ÿ çàòè áóäü-ÿê³ ðóñüê³ òåê ñòè äî ºðåñ³ Ôåîäîñ³ÿ Êîñîãî âèï ëèâàº ç êîí öåïö³¿ ³ñòî ðèêà: ïîçè òèâí³ ïåðåì³íè â óêð à¿íñüêî-á³ëîðóñü êîìó ïðà âîñ ëàâ íîìó æèòò³ ïîâ’ÿ çàí³ ç áóä³âíè ÷èìè ïðî öå ñàìè Ðîñ³éñüêî¿ ïðà âîñ ëàâ íî¿ Öåð êâè, ç ÿêîþ öå æèòòÿ ïîºäíó þòü ´åíå òè÷í³ çâ’ÿçêè20. Ðåôîð ìàö³ÿ ³ ðóñüêà ðåë³ã³éíà êóëü òóðà ßêùî ïîãëÿ íóòè íà êîí ôåñ³éíó ìàïó Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ òà Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî äîáè Ðåôîð ìàö³¿, òî ìîæíà çàô³êñó âàòè ó ïðî òåñ - òàíòñüê³é äóìö³, ïðè íàéìí³, äâà íàïðÿìè. Ïðî òåñ òàí òèçì íà çåì ëÿõ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, ïîïðè éîãî çíà÷íå ïîøè ðåííÿ, ìàâ åêñïîð òî âà íèé õàðàê òåð. Ó ïîð³âíÿíí³ ç ëþòå ðàí³çìîì, êàëüâ³í³çìîì, öâ³íãë³àíñòâîì, â÷åí íÿì ÷åñü êèõ áðàò³â, àð³àí³çì àáî æ ñîöèí³àíñòâî áóëî â÷åí íÿì, ùî ìàëî âëàñíó åâî - ëþö³þ íà ì³ñöå âîìó ´ðóíò³, õî÷ çàñíîâ íèêè éîãî ïîõî äèëè ç ³òàë³éñüêèõ ì³ñò. Äî ðóñü êèõ ïèñàíü éîãî ïðåä ñòà íèê³â ìè çâåð íå ìîñÿ íèæ÷å. ×è ìîæíà çíàéòè â ðóñü êèõ äæå ðå ëàõ âêàç³âêè íà òå, ùî ºðåñü Êîñîãî áóëà äóæå ïîøè - ðå íîþ? Ì³õà¿ë Äì³òð³ºâ îïòèì³ñòè÷íî çàÿâëÿº, ùî ñë³äè ñõ³äíîºâðî ïå - éñüêèõ ïðà âîñ ëàâ íèõ ºðåñåé ìîæíà çíàéòè ó òåê ñòàõ áðà òñüêèõ 145 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 19 Ïëè ãó çîâ À.È. Ïî ëå ìè êà â Ðóñ ñêîé Öåð êâè ïåð âîé òðå òè XVI ñòî ëå òèÿ. – Ì., 2002. 20 Äìèò ðè åâ Ì.Â. Îñíîâ íûå ïðî áëå ìû èñ òî ðèè Êè åâ ñêîé ìèò ðî ïî ëèè â 1-é ïî - ëî âè íå XVII â. // Ìà êà ðèé (Áóë ãà êîâ) Ìèò ðî ïî ëèò Ìîñ êîâ ñêèé è Êî ëî ìåí - ñêèé. Èñòî ðèÿ Ðóñ ñêîé Öåð êâè. – Ì., 1996. – Êí. 6. – Ñ. 19-20. ïðî ïîâ³äíèê³â òà äèäàñ êàë³â. Ñõîæå, ùî òàê³ ïîøóêè áóäóòü áåç ðå çóëü òàò - íèìè, äî ÷îãî ìè ïîâåð íå ìîñÿ íèæ÷å. ×îìó ðóñüê³ çåìë³ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ àæ äî ÷àñ³â Ðåôîð ìàö³¿ âèã ëÿ äà þòü òàêèìè ñòå ðèëü íèìè, àäæå äîñ³ íå âäà ëîñÿ çàô³êñó âàòè æîä íîãî ºðåòè÷ íîãî ðóõó? Äàðìà, ùî ó Ìîñ êîâ³¿, ÿêùî ñóäèòè ç ðîñ³éñüêî¿ ³ñòîð³îãðàô³¿, ïðî êî ÷ó þòüñÿ õâèë³ ºðåñåé ñòðè ãîëü íèê³â, ïîæè - äîâ³ëèõ, íåñòÿ æà òåë³â, à òàêîæ ïîñë³äîâ íèê³â Êîñîãî. Òàêèé ïóðèçì ðóòå - íñüêî¿ ðåë³ã³éíî¿ êóëü òóðè ìîæíà ïîÿñ íèòè ç áàãàòüîõ ïîçèö³é. Ïî-ïåðøå, â³äñóòí³ñòü ï³çíüîãî ë³òîïè ñàííÿ âëàñíå íà çåì ëÿõ ñó÷àñ íî¿ Óêðà¿íè íå äàëà ïðè âîäó çàô³êñó âàòè ÿêèõ-íåáóäü «ñòðè ãîëü íèê³â», ÿêèì çãî äîì ìîæíà áóëî áè ïðè ïè ñó âàòè îêðåì³ òðàê òàòè, àáî æ ö³ë³ ðóêî ïèñí³ çá³ðíèêè. Çðåø òîþ é çá³ðíèê³â, ùî ïîõî äèëè á ç òåðè òîð³¿ ñó÷àñ íî¿ Óêðà¿íè, çîê ðåìà, XV—ïî÷àòêó XVI ñò., íå òàê âæå áàãàòî. Ïðè ïóñ êà þòü, ùî á³ëüø³ñòü ç³áðàíü çàãè íóëà ï³ä ÷àñ ïîõîä³â ï³âäåí íèõ íîìàä³â. Ç ³íøîãî áîêó, ðåë³ã³éíà êóëü - òóðà Ðóñ³ îêðåñ ëå íîãî ïåð³îäó íå áóëà òàêîþ ìîíó ìåí òàëü íîþ, ÿê ïðåä ñòàâ - ëÿ þòü íàì Ìîñ êî âñüêó Öåð êâó ðîñ³éñüê³ ³ñòî ðèêè. Ðóñüêó ðåë³ã³éíó êóëü òóðó Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî é Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ñë³ä ðîç ãëÿ - äàòè ç ïîãëÿäó ðå´³îíàë³çìó é àâòî íîì³÷íîñò³. Öå â³äð³çíÿº ¿¿ â³ä ðåë³ã³éíî¿ êóëü òóðè äåð æàâ ñõ³äíîãî òèïó, äå ïåðå âà æà þòü òåí äåíö³¿ öåí òðàë³çàö³¿ ³ êîí öåí òðàö³¿ âëàäè äîâ êîëà ïðàâ ëÿ ÷î¿ åë³òè, ùî ìè ìîæåìî ñïîñ òåð³ãàòè íà ïðè êëàä³ Ìîñ êîâ³¿. Ñåðåä çàõîä³â öåí òðàë³çàö³¿ é ï³äïî ðÿä êó âàííÿ ó ðóñüê³é Öåðêâ³ çãà äà íîãî ïåð³îäó íå ìîæíà íàçâàòè æîä íîãî ð³øó÷îãî êðîêó: òóò çàíå ïàëà òðà äèö³ÿ ñêëè êàííÿ öåð êîâ íèõ ñîáîð³â àæ äî ïî÷àòêó Ðåôîð ìàö³¿, ïðè çíà ÷åííÿ äóõîâ íèõ ïîâî äèð³â çàëå æàëî â³ä âîë³ ³ âïëèâó ðå´³îíàëü íî¿ àðèñ òîê ðàò³¿, çðåø òîþ, ÿê ³ íàä àííÿ íà ìîíàñ òèð³ âèï ëè âàëî ç âëàñ íèõ óÿâ - ëåíü ïðî òðà äèö³¿ òà ïîáîæí³ñòü øëÿõòè é êíÿç³â. Â óìî âàõ çàìêíó òîñò³ äî çîâí³øíüîãî ñâ³òó â³äáó âà ëàñÿ êîí ñåð âà òè çàö³ÿ ðåë³ã³éíî¿ òðà äèö³¿. Ï³äðó÷í³ êíèãè, íåîáõ³äí³ äëÿ áîãîñ ëóæ³ííÿ, ïåðå ïè ñó âà ëèñÿ ç òèõ ïðèì³ðíèê³â, ùî âæå áóëè â îá³ãó, é ìàëè ïîõîä æåííÿ ïåðå âàæíî áàë êà - íñüêå. Êîëî ñâÿ òèõ íå ïîìíî æó âà ëîñÿ çà ðàõó íîê íîâèõ ñâÿ òè òåë³â, àáî æ åêñïîðòó êóëüò³â. Âàæ ëèâå ì³ñöå çàé ìàëè, íàòîì³ñòü, ðóñüê³ ñâÿò³: Áîðèñ ³ Ãë³á, Ôåî äîñ³é Ïå÷å ðñüêèé ³ Âîëî äè ìèð, à òàêîæ Àíòîí³é Ïå÷å ðñüêèé ³ Îëüãà. Êè¿âñüê³ ìèò ðî ïî ëèòè íàìà ãà ëèñÿ âèî ïóê ëèòè ì³ñöåâ³ êè¿âñüê³ ³ â³ëåíñüê³ òðà äèö³¿, ï³äêðåñ ëþ âàëè äóõîâí³ çâ’ÿçêè ç Áàë êà íàìè. Â íàøèõ ïàì ’ÿò êàõ íàòðàïëÿºìî íà ï³äêðåñ ëåííÿ ðóñü êîãî ïîõîä æåííÿ ìîñ êî âñüêèõ ºðàðõ³â. Ñåðåä íèõ – ìèò ðî ïî ëèò³â Ïåòðà, Îëåêñ³ÿ, Éîíè, Êèïð³ÿíà ³ Ôîò³ÿ. Ïîøè ðåííÿ çàçíàëè êóëüòè ñâÿ òèõ, ùî ïîõî äèëè ç Íîâ ãî ðîäà ³ Ïñêîâà, íåçà - ëåæ íèõ ì³ñò-ðåñ ïóáë³ê21. ßêùî êóëüò òðüîõ ëèòî âñüêèõ ìó÷å íèê³â ïîøè - ðèâñÿ îäíà êîâî ³ â ðóñü êèõ, ³ â ìîñ êî âñüêèõ êîäåê ñàõ, òî ñêëàäíî çíàéòè ñóòòºâèé ïðè êëàä çâî ðîò íüîãî âïëèâó. Ó ïåðå ì èøëüñüêîìó ³ ãàëèöü êîìó 146 Âàëåð³é Çåìà 21 Naumow A. Wiara i historia. Z dziejów lieratury cerkiewnos³owiañskiej na ziemiach polsko-litewskich. – Kraków, 1996. – (Krakowsko-Wileñskie studia slawistyczne, t. 1.) – S. 60-61. ðå´³îíàõ çíà÷ íèé âïëèâ ìàëà áàë êà íñüêà êíèæíà òðà äèö³ÿ22. Ó çá³ðíè êàõ íàïó ÷ó âàëü íîãî õàðàê òåðó é êîäåê ñàõ íåñòà ëîãî çì³ñòó ìîæíà çàô³êñó âàòè ö³ëó íèçêó íîâèõ òåêñò³â, âèâ ÷åííÿ é ïóáë³êàö³ÿ ÿêèõ ùå ïîïå ðåäó. Ó äåñÿò - êàõ öèõ ðóêî ïèñ³â XVI – ïî÷àòêó XVII ñò. áðàêóº, ïðîòå, âêàç³âîê íà àâòî - ðñòâî. Áóëî á íà¿âíèì áåçê³íå÷íî äîâ³ðÿòè íåáà æàííþ àâòîð³â ï³äïè ñó âà òèñü âëàñ íèì ³ìåíåì, àáî æ ïðè õî âó âàòè éîãî çà ³ìåíàìè Âàñèëÿ Âåëè êîãî ÷è Éîàíà Çîëî òî óñ òîãî, ïðàã íåííþ äîò ðè ìó âà òèñÿ ñåðåä - íüîâ³÷íîãî ïðè íöèïó ñàìîï ðè íè æåííÿ. Çäàºòüñÿ, ùî ïðè õî âó âàííÿ, àáî æ çàìîâ ÷ó âàííÿ âëàñ íîãî ³ìåí³ – îçíàêà îñòðàõó ïîòðà ïèòè ó ñïè ñîê íåêà - íîí³÷íèõ, àáî æ çàñóä æó âà íèõ àâòîð³â. Ðå´³îíàë³çàö³ÿ é â³äñóòí³ñòü ïóáë³÷íî¿ äèñ êóñ³¿ ðàçîì ³ç çàíå ïà äîì Â³çàíò³¿, ÿêà â³äïî ÷àò êîâî íàä³ëèëà ï³âí³÷íèõ ñàòåë³ò³â ëèøå êðèõ òàìè ñâîº¿ â÷å íîñò³, ìîãëè ñòàòè ïðè ÷è íîþ ïîÿâè òåêñò³â, ùî ï³çí³øå áóëè á ï³ääàí³ îñóäó. Ïðèê ëà äàìè òàêèõ ð³çíî ÷è òàíü é ñóïåðå÷íîñ òåé ó ðóñü êîìó áîãîñ ëîâ’¿ º ðîç ìà¿òòÿ ó ïîòðàê òó âàíí³ ïîòîéá³÷íîãî ñâ³òó, åñõà òî ëîã³¿. Äîáðå â³äîìî òàêîæ, ÿêîìó îñó äîâ³ áóëè ï³ääàí³ ïèñàííÿ Êèðèëà Òðàíêâ³ë³îíà-Ñòàâ ðî - âåöüêîãî, Ìåëåò³ÿ Ñìîò ðèöü êîãî, Ñòå ôàíà Çèçàí³ÿ – àâòîð³â ðàí íüî ìî äåð - íî¿ äîáè, çíà÷ íèé âïëèâ ÿêèõ áóâ ïîì³òíèì íå ëèøå íà ðóñü êèõ çåì ëÿõ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ³ ÿê³ çàçíàëè êðè òèêè ç áîêó êîí ñåð âà òèâíî íàëàø òî âà íèõ ïðà - âîñ ëàâ íèõ. * * * Àáè ïîð³âíÿòè â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî, ùî â³äîìå íàì ëèøå ç «äðó ãèõ ðóê», òà â÷åíü ïðî òåñ òàíò³â, çâåðí³ìîñÿ äî ïðî òåñ ò àíòñüêèõ òà àíòèï ðî òåñ ò - àíòñüêèõ äæå ðåë, ïîâ’ÿ çà íèõ ç ðóñü êèìè çåì ëÿìè Ïîëüñüêî¿ Êîðîíè òà Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî âñüêîãî. Íàéá³ëüø âïëè âî âèì ó Ëèòâ³ íà ÷àñ éìîâ³ðíî¿ ïðè ñóò íîñò³ Êîñîãî ³ éîãî ïîñë³äîâ íèê³â áóâ êàëüâ³í³çì. Íàòîì³ñòü â÷åííÿ ìîñ êî âñüêèõ ºðåòèê³â çàçâè ÷àé ïîð³âíþ þòü ç àíòèò ðèí³òàðñòâîì (â³äîìå òàêîæ ï³ä íàçâàìè – àð³àíè, áðàòè ïîëüñüê³, ñîöèí³àíè), äî ïðî´ðàì íèõ çàñàä ÿêèõ ìè ïîâåð íå ìîñü íèæ÷å. Îäíèì ç ïåð - øèõ ïðî òåñ òàíò³â, ÿêèé çâåð íóâ óâàãó íà Ïðà âîñ ëàâíó Öåð êâó, áóâ Àíäæåé Ôðè÷ Ìîä æå âñüêèé – àâòîð ðîç ëî ãîãî òðàê òàòó «De Republica emendanda» («Ïðî âèï ðàâ ëåííÿ Ðåñ ïóáë³êè»), â³äîìîãî òàêîæ ó ðóñü êîìó ïåðå êëàä³ XVII cò. Ïîëüñüêå éîãî âèäàííÿ ñóï ðî âîä æó âà ëîñü ïåðå äìî âîþ Ñèìîíà Áóä íîãî. Ó ðîçä³ëàõ òðàê òàòó, ïðè ñâÿ ÷å íèõ ðåë³ã³éíîìó æèòòþ, çâó ÷àòü çàêëèêè äî ÷èñ òîòè ïåð øèõ õðèñ òèÿí, òðà äèö³¿ ÿêèõ çàáóòî, çàñóäæóºòüñÿ ïðàã íåííÿ êàòî ëèöü êîãî äóõ³âíèö òâà äî ìàòåð³àëü íîãî ñòàòêó. Ìîä æå - âñüêèé âêàçóº, ùî æèòòÿ ³ºðàðõ³â ïåðåïîâ íåíå ï³êëó âàí íÿì ïðî áàãàò³ øàòè, êîíåé, êîø òîâ íèé ïîñóä, óòðè ìàííÿ âåëè êî¿ ê³ëüêîñò³ ÷åëÿä³, ðîç âà ãàìè íà 147 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 22 Budziszewska W. Rêkopisy po³udniowos³owiañskie w zbiorach specjalnych Biblioteki Narodowej w Warszawie // Rocznik Slawistyczny. – 1969. – T. 30, cz. 1. – S. 46-52. ëîâàõ òà ³ãðè ùàõ çàì³ñòü ñëóæáè â³ðíèì23. Ñòî ñîâíî ïîëåì³êè ïðî äîãìè, ÿêà òðè âàëà âæå áëèçüêî òðèä öÿòè ðîê³â, òî öå ïèòàííÿ ìîæå âèð³øèòèñÿ íà çàãàëü íîìó ñîáîð³, äå éòè ìåòüñÿ ïðî îá’ºäíàííÿ õðèñ òè ÿ íñüêèõ Öåð êîâ. Ìîäæåâñüêèé çàñòåð³ãàº â³ä çíå âàãè äî ãðåöü êî¿, åòè î ïñüêî¿, â³ðìå íñüêî¿ òà ðóñü êî¿ Öåð êîâ. Ðóñèíè ³ â³ðìåíè, âêàçóº àâòîð, ìàþòü òîòîæí³ äîãìè, à òîìó âñ³ âèç íàâö³ Õðèñòà ìîæóòü óâ³éòè äî îá’ºäíà íî¿ Öåð êâè. Ñòî ñîâíî ïåð - øîñò³ Ðèìñüêî¿ Öåð êâè, òî ¿¿ íå ìîæíà ââà æàòè ºäèíî ïðà âèëü íîþ; âîíà – ëèøå ÷àñ òèíà öüîãî ö³ëîãî24. Ó ðîç âèòêó àð³àíñòâà íà òåðè òîð³¿ Ïîëüñüêî-Ëèòî âñüêî¿ äåð æàâè âèä³ëÿþòü òðè ñòàä³¿. Ðàí íüîìó àð³àíñòâó ïðè òà ìàííà âåëèêà íåðàö³îíàëüíà â³ðà â Ñâÿòå Ïèñüìî ç â³äò³íêîì ì³ñòè öèçìó. Äæå ðåëà ö³º¿ òå÷³¿ áåðóòü ïî÷à - òîê ó ñïðî áàõ êðè òè÷ íîãî ïåðå îñìèñ ëåííÿ äîãì ç ïîçèö³¿ ðîçóìó, ùî ï³äâà - æó âàëî àâòî ðè òåò îòö³â Öåð êâè. Â³äêðè âà þ÷è â òåê ñòàõ ïàò ðèñ òèêè ïîñòó ïîâå ìíî æåííÿ ðåë³ã³éíèõ îáðÿä³â ³ çâè ÷à¿â, àð³àíè íàìà ãà ëèñÿ äîâåñòè, ùî ñó÷àñíà ¿ì êàòî ëèöüêà äîê òðèíà ïîõî äèòü â³ä çì³øóâàííÿ ªâàí - ãåë³ÿ ç þäà¿ çìîì òà ÿçè÷ íèöü êîþ ô³ëîñîô³ºþ, íàãî ëî øó âàëè íà ñîö³àëüí³é ïðè ðîä³ óçâè÷àºííÿ òèõ ÷è ³íøèõ äîã ìàò³â. Ç ³íøîãî áîêó, ïîïðè ñïðîáè ðàö³îíàëü íîãî ïðî ÷è òàííÿ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, äëÿ öüîãî íàïðÿìó ïðè òà ìàí - íèé ãëè áîêî çàêîð³íåíèé ³ððàö³îíàë³çì. Â³í ïðî ÿâ ëÿâñÿ â íàãî ëî øåíí³ ïðè - ìàòó â³ðè íàä ðîçó ìîì, îáñòî þ âàíí³ äîñë³âíî¿, ÿêî ìîãà òî÷í³øî¿ ³íòåð ïðå òàö³¿ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, ùî ïîâ’ÿ çó âà ëîñÿ ç õ³ë³àñòè÷ íèìè òåí - äåíö³ÿìè – î÷³êóâàí íÿì òèñÿ ÷îë³òíüîãî ïàíó âàííÿ Õðèñòà íà çåìë³. Äëÿ àð³àíñòâà ó éîãî ñîöèí³àíñüê³é ôàç³ âëàñ òè âèì º òÿæ³ííÿ äî ïîäî ëàííÿ ³ððàö³îíàë³çìó, à ðîçóì â ö³é ³íòåð ïðå òàö³¿ ñòàâ äîì³íàíòîþ. Ìåòî äî ëîã³÷í³ ïðè íöèïè àð³àíñòâà òàê³: (1) òåêñò Ñâÿ òîãî Ïèñüìà ñë³ä ³íòåð ïðå òó âàòè, àáè íå óíè êàòè òîãî, ùî íå óçãîäæóºòüñÿ ç³ çäî ðî âèì ãëóç äîì; (2) âàðòî âðà õî âó - âàòè ïðè íöèïè ì³ñöÿ ³ ÷àñó; (3) õî÷ Ñâÿòå Ïèñüìî íà çàãàë º íåïî ìèëü íèì, àëå ó âòî ðèí íèõ ðå÷àõ ìîæå ì³ñòèòè õèáè. Òàê³ ïðè íöèïè äîç âî ëèëè çíà÷ - íîþ ì³ðîþ ñïðîñ òèòè ðåë³ã³éíèé êóëüò ³ ñôîð ìó ëþ âàòè ðàö³îíàë³ñòè÷íó äîê òðèíó. Ó â÷åíí³ ñêëà äà þòüñÿ äâà íàïðÿìè – ñåí ñóàë³ñòè÷ íèé òà íàòèâ³ñòè÷ íèé, ùî äîò ðè ìó âàâñÿ òåîð³¿ âðîä æå íèõ çàñàä, ÿê³ äîç âî ëÿ þòü â³äð³çíèòè õèáíå â³ä ïðàâ äè âîãî. Ñîöèí³àíè íå´àòèâíî ñòà âè ëèñÿ äî äåð - æàâè ³ äî ó÷àñò³ ó â³éí³, âèêî ðèñ òàííÿ çáðî¿25. Â³äãà ëó æåí íÿì äîê òðèíè àð³àí º â÷åííÿ Ñèìîíà Áóä íîãî, â ÿêîìó ïîºäíà - ëèñÿ ðàçîì ç ðàö³îíàë³ñòè÷ íîþ êðè òè êîþ ñõî ëàñ òè÷ íî¿ òåî ëîã³¿ ïåâí³ åëå - ìåíòè ðàö³îíàë³çìó ñòî ñîâíî Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, ùî ïðî ÿ âè ëîñÿ â êðè òè÷í³é íàñòà íîâ³ äî á³áë³éíèõ ïåðå êàç³â. Â³äîìî, ùî Ñèìîí Áóä íèé áóâ àâòî ðîì, ïðè íàéìí³, äâîõ òåêñò³â, ïèñà íèõ êèðè ëè öåþ. Äî íàøîãî ÷àñó çáåð³ãñÿ ëèøå 148 Âàëåð³é Çåìà 23 Modrevii Andreae Fricii. Opera omnia. Commentariorum. De Republica Emendanda. Libri quinque / ed. C. Kumaniecki. – Warszawa, 1953. – Vol. I. – P. 298-299. 24 Ibidem. – P. 376-377. 25 Ognowski Z. Racjonalizm w polskiej mysli arianskiej i jego oddzialywanie na Zachodzie // Odrodzenie i reformacja w Polsce. – 1956, t. I. – S. 141-163. "Êàòåõ³çèñ", à ó ïîñëàí íÿõ ñòàðöÿ Àðòåì³ÿ òàêîæ çãàäóºòüñÿ "Î îïðàâ äà íèè ãðåø íîãî ÷åëî âåêà ïåðåä Áîãîì." Ó äîáó Ðåôîð ìàö³¿ òàêèé æàíð ðåë³ã³éíî¿ ë³òåðà òóðè, ÿê êàòåõ³çèñ, ìàâ íåà áè ÿêó ïîïó ëÿðí³ñòü, ïðî ùî ñâ³ä÷èòü ê³ëüê³ñòü ïîä³áíèõ âèäàíü ïðåä ñòàâ íè êàìè ð³çíèõ êîí ôåñ³é26. Ó "Êàòåõ³çèñ³" â³äîá ðà æåíî ç ïîçèö³é êàëüâ³í³çìó óÿâ ëåííÿ àâòîðà ïðî íîâ³ çàñàäè Öåð êâè, â³ðè, ìîëèòâè, õðå ùåííÿ, òîùî. Ñòðóê òóðà "Êàòåõ³çèñó", ÿê çàóâàæóº ²âàí Ñàâºð÷àíêà, â³äïîâ³äàº ïîä³áíèì âèäàí íÿì ëþòå ðàí òà êàëüâ³í³ñò³â, çîê ðåìà, Âåëè êîìó Êàòåõ³çèñó Ìàð òèíà Ëþòåðà27. Äëÿ â÷åííÿ Áóä íîãî õàðàê òåðíà ðåôîð ìàö³éíà êðè òèêà îáðÿ äî âèõ ïðàê òèê êàòî ëè öèçìó ³ ïðà âîñ ëàâ’ÿ, ñåðåä ÿêèõ – äîò ðè ìàííÿ ïîñò³â, ôóíêö³îíó âàííÿ êóëüòó ³êîí, íåîáõ³äíîñò³ ÷åð íå ÷èõ îá³òíèöü. Íàãî ëî øó þ÷è íà íåîáõ³äíîñò³ áåç ïî ñå - ðåä íüîãî ÷èòàííÿ òà ³íòåï ðå òàö³¿ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà é â³äêðè òîñò³ éîãî äëÿ çàãàëó, Áóä íèé ï³äâà æó âàâ çàñàäè òðà äèö³éíèõ Öåð êîâ, íàìà ãà þ ÷èñü âêà - çàòè íà àïîê ðèô³÷í³ íàøà ðó âàííÿ ó ¿õí³õ â÷åí íÿõ28. Çà ñïîñ òå ðå æåí íÿìè ßíà Êàìºíºöüêîãî, çâåð òà þ ÷èñü äî ñèì âîë³â â³ðè, Áóä íèé íàâî äèòü ëèøå äâà ç íèõ – Í³êåéñüêî-Öàð ãî ðî äñüêèé, ïîøè ðå íèé ñåðåä õðèñ òèÿí ñõ³äíîãî îáðÿäó, ³ Àïîñòîëüñüêèé. Ó ñþæåò³ ñõîä æåííÿ Õðèñòà äî ïåêëà Áóä íèé ïîêëèêàºòüñÿ íà Àïîñòîëüñüêèé ñèì âîë, õî÷ íå ïîÿñíþº ïðè ñóò íüîãî ó íüîìó ôîð ìó ëþ âàííÿ ïðî ñï³ëêó âàííÿ ñâÿ òèõ (communio sanctorum). Â³í çãàäóº ïðî òå, ùî ñõîä æåííÿ äî ïåêëà íå ìîæå ñïðèé ìà òèñÿ äîñë³âíî, àëå ÿê ñèìâîë³÷íå â³ä÷óòòÿ Áîæîãî ãí³âó. Ó ñõ³äíîìó æ õðèñ òè ÿíñòâ³ äîã ìàò Âîñ êðåñ³ííÿ ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç òåçîþ ïðî ñõîä æåííÿ äî ïåêëà, ùî çíàé øëî 149 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 26 Äèâ.: Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – Wroc³aw, 2002. – S. 24. Ïîð. òåæ êðè òè÷ íó ðå öåíç³þ ßíó øà Òàçá³ðà â Odrodzenie i reformacja w Polsce. – 2003. – T. XLVII. – S. 229. Ïðî ðóñüê³ êà - òåõ³çèñè: Êàð ñêèé Å.Ô. Äâà ïà ìÿò íè êà ñòà ðî ãî çà ïàä íî ðóñ ñêî ãî íà ðå ÷èÿ: 1) Ëþ òå ðàí ñêèé êà òå õè çèñ 1562 ãîäà è 2) Êà òî ëè ÷åñ êèé êà òå õè çèñ 1585 ãîäà // Òðó äû ïî áå ëî ðóñ ñêî ìó è äðó ãèì ñëà âÿí ñêèì ÿçû êàì. – Ì., 1962. – Ñ. 188-207; Fa³owski A. Jêzyk ruskiego przek³adu katechizmu jezuickiego z 1585 roku. Studia Ruthenica Cracoviensia 2. – Kraków, 2003. 27 Ñà âåð ÷àí êà ².Â. Ñû ìîí Áóä íû – ãó ìàí³ñò ³ ðý ôàð ìà òàð. – Ìí., 1993. – Ñ. 23 28 Â³í íà ãî ëî øó âàâ íà â³äñóò íîñò³ ïîâ³äîì ëåíü ó Ñâÿ òî ìó Ïèñüì³ ïðî çà ïðî - âàä æåí íÿ êóëü òó ³êîí çà àïîñ ò îëüñüêèõ ÷àñ³â, âîä íî ÷àñ çãà äó þ ÷è ïðî ëå´åí - äàðí³ ñþ æå òè, öåí òðàëüí³ äëÿ ðóñü êî ãî ïðà âîñ ëàâ ‘ÿ. Ñå ðåä íèõ – ëå´åíäà ïðî öàðÿ Àâãàðÿ, ìà ëþ âàí íÿ îá ðà çó Áî ãî ðî äèö³ Ëó êîþ-ªâàí ãåë³ñòîì, (³íøèì ñþ æå òîì áóëà îïîâ³äü ïðî ³êîíó Ìàð³¿ Ðèì ëÿí êè): Áóä íûé Ñè ìîí Êàò³õ³ñèñú äëÿ äå òîêú õðèñ òè ÿ íüñêèõú ÿçû êà Ðóñ êî ãî êî ðîò êî âû ëî æå íà. – Íåñ âèæ, 1562. – Ñ. 11-13. Ùîäî â³ðè ó ñâÿ òèõ, òî ¿õ Áóä íèé ââà æàâ çâè ÷àé - íè ìè ëþäü ìè, äî ÿêèõ íå ìîæ íà çâåð òà òè ñÿ ïî äî ïî ìî ãó: çàì³ñòü òîãî, àáè øó êà òè ïî ñå ðåä íèê³â, ñë³ä ìî ëè òèñü äî Áîãà. Êðè òè êî âà íî áóëî é êóëüò Áî ãî - ðî äèö³, ÿêó Áóä íèé ââà æàâ çâè ÷àé íîþ ëþ äè íîþ, à ïî êëîí³ííÿ ñâÿ òèì çà ãà - ëîì òðàê òóºòüñÿ ÿê ïðè íè æåí íÿ Áîãà, ùî ïðè ìåí øóº Éîãî ñëà âó ³ â³ääàº òâàðí³é ³ñòîò³: (òàì ñàìî. – Àðê. 17-23). Ñòî ñîâ íî ÷åð íåö òâà, òî äîò ðè ìàí íÿ öíîò ëè âîñò³ ìîæå áóòè äîá ðîþ ñïðà âîþ, ïðî òå íå ïî âèí íî ñóï ðî âîä æó âà òè - ñÿ ñêëà äàí íÿì îá³ò³â, ÿê³ íå ô³êñó þòü ñÿ â ªâàí ãåë³¿ (òàì ñàìî. – Àðê. 27-28v.). â³äîá ðà æåííÿ íà êàíîí³÷íèõ ³êîíàõ Âîñ êðåñ³ííÿ, äå Ãîñ ïîäü âäàðÿº õðåñ òîì ó ïåêåëüíó áðàìó29. Â îñíîâ³ ñîö³àëü íèõ ³ ïîë³òè÷ íèõ óÿâ ëåíü Áóä íîãî ïðî ñâ³òñüêó âëàäó é ðîäèíí³ ñòî ñóíêè ëåæèòü ï³äõ³ä îï³êè ³ äîã ëÿäó. Â³í ââà æàâ, ùî óðÿä íèê³â òðåáà ñëó õà òèñÿ, ÿê ñàìîãî Áîãà, à áàòüêè ìóñÿòü íàä à âàòè ä³òÿì îäíà êîâî äóõîâ íèé ³ ìàòåð³àëü íèé ïîæè òîê, íàâ÷àòè ðåìåñëà. Ñòî ñóíêè âëàäè ³ ðîäèíè ðîç ãëÿ äà þòüñÿ íèì ó ïàò ðî íàëüíî-êë³ºíòàð íîìó ðàêóðñ³, äå êîæ íèé ì³ùàíèí, êíÿçü òà âîºâîäà ïîâè íåí ï³äïî ðÿä êó âà òèñÿ òàêèì ïðà âè ëàì: (1) áàòüêî ìóñèòü âèõî âó âàòè ä³òåé; (2) ãîñ ïî äà ðÿì âàðòî ï³êëó âà òèñÿ ïðî íàâ÷àííÿ ï³äëåãëèõ; (3) âèí íèõ òðåáà êàðàòè. Âîëî äàð³ ìóñÿòü äáàòè ïðî ðîç áó äîâó öåð êîâ ³ øê³ë, êàðàòè «³äîëîñ ëó æè òåë³â», îõî ðî íÿòè ìèð, ìàºòíîñò³ íåçà ìîæí³õ, ÷èíèòè ñóäè30. Óðÿäè ìàþòü ïðàâî êàðàòè «íà ãîðëî» âèí íèõ, àëå òîé, õòî âáèâàº çëî ÷èíöÿ áåç ñóäó, ââàæàºòüñÿ ãð³øíè êîì. Ïîïðè óâàãó äî ðå´ëàìåí òàö³¿ ñòî ñóíê³â âîëî äàð³â ³ ï³ääà íèõ, óðÿäè ñïðèé - ìà þòüñÿ Áóä íèì ÿê êîì ïðîì³ñ ç íàâêî ëèøí³ì ñâ³òîì: ÿêáè âñ³ áóëè õðèñ òè ÿ - íàìè – ïîòðåáà â ñóäàõ òà óðÿ äàõ çíèêëà. Ùîäî ñòî ñóíê³â ç ïðè âîäó âëàñ íîñò³, òîðã³â, òî Áóä íèé âêàçóº, ùî õðèñ òè ÿ íè íîâ³ ëè÷èòü âîëîä³òè ìàºòí³ñòþ, íå ìîæíà çàíè æó âàòè ö³íó òîâàð³â. Â³í çàñóäæóº «êðàä³¿â», ñåðåä íèõ – ëèõ âàð³â, ÿê³ ìàþòü çèñê ç ðåíòè ãðî øåé, æåá ðàê³â, ãðàâö³â, ìèò íèê³â, ÿê³ çàâè ùó þòü ìèòî, ãîñ ïî äàð³â, ÿê³ íå ïëà òÿòü ñëóç³. Êðàäå é òîé, õòî ïîñ³äàþ÷è óðÿä, íå êàðàº âèí íèõ31. Ïåðåã ëÿ íóò³ áóëè òðà äèö³éí³ óÿâ ëåííÿ ïðî ïîòîéá³÷íå æèòòÿ, çîê ðåìà – ïåêëî, ÷èñ òè ëèùå. Áóä íèé äëÿ öüîãî çâåð íóâñÿ äî ïèñàíü îòö³â Öåð êâè. Ïîð³âíþ þ÷è îçíà ÷åííÿ ïåêëà ó Ñâÿ òîìó Ïèñüì³, â³í íå çíàé øîâ ºäèíîãî çíà ÷åííÿ öüîãî ñëîâà, îñê³ëüêè â îäíîìó âèïàäêó ïåêëî ìîæå ïîçíà ÷àòè äîìî âèíó, â ³íøîìó – âì³ñòè ëèùå íå÷åñ òè âèõ äóø. Íàâî äÿòüñÿ äåê³ëüêà àïîê ðèô³÷íèõ – ó â³ç³¿ Áóä íîãî – ñþæåò³â, ïîøè ðå íèõ ó ðóñü êèõ ðóêî ïè ñàõ, à ï³çí³øå äðó êàõ: ïðî ñõîä æåííÿ Õðèñòà äî ïåêëà, ïðî òå, ùî ñàìå ïåêëî – çàìîê ³ç çàë³çíîþ áðà ìîþ ó öåíòð³ çåìë³. Çàãà ëîì â÷åííÿ ïðî ïåêëî Áóä íèé ââàæàº ñêóï ÷åí íÿì âèãà äîê, à ïåêåëüí³ ìóêè, âêàçóº â³í, ïðè çíà ÷åí³ äèÿ - âîëó òà éîãî àíãå ëàì, â³äòàê íå ìîæíà ïðè ïóñ òèòè, ùîáè íåá³æ÷èêè ïåðå áó - âàëè â ðóêàõ Ñàòàíè32. Ùîäî óÿâ ëåíü Áóä íîãî ïðî Ê³íåöü Ñâ³òó – åñõà òî ëîã³¿ òà õ³ë³àë³çìó ï³äêðåñ ëå íî¿ óâàãè íàä à âà ëîñü ó âñ³õ ïðî òåñ ò àíòñüêèõ â÷åí - íÿõ, – àíãåëè çàáå ðóòü óñ³õ áåç çà êîí íèê³â ³ âêè íóòü ¿õ ó âîã íÿíó ï³÷, ïðà âåä - íèêè æ ïðîöâ³òàòè ìóòü ó Öàðñòâ³ ¿õíüîãî Îòöÿ. Îñê³ëüêè ä³òè ââà æà þòüñÿ áåçãð³øíèìè, õðå ùåííÿ íåîáõ³äíî â³äêëà äàòè äî äîñÿã íåííÿ íèìè çð³ëîãî 150 Âàëåð³é Çåìà 29 Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – S. 30-32. 30 Áóä íûé Ñè ìîí. Êàò³õ³ñèñú äëÿ äå òîêú õðèñ òè ÿ íüñêèõú ÿçû êà Ðóñ êî ãî êî ðîò - êî âû ëî æå íà. – Íåñ âèæ, 1562. – C. 60-67. 31 Òàì æå. – C. 77-90. 32 Òàì æå. – C. 131-135v. â³êó33. Áóä íèé çâåð íóâ óâàãó íà ïîð³âíÿííÿ ð³çíèõ ïåðå êëàä³â Á³áë³¿. Ñàìå ÷åðåç ïîõèáêè, ââà æàâ â³í, âèíèêëî ÷èìàëî íîâèõ òðà äèö³é – õîä³ííÿ ³ç êàäè ëàìè, ïîêëîí³ííÿ âëà äè êàì34. Ó òåî ëîã³÷íîìó òðàê òàò³ «O przedniejszych wiary chrystyjanskiej artykulech» (Цosk, 1576) Áóä íèì êðè òèêóºòüñÿ äîã ìàò Ñâÿ òî¿ Òð³éö³. Ó öüîìó ïðî ãðàì íîìó äëÿ àð³àíñòâà òðàê òàò³ ñòâåð äæóºòüñÿ, ùî Áîã – ºäèíèé ³ îá’ÿ - âèâñÿ ëþäÿì. Òåêñò ñïèðàºòüñÿ íà á³áë³éíó àð´óìåí òàö³þ ç øèðî êèì ô³ëîëîã³÷íèì àíàë³çîì35. Â³ðòó àëü íèì ÷èòà ÷åì éîãî, ÿê çàçíà÷àº Êàìºíºöüêèé, ìîãëà áóòè ëþäèíà, ÿêà ïðè éìàº àâòî ðè òåò Á³áë³¿, çíàº ìîâè, à òàêîæ ïèñàííÿ ðåôîð ìàö³éíèõ àâòîð³â ³ Îòö³â Öåð êâè36. Cóäÿ÷è ç òåêñò³â Áóä íîãî, ìîæíà çðî áèòè âèñ íî âîê, ùî â³í äîñ êî íàëî çíàâ äàâí³ ìîâè, à òàêîæ îñîá ëè âîñò³ ¿õ âèìîâè, á³ëüøå òîãî, îäíèì ç ïåð øèõ âêà çàâ íà òå, ùî Íîâèé Çàâ³ò, õî÷ ³ ïèñà íèé ãðåö üêîþ, óêëà äàâñÿ íîñ³ÿìè ãåá ðà éñüêî¿ ìîâè37. Òåìà ñïî ñîá³â ïîòðàê òó âàííÿ Á³áë³¿ ìàëà ïðî äîâ æåííÿ â ³íøîìó òâîð³ Ñèìîíà Áóä íîãî â àð³àíñüêèé ïåð³îä éîãî æèòòÿ «Ïðî óðÿä, ùî ìå÷à âæèâàº»38. Çíîâó çâåð òà þ ÷èñü äî òðà äèö³é Êàòî ëèöü êî¿ ³ Ïðà âîñ ëàâ íî¿ Öåð - êîâ âñòà íîâ ëþ âàòè ïðÿì³ ïàðà ëåë³ ì³æ á³áë³éíèìè ÷óäàìè ³ ñâÿ òèìè, â³í çàçíà÷àº, ùî ÷àñ ïðî ðîê³â ³ ÷óäåñ âæå äàâíî ìèíóâ. Ðàçîì ç òèì, ïðè êëàäè äàâ íüî¿ Öåð êâè (ñòà ðî çàâ³òíî¿) ñë³ä íàñë³äóâàòè ó íèí³øí³é39. Áóä íèé çàêëèêàº â³ëüíî îáãî âî ðþ âàòè Ñëîâî Áîæå òàê, ÿê öå áóëî çà ÷àñ³â ïåðøèõ õðèñòèÿí. Ùîäî ì³ðêó âàíü Áóä íîãî ïðî ñï³â³ñíó âàííÿ âëàäè òà ï³ääà íèõ, òî ïî÷àòêè ö³º¿ «ïîë³òîëîã³¿», ÿê ìè áà÷èëè, â³ä÷è òó þòüñÿ ùå ó Êàòåõ³çèñ³. Ãîëîâíà â³äì³íí³ñòü éîãî ïîë³òè÷ íî¿ òåîð³¿ â³ä àð³àíñòâà äîáè Ôàóñòà Ñîöèíà – ïîçè - òèâíå ñòàâ ëåííÿ äî óðÿä³â, ìîæ ëè âîñò³ ïîêà ðàíü. Òàê³ òâåð äæåííÿ ñóïåðå÷èëè ïàöèô³ñòñüê³é íàëàø òî âà íîñò³ ñîöèí³àí, ùî ñòàëî ïðè âî äîì äëÿ âèê ëþ ÷åííÿ Áóä íîãî ç Öåð êâè. Ìîäå ëþ þ÷è îáðàç ³äåàëü íîãî âîëî äàðÿ, Áóä íèé ñïè ðàâñÿ íà òðà äèö³þ Àðèñòîòåëÿ, Ïëà òîíà, Ñîê ðàòà, Åðàçìà Ðîòåð - äà ìñüêîãî, âæå çãà äó âà íîãî Àíäæåÿ Ôðè÷à Ìîä æå âñüêîãî40. ßí Êàìºíºöüêèé ï³äêðåñëþº, ùî Áóä íèé ñïðéìàº âëàäó ÿê òàêó, ùî ïîõî äèòü â³ä Áîãà é íå ìîæå áóòè òðàê òî âàíà ÿê ùîñü çëå. Êîðîëü ìàº ñïðà âåä ëèâî êåðó âàòè ñâî¿ìè ï³ääà íèìè ³ âïðî âàä æó âàòè Áîæå ïðàâî äî ñîö³óìó, à òîìó ìóñèòü ÷èòàòè Ñâÿòå Ïèñüìî41. Çàç íà÷àºòüñÿ, ùî øëÿõ òè÷ ìîæå êàðàòè «íà ãîðëî» âëàñ íîãî ï³ääà íîãî, éîìó ëè÷èòü ðîáèòè íàä àííÿ íà àð³àíñüê³ 151 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 33 Òàì æå. – àðê. 144v-157, 187. 34 Òàì æå. – àðê. 240v. 35 Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – S. 138-139. 36 Ibidem. – S. 142. 37 Ibidem. – S. 147. 38 Budny S. O urzêdzie miecza u¿ywaj¹cym. – £osk, 1583. 39 Ibidem. – K. 94. 40 Vide: Ibidem. – K. 15v. 41 Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – S. 163. çáîðè42. Ñåðåä ïîçè òèâ íèõ ðèñ õðèñ òè ÿ íñüêîãî ïðà âè òåëÿ – â³äìîâà â³ä îáòÿæ ëè âèõ ïîä àòê³â, íàêî ïè ÷åííÿ êîø òîâ íîñ òåé ó ñêàð áíèö³; âîëî äà ðåâ³ ïàñóº ìèëî ñåðäÿ ³ áîãî áî ÿçí³ñòü, â³í ìóñèòü çàõè ùàòè âä³â ³ ñèð³ò, âåñòè â³éíè çàäëÿ çàõèñòó ñâî¿õ ï³äëåã ëèõ. ²äåàëè äîá ðîãî ïðàâë³ííÿ, âêà çó âàâ Áóä íèé, ìîæíà çíàéòè ó Á³áë³¿. Ñåðåä íèõ – öàð Äàâèä, Éîñà ôàò, ³íø³ þäåéñüê³ öàð³. ²äåàëü íèé ïðà âè òåëü, ÷èé îáðàç ö³ëêîì âïèñóºòüñÿ â êîí òåêñò ³íøèõ ïîë³òè÷ íèõ òðàê òàò³â «çîëî òîãî â³êó» Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, ìóñèòü îòî ÷ó - âàòè ñåáå ìóä ðèìè ïîðàä íè êàìè ³ ó÷å íèìè, çà ïðè êëà äàìè ïåðñ³â ³ öàðÿ Ñîëî ìîíà; â³í ³ ñàì ïîâè íåí áóòè ðîçóì íèì ³ íà÷è òà íèì43. Ï³äñó ìî âó þ÷è, ïðè ïóñ òèìî, ùî ïîë³òè÷í³ ïåðå êî íàííÿ Áóä íîãî, ÿê³ çíà÷ íîþ ì³ðîþ âðà õî - âó âàëè ïðè êîð äîííå ïîëî æåííÿ ðóñü êèõ çåìåëü Âåëè êîãî êíÿç³âñòâà Ëèòî - âñüêîãî ³ Ïîëüñüêî¿ Êîðîíè, çàëè øè ëèñÿ ó ïëî ùèí³ êàëüâ³í³çìó44. Áóä íèé âêà çó âàâ òàêîæ íà ñòàí íåâîë³, ïîä³áíî¿ äî ðàáñòâà ÷àñ³â ôàðàîí³â, â ÿêîìó ïåðå áó âàëà á³ëüø³ñòü ï³ääà íèõ. Âîëî äàð, çàçíà÷àº Áóä íèé, º óîñîá ëåí íÿì 152 Âàëåð³é Çåìà 42 Ibidem. – K. 12. 43 Ibidem. – K. 11v-14v. 44 Ëèøå ó 1599 ðîö³ âèé øîâ ïî ëüñüêèé ïå ðå êëàä Æàíà Êàëüâ³íà O Zwierzch- noœci Œwieckiey porz¹dne wed³ug sznuru Piœma Œwiêtego opisanie. – Á.ì.â., 1599. [Ïà´³íàö³ÿ ïî ñòîð³íêî âà], äå ï³äêðåñ ëþ âà ëî ñÿ, ùî ºâàí ãåë³êè, íà â³äì³íó â³ä ïàï³ñò³â, º äîá ðè ìè ï³ääà íè ìè ³ â³ðí³ âëàñ íèì âî ëî äà ðÿì, áî äîá - ðå çíà þòü, ùî ñàì Áîã âñòà íî âèâ ðîç ïîä³ë íà êî ðîë³â ³ ìè ðñüêèõ ï³ääà íèõ. Âëà äà – â³ä Áîãà; ñàìå â³ä íüî ãî ãîñ ïî äàð³ îò ðè ìó þòü öå ïðà âî, à ñàì ²ñóñ âèç íà âàâ ñâ³òñüêó çâåðõí³ñòü Ï³ëàòà. Âëà äà ìîæå ñëó æè òè äëÿ îá îðî íè íå - âèí íîñò³, âè âà æå íîñò³, äîá ðî òè, ñïðà âåä ëè âîñò³ òà ãðî ìà äñüêèõ ñâî áîä, ãîñ - ïî äàð³ ïî âèíí³ çà âæäè ï³êëó âà òè ñÿ ïðî ñïîê³é ï³äëåã ëèõ. Áîã íàä àâ âëà äó, àáè êà ðà òè ñìåð òîâ áè âñòâà ³ íå ïî êî ðó. Óÿâ ëåí íÿ Êàëüâ³íà ïðî âî ëî äà ðÿ â³äïîâ³äàº ³íøèì ïîë³òè÷ íèì ïðî åê òàì XVI ñò., ç³ïåð òèì íà ïå ðå îñìèñ ëåí íÿ àí òè÷ íî¿ ñïàä ùè íè òà Ñâÿ òî ãî Ïèñü ìà: (Oycem oyczyzny pastyrzem ludu stro¿em pokoiu, prze³o¿onym sprawiedliwoœci, obroñc¹ niewinnoœci – takowa zwierchnoœæ komuby siê nie podoba³a szalony by zaprawdê byæ musia³: ibidem. – C. 24). Êàëüâ³í, ÿê ³ Áóä íèé, çà êëè êàº äî ïîê³ðíîñò³ âî ëî äà ðåâ³, íàâ³òü ÿêùî â÷èí êè îñòàí íüî ãî íå â³äïîâ³äà þòü âè ìî ãàì çà êî íó: Tyran ma byæ czczony, kthórego Bog uczci³: Ibidem. – S. 29-30. (Ïðè íàã³äíî âèñ ëîâ ëþþ ïîä ÿ êó ïðîô. Óðøóë³ Àó´óñòè íÿê, ÿêà çâåð íó ëà ìîþ óâà ãó íà öåé äðóê, à òà êîæ íàä à ëà éîãî êîï³þ.) Ñòî ñîâ íî óÿâ ëåíü ïðà âîñ ëàâ íèõ ó XVI ñò. ïðî âî ëî äà ðÿ òà éîãî îá îâ’ÿç êè, òî òàêå äîñë³äæåí íÿ, ïðè íàéìí³, íà ïðè êëàä³ ïàì ’ÿ òîê íà ðà òèâ íî - ãî õà ðàê òå ðó, ìó ñèòü ïî ëÿ ãà òè ó àíàë³ç³ ïè ñàíü íà ïó ÷ó âàëü íî ãî çì³ñòó, íàä - àíü òà çà ïîâ³ò³â. Ó Çàá ëóä³âñüêî ìó Óª çíà õî äèòü ñÿ Ïîâ ÷àí íÿ íà ïàì ’ÿòü ñâÿ òî ãî ð³âíî à ïîñ òîëü íî ãî öàðÿ Êîñ òÿí òè íà òà ìà òåð³ éîãî ªëåíè. Ïîð³âíÿí íÿ ç àíà ëîã³÷íè ìè òåê ñòà ìè ïðî äå ìî íñòðó âà ëî, ùî âàð³àíò â ÇÓª â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä çâè ÷àé íî ãî çì³ñòó Ïîâ ÷àí íÿ, äå îïîâ³äàºòüñÿ, çîê ðå ìà, ïðî ïî øó êè ³ çíàé äåí íÿ ²ñó ñî âî ãî õðåñ òà ³ìïå ðàò ðè öåþ ªëå íîþ. Óêëà äà÷ ÇÓª ïðè ñâÿ ÷óº öå íå âå ëè êå ïî â÷àí íÿ ñâîºð³äí³é ìî ëèòâ³ çà âî ëî äàð³â. Àïåëþþ÷è äî ïî ñòàò³ ³ìïå ðà òî ðà Êîñ òÿí òè íà, óêëà äà÷ çè ÷èòü óÿâ íî ìó âî ëî - äà ðåâ³ çäî ðîâ ’ÿ, àáè ì³ã «âè äè òè ñûíû ñû íîâú ñâî èõú», ïå ðå ìîã íàä âî ðî - ãà ìè, ìèð íî ãî öà ðñòâà ³ ñëóõ íÿ íèõ áîÿð, ìàé áóò íüî ãî Öà ðñòâà Íå áåñ íî ãî: Ó÷è òåëü íîå Åâàí ãå ëèå. – Çàá ëó äîâ, 1569. – Àðê. 369-370. ïðàâà, òîìó íå ìîæíà ïîâñòà âàòè ïðîòè ïðà âè òåë³â, ñë³ä êîðè òèñÿ ³ ï³äíî - ñèòè ìîëèòâè íàâ³òü çà ãîñ ïî äàð³â-íåâ³ðíèõ45. Ïîâåð òà þ ÷èñÿ äî ñïî ñîá³â êðè òè÷ íîãî ÷èòàííÿ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, ñë³ä çàçíà ÷èòè, ùî Áóä íèé ðåòåëüíî âèâ ÷èâ ð³çí³ éîãî ïåðå êëàäè. Ñàìå ÷åðåç íåïðà âèëüíå òëó ìà ÷åííÿ â³äáó ëîñÿ, çà éîãî ñïîñ òå ðå æåí íÿìè, âïðî âàä - æåííÿ õèá íèõ äîãì. Çàâ äÿêè íèçö³ ïîð³âíÿíü ð³çíèõ ïåðå êëàä³â Á³áë³é (ãðåöü êèõ, ëàòè íñüêèõ, ãåá ðå éñüêèõ), Áóä íèé çíàé øîâ ÷èñ ëåíí³ ïðè êëàäè ð³çíî ÷è òàíü â íèõ46. Â³í çâåðòàº óâàãó íà âèïà äîê êóðé îç íîãî âèï ðàâ ëåííÿ Á³áë³¿ – ô³ëîëîã³÷í³ åêñïå ðè ìåíòè àðõ³ìàí äðèòà Ñóï ð àñëüñüêîãî ìîíàñ òèðÿ Ñåðã³ÿ Ê³ìáàðÿ, ÿêèé äîâî äèâ, ùî óñ³ íåçíà éîì³ òåðì³íè ó ªâàí ãåë³¿ ÷è òî ãåá ðå éñüêîãî, ñèð³éñüêîãî, à ÷è ãðåöü êîãî ïîõîä æåííÿ ñë³ä âèï ðàâ ëÿòè ñëîâ ’ÿ íñüêèìè ñëî âàìè, áëèçü êèìè çà çâó ÷àí íÿì. Ö³ íåçðî çóì³ë³ âèðàçè â³í çàðà õî âó âàâ äî ïîìè ëîê êîï³¿ñò³â, à çðîá ëåí³ íèì âèï ðàâ ëåííÿ ìóñèëè íàáëè çèòè ç³ïñî âàí³ òåê ñòè äî ñòà ðî æèòí³õ îðè´³íàë³â47. Ïîïðè êðè òè÷íå ñòàâ ëåííÿ äî ðèòî ðèêè ³ ãðà ìà òèêè, âëàñ òèâå àâòî ðàì-ïðî òåñ òàí òàì, ÿê³ â³äìîâ ëÿ ëèñÿ â³ä ñõî ëàñ òè÷ íî¿ ðîç áó äîâè äîêàç³â ³ ä³àëåê òèêè48, äëÿ Áóä - íîãî âëàñ òè âèì º ðèòîðè÷íèé ñïîñ³á â³ä÷èòóâàííÿ Ñâÿòîãî Ïèñüìà, ó ÿêîìó â³í âáà÷àâ ïðèêëàäè ñèëîã³çì³â. Äî ðóñü êèõ äæå ðåë äîáè Ðåôîð ìàö³¿ çàðà õîâóºòüñÿ òàêîæ àïîê ðèô³÷íèé ëèñò ïîëîâ ÷à íèíà ²âàíà Ñìåðè Âîëî äè ìèðó Âåëè êîìó, â³äîìèé ç òðàê òàòó Àíäð³ÿ Âåí´åðñüêîãî «Ïðî ³ñòîð³þ ñëîâ ’ÿ íñüêî¿ Ðåôîð ìàö³¿» (Andreae Vengerscii libri quattuor Slavoniae Reformatae, continents Historiam Ecclesiasticam Ecclesiarum Slavonicarum, Amsterdami 1678). Íåïåâ íèé õàðàê òåð äæå ðåëà, ó ÿêîìó îïîâ³äàºòüñÿ ïðî ãðî ìàäó â Àëåêñàíäð³¿, ùî ¿¿ â÷åííÿ íàïîç³ð áëèçüêå äî ðåôîð ìàö³éíèõ â÷åíü XVI ñò., ñïðè ÷è íèâ àêòèâí³ ïîøóêè éîãî éìîâ³ðíîãî àâòîðà. ßêùî ²âàí Ìàëè øå âñüêèé ïðè ïóñ êàâ, ùî àâòî ðîì ëèñòà ì³ã áóòè â³òåáñüêèé äèÿ êîí Êîçüìà Êîëî äè íñüêèé, òî Àëåêñàíäð Êë³áàíîâ ³ Ì³õà¿ë Äì³òð³ºâ ãîâî ðÿòü ïðî ïðè íà ëåæí³ñòü àâòîðà äî êîëà Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî. Êë³áàíîâ çàóâàæóº ïðè öüîìó, ùî ãîëîâíà ìåòà ëèñòà – ïðî òåñò ïðîòè ðàáñòâà, ó ÿêîìó ïåðå áóâàº íàðîä49. ßí Êàìºíºöüêèé âêàçóº íà ñóãî ëîñí³ñòü çâè íó âà ÷åíü ñõ³äíîìó õðèñ òè ÿ íñòâó â àïîê ðèô³ ç³ çâè íó âà ÷åí íÿìè â «Êàòåõ³çèñ³» Áóä íîãî. Ïðîòè éîãî àâòî ðñòâà, îäíàê, ñâ³ä÷èòü â³ç³ÿ ñâ³òó ³ ìåòî äèêà ïåð ñâàç³¿, çðåø òîþ, âàæêî ïîâ³ðèòè, àáè àð³àíèí âäà âàñÿ äî àïîê ðèô³÷íîãî æàíðó, ïîçàÿê ñàì íåîäíî ðà çîâî âèñ ëîâ - ëþ âàâñÿ ïðî íüîãî êðè òè÷íî50. 153 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 45 Budny S. O urzêdzie miecza u¿ywaj¹cym. – K. 87, 11, 118. 46 Ñà âåð ÷àí êà ².Â. Ñû ìîí Áóä íû – ãó ìàí³ñò ³ ðý ôàð ìà òàð. – Ìí., 1993. – C. 86-87. 47 Òàì æå. – Ñ. 89-90. 48 Òàì æå. – Ñ.61. 49 Êëè áà íîâ À.È. Ðå ôîð ìà öè îí íîå äâè æå íèå â Ðîñ ñèè. – Ñ. 273. 50 Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – S. 74-77. * * * Ñåðåä íåçíà÷ íî¿ ê³ëüêîñò³ ðóñü êèõ ïðî òåñ ò àíòñüêèõ òðàê òàò³â, ùî ä³éøëè äî íàñ, â³äîìèé ðóêî ïèñ íèé ïðî ïîâ³äíèöü êèé çá³ðíèê ê³íöÿ XVI ñò., äîñë³äæó âà íèé òàêîæ Ì. Äì³òð³ºâèì51. Çäàºòüñÿ, ùî àâòîð êîäåêñó º àð³àíè - íîì, õî÷à ñâî¿ ïðî ïîâ³ä³, ÿê ³ Ìèêî ëàé Ðåé, ïîáó äó âàâ çà êàëåí äàð íèì ïðè - íöè ïîì òðà äèö³éíèõ öåð êîâ. Çâåðòàº íà ñåáå óâàãó é òîé ôàêò, ùî ñâÿ ùå íèê³â â³í íàïî ëåã ëèâî íàçèâàº «âèñ òðè æå íèìè ïîìà çàí öÿìè», î÷å - âèäíî, ãîâî ðÿ÷è ïðî êàòî ëèê³â. Ó ïðî ïîâ³äÿõ àíîí³ì çâåðòàºòüñÿ òàêîæ äî òåìè ñâÿ òèõ. Çîê ðåìà, Éîàíà Õðåñ òè òåëÿ â³í íå ââàæàº çà ñâÿ òîãî, áî òîé áóâ ëèøå ïîñëàí öåì, ñåðåä áàãàòüîõ ³íøèõ, õòî ìóñèâ çàñâ³ä÷èòè Ñèíà Áîæîãî. Ç öüîãî âèï ëèâàº, ùî íå ñë³ä â³ðèòè ñâÿ ùå íè êàì: âîíè íå áóëè ïîñëàí³ àí³ â³ä Áîãà, àí³ â³ä éîãî ñïðà âæíüî¿ Öåð êâè. Íèí³ ÷èìàëî «âèñ òðè æå íèõ ïîìà - çàíö³â», êîòð³ íå çíà þòü ñâ³ä÷åííÿ ºäèíî¿ æèâî¿ ³ ñïà ñåí íî¿ ñâ³òëîñò³, à á³ëüøå òîãî – õî÷óòü ¿¿, öþ ñâ³òë³ñòü, ïðè õî âàòè. Çà íèìè íå ñòî¿òü í³÷îãî ïðàâ äè âîãî, îêð³ì ïîãà íñòâà, ïèõè é æàä³áíîñò³52. Çâåð òà þ ÷èñü äî ïðî - ñòàê³â, êîòð³ íå âì³þòü ÷èòàòè Ñâÿòå Ïèñüìî, àâòîð âêàçóº, ùî ñâÿ ùå íèêè – ïîñëàíö³ â³ä àíòèõ ðèñòà. Áîã äîïóñêàº ¿õíº ³ñíó âàííÿ ÿê ñâîºð³äíå âèï ðî áó - âàííÿ. Ö³ ãð³øíèêè æèâ ëÿòüñÿ ëþäñüêèìè âèãàä êàìè òà ñòà ðî æèòí³ìè êàç - êàìè. Ñëîâî æ Áîæå ñë³ä ïåðå äà âàòè äîñ òå ìåííî. Ñâ³äêè, êîòð³ ëèøå ïåðåïîâ³äàþòü òå, ùî âîíè íå áà÷èëè é íå ÷óëè, ã³äí³ îñóäó53. Ùîäî ñâÿò êó - âàííÿ Ïàñõè, òî äëÿ þäå¿â ÷åðåç Ìîé ñåÿ áóëî âêà çàíî, êîëè, ÿê ³ ó ÿêèé ñïîñ³á âîíè ìóñèëè ñâÿò êó âàòè Âåëèê äåíü. Þäå éñüêå çíà ÷åííÿ öüîãî ñâÿòà äàðî âàíå õðèñ òè ÿ íàì ó ²ñóñ³, òîìó éîãî ìîæíà â³äçíà ÷àòè ê³ëüêà ðàç³â óïðî - äîâæ ðîêó. Íàòîì³ñòü íåìàº æîä íèõ âêàç³âîê ó Ñâÿ òîìó Ïèñüì³ ùîäî ñâÿò - êó âàííÿ «ïàñõè Àíòèõðèñòà». Ùîäî öèòó âàííÿ «íèìè» ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî âèñ ëàííÿ ²ñóñîì äâîõ ó÷í³â, ÿê³ ìóñèëè á ïðè ãî òó âàòè Ïàñõó, òî, ñë³äóþ÷è òàê³é òðà äèö³¿, âàðòî áóëî á óïðî âà äèòè ó õðèñ òè ÿíñòâ³ òàêîæ îáð³çàííÿ. Þäåéñüê³ òðà äèö³¿ (îáð³çàííÿ ³ ïàñõà) ³ñíó âàëè äîòè, äîêè ²ñóñ íå ïðè é øîâ ³ ñèì âîë³÷íî íå âèêî íàâ ¿õ: îáð³çàííÿ ïåðåé øëî ó õðå ùåííÿ, à ïàñõà çàì³íèëàñÿ õðèñ òè ÿ íñüêîþ âå÷å ðåþ ç³ ñïî æè âàí íÿì âèíà ³ õë³áà. ßêùî æ õðèñ òè ÿíè õî÷óòü ðàçîì ç þäå ÿìè ñïî æè âàòè ïàñõó, òî ìóñÿòü é â³ðèòè, ùî ìåñ³ÿ (Õðèñ òîñ) ùå íå íàðî äèâñÿ, íå ïîìåð ³ íå âîñ êðåñ, âèêî íàâøè âñ³ ïðî - ðîö òâà, é î÷³êóâàòè ç þäå ÿìè ³íøîãî ìåñ³þ54. Õðèñ òîñ ïîºäíàâ ó ñîá³ Áîãà ³ ëþäèíó, àëå ìè íå ïîòðåáóºìî ïîñå ðåä íèê³â, àáè çâåð òà òèñÿ äî íüîãî. Àïåëþþ÷è äî ñþæåòó ïðî áëà ãîñ ëîâ³ííÿ ðîçá³éíèêà íà â³÷íå æèòòÿ, àíîí³ì ï³äñó ìîâóº, ùî âñ³ â³ðíèêè, ÿê³ êàþòüñÿ, ìîæóòü áóòè ïðè é íÿò³ äî Öàðñòâà Áîæîãî. ßêùî äëÿ ðîçá³éíèêà áóëà â³äêðèòà áðàìà íåáåñíà áåç ñïîâ³ä³, 154 Âàëåð³é Çåìà 51 Äìèò ðè åâ Ì.Â. Ê èñ òî ðèè ðå ôîð ìà öè îí íîé ïðî ïî âå äè â âîñ òî÷ íîñ ëà âÿí - ñêèõ çåì ëÿõ âî âòî ðîé ïî ëî âè íå XVI âåêà // Ñî âåò ñêîå ñëà âÿ íî âå äå íèå. – 1989, – ¹ 2. – Ñ. 15-26. 52 Ðîñ³éñüêà íàö³îíàëü íà á³áë³îò å êà. Â³ää³ë ðó êî ïèñ³â. – Êî ëåêö³ÿ Þë³ÿíà ßâî - ðñüêî ãî, îä.çá. 22, àðê. 161çâ-163çâ. 53 Òàì ñàìî. – Àðê. 164-165. 54 Òàì ñàìî. – Àðê. 130-131çâ. ïîñòó, ë³òóðã³é ³ ïàíà õèä, òî é ìè ìóñèìî ñïîä³âàòèñÿ ëèøå íà ïîêà ÿííÿ ³ â³ðó. Îá³öÿþ÷è ðîçá³éíè êîâ³ ðàé, Ãîñ ïîäü íå îá³öÿâ éîìó ëåã øèõ ìóê íà õðåñò³. Öå îçíà÷àº, ùî ò³ëîì íå ìîæíà çàñëó æèòè Áîæî¿ ìèëîñò³. Ùî æ äî ÷èñ òè ëèùà, òî éîãî íå ³ñíóº, îñê³ëüêè ðîçá³éíèêà ²ñóñ îäðàçó â³äïðà âèâ äî ðàþ; ïåêëî æ ïðè çíà ÷åíå äëÿ äèÿ âîëà ³ éîãî ñëóã. Ïðî ðàé â³äîìî ëèøå îäíå – öå ì³ñöå ïðè ãî òî âàíå îáðàí öÿì Áîæèì â³ä ÷àñó ñòâî ðåííÿ ñâ³òó55. Ì. Äì³òð³ºâ çàïðî ïî íó âàâ ðîç ãëÿ äàòè ïîñòàííÿ öüîãî çá³ðíèêà ó çâ’ÿçêó ç â÷åí íÿì Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî. Ïîð³âíÿâøè çì³ñò éîãî ç «Ïîñ òèë ëîþ» Ì³êîëàÿ Ðåÿ, à òàêîæ «Êàòåõ³çèñîì» Ñèìîíà Áóä íîãî, äîñë³äíèê ä³éøîâ âèñ íîâêó, ùî çá³ðíèê áëèæ ÷èé çà ñâî¿ìè ôîð ìó ëþ âàí íÿìè äî íåñâ³çüêîãî êàòåõ³çèñó, çîê ðåìà, ùîäî îï³êè ³ ïîâàãè äî âëàäè. Â³äòàê íåñï³âïàä³ííÿ ì³æ «ó÷åí íÿì» ðîñ³éñüêîãî ºðåòèêà ³ çì³ñòîì çá³ðíèêà áóëè ïîòðàê òî âàí³ ÿê æèâ³ñòü é ì³íëèâ³ñòü «ðåôîð ìàö³éíîãî ïðî òåñòó» ïðîòè ñõ³äíîñ ëîâ ’ÿ íñüêîãî ïðà âîñ - ëàâ’ÿ. ²ñòî ðèê ï³äñó ìîâóº, ùî ðóõ ôåî äîñ³àí áóâ ÿâè ùåì ñõ³äíîñ ëîâ ’ÿ - íñüêîãî ìàñ øòàáó ³ âàãè 56. * * * Âèêî íàííÿ êàëüâ³í³ñòñüêèõ ïðè íöèï³â ðîäèí íî¿ îï³êè ³ ñëóæ³ííÿ, ÿê³ ìè ñïîñ òåð³ãàëè íà ïðè êëàä³ ïèñàíü Áóä íîãî, äîáðå âèäíî íà ïðè êëàä³ ä³àð³óøó íîâî ãðó äñüêîãî ïèñàðÿ Ôåäîðà ªâëà øå âñüêîãî. Íàðàç³ íàì º äîñ - òóï íèì ëèøå îäíå íàðà òèâíå äæå ðåëî57, ÿêå äîç âîëÿº ïðîñë³äêó âàòè â³ç³þ ñâ³òó é æèòòºâèé øëÿõ ïåðåñ³÷íîãî ðóñü êîãî ïðî òåñ òàíòà. ßêùî æèòòÿ ³ ïðî òåñ ò àíòñüêó ìîðàëü ìà´íàò³â ìîæíà ðåêî íñòðó þ âàòè çàâäÿêè âèâ ÷åííþ àêòî âîãî ìàòåð³àëó é ëèñ òó âàííÿ, òî õðîí³êà-ä³àð³óø ªâëà øå âñüêîãî âèñâ³òëþº ìåí òàëüí³ñòü íîâî ãðó äñüêîãî ïèñàðÿ. Íàðî äèâñÿ Ôåä³ð 7 ëþòîãî 1546 ð., êîëè éîìó âèïîâ íè ëîñÿ ï’ÿòü ðîê³â – ïî÷àâ íàâ÷à òèñÿ ðóñü êîãî ïèñüìà, çãî äîì – ïîëüñüêîãî ³ ãåá ðå éñüêîãî. Êàëüâ³í³ñòîì â³í ñòàâ áëèçüêî 1565 ð., êîëè ïåðå ¿õàâ äî Â³ëüíà. Öåé ÷àñ, êîëè ïðî òåñ ò àíòñüêèé ðóõ ï³ä îï³êîþ âèç íà÷ íèõ ëèòî âñüêèõ ðîä³â ïîøè ðþ âàâñÿ, íå çàçíà þ÷è ïðî òèä³¿ ç áîêó Êîíò ððå ôîð ìàö³¿, ªâëà øå âñüêèé ï³çí³øå îö³íþâàâ ÿê çîëî òèé â³ê. Ì³æêîí ôåñ³éíó òîëå ðàíö³þ âò³ëþâàëî ðîäèííå æèòòÿ íîâî ãðó äñüêîãî ïèñàðÿ: éîãî áàòüêè áóëè ïðà âîñ ëàâí³, ÿê ³ äðó æèíà. Êîëè îâäîâ³â áàòüêî, òî 155 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 55 Òàì ñàìî. – Àðê. 84-85çâ. 56 Äìèò ðè åâ Ì.Â. Ê èñ òî ðèè ðå ôîð ìà öè îí íîé ïðî ïî âå äè â âîñ òî÷ íîñ ëà âÿí - ñêèõ çåì ëÿõ. – Ñ. 25. 57 Ïî êà çî âè ìè òà êîæ º òåñ òà ìåí òè, â ÿêèõ â³ääçåð êà ëè ëè ñÿ êîí ôåñ³éí³ óïî äî - áàí íÿ àâ òîð³â. Çîê ðå ìà ó çà ïîâ³ò³ Îñòàô³ÿ Âî ëî âè ÷à, ôóí äà òî ðà íåñâ³çüêî ãî «Êà òåõ³çèñó», â³ääçåð êà ëè ëè ñÿ îñíî âè â÷åí íÿ ßêó áó ç Êà ëèí³âêè ïðî íå - îáõ³äí³ñòü çâ³ëüíåí íÿ ñå ëÿí. (Äèâ.: Wasilewski T. Testament Ostafiego Wo³³owicza // Odrodzenie i reformacja w Polsce. – Warszawa, 1962. – T. VII – S. 165-173). Ôåä³ð ñàì ñïðèÿâ òîìó, ùîá áàòüêî ïîñ³â ïèíñüêó ºïèñ êî ïñüêó êàòåäðó, äëÿ ÷îãî íå ïîøêî äó âàâ ÷èìà ëèõ êîøò³â ³ äîê ëàâ çíà÷ íèõ çóñèëü58. Íàðàö³ÿ àâòîðà, ùî ñêëàäàºòüñÿ ç îïîâ³äåé ïðî ïîä³¿ ïîë³òè÷ íîãî òà ðîäèí íîãî æèòòÿ, ñïîâ íåíà ôîá³é ³ ïåðå ñóä³â. Ñòî ðîíí³ õîò³ëè ïîðóé íó âàòè íàâ³òàìè ³ ÷àðàìè, âêàçóº ïèñàð, ñïîê³é òà ðàäîù³ éîãî ðîäèí íîãî æèòòÿ. Ïîêà çî âîþ º, íà ïðè êëàä³ ïèñàíü íîâî ãðó äñüêîãî ïèñàðÿ, çì³íà ñåì³îòèêè ñëîâà «íàóêà». ßêùî ó êëå ðè êàëü íîìó ðóòå íñüêîìó âæèòêó íàóêà ïîçíà ÷àëà ëèøå ïðà âîñ ëàâíå â÷åííÿ, òî äëÿ ªâëà øå âñüêîãî – ö³ëêîì ñâ³òñüêå, õî÷ ³ çàêðèòå äëÿ íåõðèñ òè ÿ íñüêîãî ñâ³òó, çíàííÿ. Òàê â³í â³äãóêóºòüñÿ íà ÷óòêó, ùî òóðêè â÷àòü ëàòèíó â Ïàðèæ³: «...à áîäàé íå ïåðåíåñëû ñå äî íèõú íàóêè, ÿêî ñå ïåðåíà øàëè ïåð âåé îòú íàðî äîâú òûõú äî äðó ãèõú, øòî òåïåðú, ÿêî ñëû øåìû î âåëè êèõú íàóêú ðîç ìíî æåíþ âú ïàíñòâàõú òóðåö êèõú, õîòü òåæú è âåëÿ õðèñ òè ÿíú, òóð êàìú ïðè ëåê ãëûõú, âú ÿçûêó ñå èõú òóðåö êîìú çàêî - æàëè; à øòî âåäåòú, êó ÷îìó òî çà ÷àñîìú ñâî èìú íàíú Áîãú ïðè âåñòè áóäåòú ðà÷èëú?»59 Ïîïðè ðàö³îíàë³ñòè÷íó íàëàø òî âàí³ñòü, ÿêà á ìóñèëà áóòè âëàñ - òè âîþ äëÿ êàëüâ³í³ñòà, Ôåä³ð çàëèøàºòüñÿ ó ïîëîí³ ïåðå ñóä³â. Ï³ä ÷àñ îäí³º¿ íî÷³âë³, êîëè â³í ïîâåð òàâñÿ äîäîìó, éîìó ïî÷àëà ââè æà òèñÿ âîã íÿíà ëþäèíà, «ëÿòà âåöü». Ìàðà çíèêëà ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê Ôåä³ð â³äêðèâ â³êíî. Ó òó í³÷ ç âîçà çíèêëà ðóø íèöÿ ªâëà øå âñüêîãî, ÿêó ï³çí³øå çíàé øëè âèñîêî ï³äâ³øåíîþ ó ñòî äîë³. Éîãî ñëîâà ï³äòâåð äèëà øëÿõ òÿíêà Æîë íå ðîâà, ÿêà áà÷èëà «ëÿòàâöÿ», ùî â³äâ³äóâàâ îäíó ç ñóñ³äí³õ ïàíü. Çãî äîì Ôåä³ð çàíå äó - æàâ, à ë³êàð³ íàçâàëè éîãî õâî ðîáó «³íêó áó ñîì»60. «Ëÿòà âåöü» òàêîæ ÷àñòî ç’ÿâ ëÿâñÿ ï³ñëÿ ñàìî ãó áñòâà ïðè ÿ òåëÿ Ôåäîðà, Âàñèëÿ Ðîãà ÷å âñüêîãî. Ôåä³ð ðåòåëüíî ô³êñóº âèïàäêè â³ùóâàíü, çîê ðåìà, îïîâ³äàº ïðî ïàíà Ìîñ òîâ íè - ÷îãî, ÿêîìó àñòðî ëîã ó Êðà êîâ³ ïðî ðî êó âàâ ñìåðòü â³ä áëèñ êàâêè ó 60-ð³÷íîìó â³ö³. Ï³çí³øå, çàçíà÷àº àâòîð, öå ñïðàâ äè ëîñÿ. Ó 1587 ðð. Ôåäî - ðîâ³ íàñíè ëàñÿ Ìàí òóÿ ç ¿¿ çàìêàìè, ì³ñòàìè, ìóðî âà íèìè ìîñ òàìè. Öå – âêàçóº àâòîð õðîí³êè – â³ùóâàëî â³ä¿çä Ôåäî ðî âîãî ñèíà ßâõèìà ó 1575 ðð. äî ³òàë³éñüêîãî ì³ñòà. Êîëè Àëüáðåõò Êàâå ÷è íñüêèé â³ääàâ íà îäíîìó âåñ³ëë³ òðüîõ äî÷îê çàì³æ, ëþäè ïîä åé êó âàëè, ùî òàêèé øëþá òðè âà òèìå íåäîâãî. Ñîë³äàðè çó þ ÷èñÿ ç ïîãî ëî ñîì (çÿò³ ïîìåðëè óïðî äîâæ 13-òè ðîê³â), Ôåä³ð çàçíà÷àº, ùî ñë³ä çâà æàòè íà ñëîâà ëþäåé, äîäà þ÷è ïðè ìîâêó «Vox populi – vox Dei»61. «Â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî» Íàñê³ëüêè ñï³âïàäàº ç îêðåñ ëå íèìè âèùå íàðà òè âàìè «â÷åííÿ» Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî? Ñë³ä îäðàçó çàçíà ÷èòè, ùî éîãî òâîðè íå çáåð³ãëèñÿ é íàâðÿä ÷è áóäóòü êîëèñü çíàé äåí³. Òàê ñàìî ìàëîé ìîâ³ðíèìè âèäà þòüñÿ ñïðîáè ðåêî - íñòðó þ âàòè á³îãðàô³þ ºðåòèêà, îñê³ëüêè ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî íüîãî íîñÿòü ðàäøå íåïåâ íèé õàðàê òåð. Çàç âè ÷àé äî ðåêî íñòðóêö³¿ ïîëî æåíü ó÷åííÿ 156 Âàëåð³é Çåìà 58 Àíòîíîâè÷ Â.Á. Äíåâ íèê íîâ ãî ðîä ñêî ãî ïîä ñóä êà Ôå äî ðà Åâëà øåâ ñêî ãî (1564–1604 ãîäà) // Êè åâ ñêàÿ ñòà ðè íà. – 1886. – T. XIV, êí. 1. – Ñ. 135. 59 Òàì æå. – Ñ. 134. 60 Òàì æå. – Ñ. 130-131. 61 Òàì æå. – Ñ. 149-150. çàëó ÷à þòüñÿ äâà äæå ðåëà, ó ÿêèõ çíà õî äèìî ïîëåì³êó ç Êîñèì òà éîãî ïðèá³÷íè êàìè, «²ñòèíû ïîêà çàí³å» òà «Ïîñ ëàí³å ìíî ãîñ ëîâ íîå». Íåíñ³ ßíî - øàê, äîê ëàäíî ïðî à íàë³çóâàâøè îáèäâà òåê ñòè, ïðè é øëà äî âèñ íîâêó, ùî ïåðøà ïàì ’ÿòêà, àòðè áóö³ÿ êîò ðî¿ ìóñèòü áóòè çàëè øåíà çà Çèíîâ³ºì, ÷åí - öåì Îòå íñüêîãî ìîíàñ òèðÿ, äàòóºòüñÿ çà õàðàê òå ðîì ïàïåðó 1569 ð.62 Íàòîì³ñòü ³íøèé òåêñò, çíà÷íî êîðîò øèé ³ ìåíø ñèñ òå ìà òè çî âà íèé, óêëà äå - íèé ÿê ëèñò äî ïðà âîñ ëàâ íèõ â³ðíèõ Ëèòâè, íàé³ìîâ³ðí³øå ïîñòàâ ó 1567 ð.63 Ïîð³âíÿíî ç ëèñ òîì, ÿêèé ñêëàäàºòüñÿ ëèøå ç âèòÿã³â ³ç ïàò ðèñ òè÷ íèõ òåêñò³â, çàãàëüíî â³äêî ìåí òî âà íèõ, «²ñòèíû ïîêà çàí³å» ì³ñòèòü ïðî äó ìàíó é ëîã³÷íî ðîç áó äî âàíó êðè òèêó â÷åííÿ Êîñîãî. Äî òîãî æ, ñàìà õàðàê òå ðèñ - òèêà â÷åííÿ ó îáîõ òâî ðàõ ð³çíèòüñÿ. Â «²ñòèíû ïîêà çàí³å» Êîñîé çìàëü î âà - íèé ÿê òåî ëîã³÷íèé ðàäè êàë, ùî ï³äâàæóº â÷åííÿ ïðî Òð³éöþ òà áîæåñ òâåííó ïðè ðîäó Õðèñòà. Ó «Ïîñ ëàí³è ìíî ãîñ ëîâ íîì» ºðåòèêà çìàëü î - âàíî á³ëüø êîí ñåð âà òèâ íèì: â³í â³ðèòü ó ²ñóñà, õî÷à é íåïðà âèëüíî, éîãî ïðî ïîâ³ä³ çàïå ðå ÷ó þòü ñîö³àëü íèé é ïîë³òè÷ íèé óñòð³é, çîê ðåìà, âåäåííÿ âîºí, ñïëàòó ïîä àòê³â, ïðî ïî íó þòü ïåðå âåñòè âëàñí³ñòü ó ñï³ëüíå âîëîä³ííÿ. Íåç âà æà þ÷è íà ³íòå ëåê òó àëü íèé çâ’ÿ çîê é àíòè ïàò³þ äî íèõ äèñ è äåíò³â, ö³ àâòîðè ð³çíÿòüñÿ ó ñâîºìó ñòàâ ëåíí³ äî äèñ è äåíò³â é äåÿ êèõ ïðàê òèê òîãî - ÷àñ íî¿ öåð êâè, çîê ðåìà, öåð êîâ íîãî çåì ëå âî ëîä³ííÿ. Ïîïðè òå, ùî îáèäâà àâòîðè ïîâòî ðþ þòüñÿ ñòî ñîâíî òîãî, ùî ºðåòèê³â òðåáà êàðàòè, Çèíîâ³é, ïðè íàéìí³, ïðè ïóñêàº ìîæ ëèâ³ñòü ïîêóòè é ïîâåð íåííÿ äî öåð êâè Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî ç ïîñë³äîâ íè êàìè. Ïîçàÿê àâòîðè îáîõ ïîëåì³÷íèõ òâîð³â òðè ìà - þòüñÿ äóìêè, ùî öåð êâà ìàº âîëîä³òè ñåëàìè, îäíàê ëèøå Çèíîâ³é çàâçÿòî çàõèùàº öåð êîâíå çåì ëå âî ëîä³ííÿ, â³äêðèòî àòà êó þ÷è îïî íåíò³â ö³º¿ ïðàê - òèêè. Á³ëüøå òîãî, Çèíîâ³é ñòâåð äæóº, ùî ðàí³øå â³í íå çíàâ ïðî â÷åííÿ Êîñîãî, ³ âîíî ìîæå áóòè ë³òåðà òóð íîþ âèãàä êîþ, ÿêà óìîæ ëèâëþº ñèñ òåì - íèé îãëÿä äîê òðèíè õðèñ òè ÿ íñòâà. Àâòîð «Ïîñ ëàííÿ», ç ³íøîãî áîêó, çàéìàº, çäàºòüñÿ, á³ëüø ñìè ðåííó ³ ìåíø óïåâ íåíó ïîçèö³þ. Â³í ìåíøå äèñ - êóòóº ïðî òåî ëîã³þ, à òàêîæ ñó÷àñíó ñèòóàö³þ, íå âæèâàº ³ìåí ñâî¿õ ñó÷àñ - íèê³â, îêð³ì ³ìåí ºðåòèê³â. Ùå îäèí òåêñò, ÿêèé òàêîæ àòðè áó òó þòü òðà äèö³éíî Çèíîâ³þ Îòå íñüêîìó, ïðî ïîâ³äü íà ºïèñ êîïà Ìèêèòó, ÿêó íàâðÿä ÷è ìîæíà ïðè ïè ñàòè öüîìó àâòî ðîâ³, à ì³í³ìàëüí³ òåê ñòî ëîã³÷í³ ïàðà ëåë³ ì³æ äâîìà òåê ñòàìè íå äàþòü ï³äñòàâ îñòà òî÷íî çàêð³ïèòè ïðî ïîâ³äü çà Çèíîâ³ºì. Àâòîð ïðî ïîâ³ä³ âæå íà ïî÷àòêó çàóâàæóº, ùî í³êîëè íå ïèñàâ ïðî ºðåòèê³â. Çèíîâ³é, õî÷ â³í ³ ì³ã âèêî ðèñ òî âó âàòè ñåðåä ³íøèõ ñâî¿õ äæå ðåë òåêñò «Ïîñ ëàííÿ», ïðîòå íå áóâ àâòî ðîì ïðî ïîâ³ä³ íàïåâíå64. ßêùî çâåð òà òèñÿ äî òåê ñòó Çèíîâ³ÿ Îòå íñüêîãî «Èñòèíû ïîêà çàí³å», òî åëå ìåíòè «â÷åííÿ Êîñîãî» âèê ëà äåí³ â çà÷èí³ òâîðó ïåðåä ðîç ëî ãèìè ñïðîñ - òó âàí íÿìè àâòîðà. Îñíîâí³ éîãî ïîëî æåííÿ çâî äÿòüñÿ äî íàñòóï íîãî: 1) 157 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 62 Yanoshak N. The Author of Poslanie Mnogoslovnoe: A Fontology Inquiry // Slavic Review. – 1991, – Vol. 50, ¹ 3-4. – P. 627. 63 Ibidem. – P. 629. 64 Ibidem. – P. 633. Íèí³ ç’ÿ âè ëîñÿ íîâå áåç çà êîííå â÷åííÿ, ïîâî äèð êîò ðîãî âêðàâ ó ñâîãî ãîñ - ïî äèíà êîíÿ ³ ìåä, çãî äîì âò³ê íà Á³ëå Îçåðî, äå ïîñòðèãñÿ â ÷åíö³. Çãî äîì â³í óò³ê â Ëèòâó, äå ïî÷àâ âèãî ëî øó âàòè íîâå â÷åííÿ ³ âçÿâ øëþá ç þäåé - êîþ65. Òàì â³í ³ éîãî ïîñë³äîâ íèêè çì³íèëè ³ìåíà é ïî÷àëè ïðî ïîâ³äóâàòè, óáðàí³ â ÷åð íå÷³ ðÿñè. Âîíè ñïî æè âàëè ì’ÿñî ó ïîñòè ³ ñâÿòà. Êîñîé ïåðåé - øîâ ó «æèä³âñòâî», ïåðå ñòó ïèâ óñ³ ìîæ ëèâ³ çàêîíè ³ â÷åííÿ. 2) Â³í ó÷èâ íå íàçè âàòè í³êîãî íà çåìë³ îòöåì, à ò³ëüêè íà Íåá³, çíè ùèòè ³êîíè é õðåñòè, áî âñå öå ³äîëè; íå êëè êàòè ñâÿ òèõ íà äîïî ìîãó, íå â³äâ³äóâàòè öåð êâè, íå ìîëè - òèñÿ. Íå ñë³ä ÷èòàòè öåð êîâí³ êíèæêè ç ïèñàí íÿìè îòö³â, à òàêîæ æèò³ÿ ñâÿ - òèõ. Íå âàðòî õîäèòè äî ñâÿ ùå íèê³â, òâî ðèòè ìîëèòâè, êàÿ òèñÿ ³ ïðè ÷à ùà òèñÿ66. 3) Êîñîé, âêàçóº Çèíîâ³é, ñïè ðà þ ÷èñÿ íà Âàñèëÿ Âåëè êîãî, íàãî ëî øó âàâ íà òîìó, ùî íå òðåáà éòè çà ëþäñüêèìè âèãàä êàìè. 4) Íàðàç³ íàáëèæàºòüñÿ ê³íåöü Ñâ³òó, ñõ³ä çàíà ïà ùåíî ³ñëà ìîì, çàõ³ä – Ìàð òè íîì, à Ëèòâó – Êîñèì. Âñ³ âîíè – ïðåä òå÷³ Àíòèõðèñòà67. 5) Êîñîé ââàæàº, ùî êíèãà Éîñèôà º íåïðàâ äè âîþ, ïîçàÿê áóëà íàïè ñàíà ï³ñëÿ 7-ãî ñîáîðó, íàñïðàâä³ æ âîíà âèê ðèâàº éîãî «îëæèâå» â÷åííÿ68. 1) Çà÷èí àíîí³ìíîãî «Ñêàçí³ÿ ìíî ãîñ ëîâ íîìó ïîñëàí³þ» çíà÷ íîþ ì³ðîþ ïîâòîðþº îïîâ³äü ïðî ïî÷à òîê ºðåñ³ ³ âòå÷ó äî Ëèòâè ïîä³áíî äî âèùå ðîç - ãëÿ íó òîãî «Èñòèíû ïîêà çàí³ÿ». Äî çì³ñòó äîëó÷àºòüñÿ òàêîæ 2) òåìà ðîç êî - øó âàíü äóõîâ íèõ, ÿê³ «æèâóòü íå çà ªâàí ãåë³ºì». 3) Ïðèá³÷íèêè íîâîãî â÷åííÿ íàçè âà þòü êóìè ðàìè õðåñò ³ ³êîíè, à òèõ, õòî ¿õ âøà íîâóº, óâà æà þòü îáìà íó òèìè ëþäñüêèìè âèãàä êàìè. 4) ¯ñòè é ïèòè ìîæíà áåç ê³íöÿ, íå òðè - ìà þ ÷èñü ïîñò³â. Íå ñë³ä òâî ðèòè ìîëèòâè é ïîëî íÿ òèñÿ Áîãîâ³. 5) Âñ³ Öåð - êâè ó ñâ³ò³ ìóñÿòü îá’ºäíà òèñÿ. 6) Êíèãè ñâÿ òèõ îòö³â ³ öåð êîâí³ ïðà âèëà ñë³ä óâà æàòè «îëæè âèìè», ÿê ³ æèò³ÿ ñâÿ òèõ. Íàòîì³ñòü, ñë³ä ÷èòàòè Ñòà ðèé Çàïîâ³ò, ªâàí ãåë³º ³ Àïîñòîë, à òàêîæ Âàñèëÿ Âåëè êîãî «Ïîñ òíè ÷åñ òâî» ³ Éîàíà Çîëî òî óñòà «Ìàð ãà ðèò». Íå òðåáà ïîñòèòè, îñê³ëüêè Õðèñ òîâ³ ó÷í³ íå ïîñòèëè, à òàêîæ õðåñ òè òèñü, ñòà âèòè ñâ³÷³. Æåð òâè òðåáà áóëî ïðè íî ñèòè ëèøå çà ÷àñ³â Ñòà ðîãî Çàâ³òó. 7) ×åð íåö òâî òàêîæ íå º íåîáõ³äíèì, ìîæíà îäðó æó âà òèñÿ. 8) Íå ñë³ä êîðè òèñÿ ñâ³òñüêèì âëàñ òÿì, à òàêîæ âîþ âàòè. Íå ñë³ä òàêîæ ïîä à âàòè æåá ðà êàì69. 9) Íå ñë³ä çâåð òà òèñÿ äî ìåð òâèõ (ñâÿ òèõ), îñê³ëüêè âîíè ëèøå çà æèòòÿ ìîãëè äîïî ìà ãàòè. Õðèñ òîâó ìàò³ð òåæ íå ñë³ä øàíó âàòè, îñê³ëüêè îñâÿ ÷å íîþ âîíà áóëà, êîëè íîñèëà â ñîá³ Õðèñòà. 10) Õðåñò, ùî ïåðåä íèì ïðè õè ëÿ þòüñÿ, º çâè ÷àé íèì äåðå âîì. ßê þäå¿ ³ ìó÷è - òåë³ ïåðåñë³äóâàëè äàâí³õ àïîñ òîë³â, òàê ³ ìè íàðàç³ º ãíà íèìè70. Ïîð³âíÿííÿ äàíèõ ó äâîõ âèùå íà âå äå íèõ òåê ñòàõ ñâ³ä÷èòü, ùî ñóòü â÷åííÿ Êîñîãî ôàê òè÷íî çàëèøàºòüñÿ çà ìåæ àìè òåê ñòó «Èñòèíû ïîêà çàí³ÿ» 158 Âàëåð³é Çåìà 65 Èñòè íû ïî êà çà íå êú âîï ðî ñèâ øèìú î íî âî ìú ó÷åí ¿è. Ñî ÷è íåí³å èíî êà Çè - íîâ³ÿ. – Êà çàíü, 1863. – Ñ. 26. 66 Òàì æå. – Ñ. 41. 67 Òàì æå. – Ñ. 48. 68 Òàì æå. – Ñ. 930. 69 Òàì æå. – Ñ. 145. 70 Òàì æå. – Ñ. 279. òà «Ñêàçí³ÿ ìíî ãîñ ëîâ íîìó ïîñëàí³þ». Àâòîð çâåðòàºòüñÿ ëèøå äî òîãî, ùî ñóïåðå÷èòü â÷åííþ Ïðà âîñ ëàâ íî¿ Öåð êâè. Ñóäèòè æ ç ïîëåì³÷íîãî òåê ñòó ïðî òå, ÷èì íàñïðàâä³ áóëî öå â÷åííÿ, íàñò³ëüêè âàæêî, íàñê³ëüêè é ðåêî - íñòðó þ âàòè êàòî ëèöüêó äîê òðèíó ç ïðî ôå òè÷ íèõ ïèñàíü ÿêîãî-íåáóäü ðóñü - êîãî ïîëåì³ñòà Áåðåñ òå éñüêî¿ äîáè, ñêàæ³ìî, Éîàíà Âèøå íñüêîãî. ßêùî ïåð øèé ç ðîç ãëÿ íó òèõ òåêñò³â îïîâ³äàº á³ëüøå ïðî òå, ùî ðîáèâ ³ êàçàâ Ôåî - äîñ³é Êîñîé, òî äðó ãèé ðàäøå çîñå ðåäæóºòüñÿ íà âèãàä êàõ, íà äóìêó ºðåòèêà, ïðà âîñ ëàâ’ÿ. * * * Òåïåð ìè çâåð íå ìîñÿ äî òîãî, ÷è ³ñíó þòü ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî ºðåñü Êîñîãî â ðóñü êèõ äæå ðå ëàõ. Ïåðåë³ê ðóêî ïèñ íèõ àíòèï ðî òåñ ò àíòñüêèõ é àíòèàð³àíñüêèõ ðóñü êèõ òðàê òàò³â ³ ïðî ïîâ³äåé íåâå ëè êèé, ùî íå âèê ëþ÷àº ïîä àëüø³ ô³êñàö³¿ àíòè ðå ôîð ìàö³éíèõ ðåïë³ê â ïèñàí íÿõ õðèñ òèÿí ñõ³äíîãî îáðÿäó. Àíîí³ìíèé àâòîð ïîëåì³÷íî¿ çá³ðêè ê³íöÿ XVI ñò., çì³ñò êîò ðî¿ ìàº àíòèï ðî òåñ ò àíòñüêèé õàðàê òåð, çóïèíÿºòüñÿ íà îñíîâ íèõ ïîëî æåí íÿõ äîã - ìà òèêè, ùî ï³ääà âà ëèñÿ êðè òèö³. Ñåðåä íèõ – ñêà ñó âàííÿ íåîáõ³äíîñò³ ìîëèòâè çà ïîê³éíèõ, ÿê³ â äîã ìà òèö³ òðà äèö³éíèõ Öåð êîâ óâà æà þòüñÿ òàêèìè, ùî ìóñÿòü äîïî ìîãòè çâ³ëüíè òèñÿ äóøàì â³ä ãð³õ³â. Çàäëÿ ï³äòâåð - äæåííÿ ö³º¿ òðà äèö³¿ àâòîð íàâî äèòü íèçêó öèòó âàíü ÿê ç³ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, òàê é ç îòö³â Öåð êâè, çîê ðåìà, â³í çâåðòàºòüñÿ äî Êíèã Ìàê êà âå éñüêèõ, àâòåí òè÷í³ñòü êîò ðèõ ñòà âè ëàñÿ ï³ä ñóìí³â ïðî òåñ òàí òàìè. Çàó âàæóºòüñÿ, ùî ö³ Êíèãè áóëè ïðè é íÿò³ â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó Öåð êâè, àëå é êð³ì íèõ ³ñíó - þòü ³íø³ ñâ³ä÷åííÿ, ñåðåä ÿêèõ – Ëèñòè Àïîñòîëüñüê³, ïèñàííÿ Äèîí³ñ³ÿ Àðåîïàã³òà, ó÷íÿ àïîñ òîëà Ïàâëà. Öèì ïðà âè ëàì â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó ñë³äóâàëè Àòàíàñ³é Âåëè êèé, Ãðè ãîð³é Áîãîñ ëîâ, Âàñèëü Êåñàð³éñüêèé, ªïèôàí³é Êèïðñüêèé, Êèðèëî ªðóñà ëè ìñüêèé òà ³íø³71. Çàó âàæóºòüñÿ òàêîæ, ùî êð³ì â³äïó ùåííÿ ãð³õ³â, ìîëèòâà çäàòíà âîñ êðå øàòè ïîìåð ëèõ, ïîâåð òà þ÷è äóøó, ùî â³ä³éøëà â³ä ò³ëà. Íà ï³äòâåð äæåííÿ öüîãî íàâî äèòüñÿ íèçêà ñþæåò³â ç³ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà72. Ï³äñó ìîê: ïîìåðë³ ìîëÿòüñÿ çà æèâèõ, à æèâ³ çà ïîìåð ëèõ, àáè Ãîñ ïîäü íå ïàì ’ÿ òàâ ¿õí³õ ³ íàøèõ ãð³õ³â ³ äîïóñ òèâ ¿õ äî ñâÿ òèõ73. Â³äòàê, äóø³ íåá³æ÷èê³â, êîò ðèõ ïðî òåñ òàíòè ââà æà þòü ïîìåð - ëèìè, âîëà þòü äî Áîãà74. Ùîäî êîí êðåò íî¿ äèñ êóñ³¿, òî àâòîð ïîëåì³çóº ç Ìàð òè íîì ×åõî âè ÷åì, çîê ðåìà, ç ïðè âîäó ïåðå êëàäó ï³äñòà âî âèõ á³áë³éíèõ òåðì³í³â. Ïî÷àò êîâó á³áë³éíó ôðàçó «Ç ïî÷àòêó áóëî ñëîâî...» ×åõî âè÷ ïåðå - 159 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 71 Ðîñ³éñüêà íàö³îíàëü íà á³áë³îò å êà. Â³ää³ë ðó êî ïèñ³â. – Êî ëåêö³ÿ Þë³ÿíà ßâî - ðñüêî ãî, ô. 893, îä. çá. 10, àðê. 77çâ.-80. 72 Òàì ñàìî. – Àðê. 80çâ. – 82çâ. 73 Òàì ñàìî. – Àðê. 83-83çâ. 74 Òàì ñàìî. – Àðê. 53. êëàäàº: «Ñ ïî÷àòêó áóëà ìîâà ..., ìîâà æ áóëà ïðî Ñèíà"75. Àíîí³ì òàêîæ âèñ - ëîâëþºòüñÿ ïðîòè ïðè ìåí øåííÿ «íîâî õðå ùåí öÿìè» (ïðî òåñ òàí òàìè é àð³àíàìè) áîæåñ òâå íî¿ ñóò íîñò³ ²ñóñà76. Çá³ðíèê íàïó ÷åíü ïî÷àòêó XVII ñò.77 ì³ñòèòü ³ ïðî ïîâ³äü ç 3-õ ÷àñ òèí íà ïî÷à òîê Âåëè êîãî Ïîñòó, ó ÿê³é àâòîð âèñ òóïàº ïðîòè â³äìîâè ïðî òåñ òàíò³â ³ àð³àí â³ä ïîñòó òà ³êîí. Íà äîêàç íåîáõ³äíîñò³ âøà íó âàííÿ ³êîí íàâî äÿòüñÿ ïðè êëàäè ç³ Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, à ñàìå – âñòà íîâ ëåííÿ Ìîéñåºì íàä ê³âîòîì õåðó âèì³â ï³ñëÿ âèõîäó ³ç ªãèïå òñüêîãî ïîëîíó, çîá ðà æåííÿ îáðàçó îñâÿ - ÷åííÿ Ãîñ ïîä íüîãî íà çîëîò³é äîøö³, à çðåø òîþ é ñàìîìó êèâî òîâ³ ïîêëî íÿ - ëèñÿ. Òàêîæ çãàäóºòüñÿ, ³ç ïîñè ëàí íÿì íà Çîíàðó, îáðàç Õðèñòà, êîò ðèé â³äáèâñÿ íà îáðóñ³ ³ áóâ â³ä³ñëà íèé äî öàðÿ Àâãàðÿ. Äîê ëàäíå ïîÿñ íåííÿ ñèì âîë³êè ³êîíè, âêàçóº àíîí³ì, ìîæíà çíàéòè ó ïèñàí íÿõ Äèîí³ñ³ÿ Àðåîïàã³òà, «ó÷íÿ àïîñ òîëà Ïàâëà». Çãàäóºòüñÿ òàêîæ öåð êîâ íèé ñîáîð, ñêëè êà íèé ³ìïå ðà òî ðîì Êîí ñòàí òè íîì äëÿ äèñ êóñ³é ïðî íåîáõ³äí³ñòü ³êîí. Íà äèñ ïóò³ ìóñèâ áóòè Àð³é, àëå âðàíö³, ïåðåä çàñ³äàí íÿì, â³í ïîìåð, à éîãî ó÷í³ ïîâò³êàëè. Äîê ëàäíî ðîç ãëÿäàºòüñÿ ³ñòîð³ÿ ³êîíî áî ðñòâà, àæ äî íîâî - ÷àñ íèõ «ºðåòèê³â» (ßí Ãóñ, Ìàð òèí Ëþòåð, Æàí Êàëüâ³í). Ðîá ëÿ÷è îãëÿä «îáðà çî áîðö³â» ïî êðà¿ íàõ, àâòîð çóïèíÿºòüñÿ òàêîæ íà ð³÷ïîñ ïî ëè òñüêèõ ïðî òåñ òàí òàõ ³ àð³àíàõ. Ó Ëèòâ³, ïèøå àâòîð, ç’ÿ âèâñÿ Ñèìîí Áóä íèé, à ó Ëþáë³í³ Ìàð òèí ×åõî âè÷, â÷åííÿ êîò ðèõ ïîä³áí³. Ó ðåøò³ ðóñü êèõ òåêñò³â, ùî ì³ñòÿòü, ïðè íàéìí³, ÿê³ñü ðåïë³êè àíòè ðå ôîð - ìàö³éíîãî õàðàê òåðó, â³äñóòí³ áóäü-ÿê³ çãàäêè ïðî «â÷åííÿ» Êîñîãî òà éîãî ïðèá³÷íèê³â. Àâòîðè ¿õ íàé ÷àñò³øå çâåð òà þòüñÿ äî òðà äèö³éíî ïîøè ðå íèõ íà òåðå íàõ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ïðî òåñ ò àíòñüêèõ êîí ôåñ³é, àëå çîâñ³ì íå çãà äó - þòü ïðî ÿêè õîñü âèõ³äö³â ç Ìîñ êîâ ùèíè. * * * Íà ïîñòàâ ëåíå íà ïî÷àòêó çàïè òàííÿ ïðî óçãîä æåííÿ «â÷åííÿ Êîñîãî»ç³ çãà - äó âà íèìè âèùå ïèñàí íÿìè Ñèìîíà Áóä íîãî, àáî æ ïðî ïîâ³äÿìè ìîæíà äàòè äåê³ëüêà â³äïîâ³äåé. Ïðè ïó ùåííÿ ïðî çâ’ÿ çîê ì³æ ó÷åí íÿì þäà¿ çàíò³â, Êîñîãî ³ ëèòî âñüêî-ïîëüñüêèõ àíòèò ðèí³òàð³¿â º õèá íèì. Óÿâ ëåííÿ ïðî ºäí³ñòü ì³æ ºðåññþ ³ Ðåôîð ìàö³ºþ â Öåí òðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³ êîðå íÿòüñÿ â ñëîâ ’ÿ - íîô³ëüñüêèõ ïåðå êî íàí íÿõ àâòîð³â ïðî ñï³ëüí³ñòü ³ îðè´³íàëüí³ñòü ³ñòîð³¿ ñëîâ ’ÿí. Íàâ ðÿä ÷è òåî ëîã³þ àâòîðà íåñâ³çüêîãî Êàòåõ³çèñó äîðå÷íî ïîð³âíþ - âàòè ç â÷åí íÿì Êîñîãî. ßí Êàìºíºöüêèé çàóâàæóº, ùî Áóä íèé íå´àòèâíî â³äãóêóºòüñÿ ïðî þäå¿â, çàêè äà þ÷è ¿ì íåìîæ ëèâ³ñòü ïîáà ÷èòè Áîæó ïðàâäó â Íîâîìó Çàâ³ò³. Áóä íèé í³êîëè íå âèãî ëî øó âàâ òåç, òèïî âèõ äëÿ þäå éñüêî¿ â³ðè, 160 Âàëåð³é Çåìà 75 Òàì ñàìî. – Àðê. 136çâ.-137. 76 Òàì ñàìî. – Àðê.140-140çâ. 77 Á³áë³îò å êà Âè ùî¿ äó õîâ íî¿ ñåì³ðàð³¿ ó Ëþáë³í³. – Ðó êîï. 542, àðê. 10-23. çàêè äà þ÷è ¿ì ïîõèáêè ó â÷åíí³ ïðî ïîñìåð òíó äîëþ äóø³78. Íà â³äì³íó â³ä ðîç - ãîð íó òèõ òðàê òàò³â Áóä íîãî, ó ï³ä´ðóíò³ ÿêèõ, íàïî ëåã ëèâà ïîð³âíÿëüíà ðîáîòà ³íòå ëåê òó àëà äîáè Ðåôîð ìàö³¿, ó âèïàäêó Êîñîãî, ç îäíîãî áîêó, áðàêóº éîãî áåç ïî ñå ðåäí³õ òåêñò³â, à ç ³íøîãî – çãàäêè ïðî ºðåòèêà â³äîì³ ç «äðó ãèõ ðóê» çààí´àæî âà íèõ ³íôîð ìà òîð³â. Â³äòàê, ïîð³âíÿííÿ âòðà÷àº ñåíñ çà â³äñóò íîñò³ áåç ïî ñå ðåä íüîãî ìàòåð³àëó. ßêùî ïîð³âíþ âàòè äæå ðåëà êðè òèêè Áóä íîãî ³ Êîñîãî, òî äîáðå âèäíî, ùî ïåð øèé çâåðòàºòüñÿ äî øèðî êîãî êîëà òåêñò³â òðà - äèö³éíèõ Öåð êîâ, àëå, çðåø òîþ, çàäëÿ ñïðîñ òó âàííÿ ¿õí³õ äîê òðèí. ªðåòèê, ÿêùî â³ðèòè íåïðÿ ìèì ïîâ³äîì ëåí íÿì, óâàæàº àâòî ðè òåò íèìè, îêð³ì Ñâÿ òîãî Ïèñüìà, «Ìàð ãà ðèò» ³ «Ïîñ òíè ÷åñ òâî». Ïðè íàéìí³, öå ìè ìîæåìî ïðî ÷è òàòè, ðàçîì ³ç çàóâà æåí íÿì ïðî «ðàç âðà ùåí³å Ëèòâû», â òåêñò³ «Èñòèíû ïîêà çà íèå». Â «Ñêà çàí³è» ìè ïðî ÷èòóºìî òàêîæ ïðî â³äìîâó â³ä ï³äêî ðåííÿ âëàä³, äàëåêó â³ä ìîäåë³ ïàò ðî íàëüíî-êë³ºíòàð íî¿ îï³êè Áóä íîãî, à íàñòóïíå ïîâ³äîì ëåííÿ, ùî ìàº ïàöèô³ñòñüêå çíà ÷åííÿ, ìîæå óçãîä æó âà òèñÿ ç ïðî ãðàì íèì ïîëî æåí íÿì àð³àíñòâà, ïðîòå ëèøå ñîöèí³àíñüêî¿ äîáè, ï³çí³øî¿ â³ä ÷àñó ïîøè ðåííÿ ºðåñ³ Êîñîãî. Ñï³ëüí³ñòü ì³æ â÷åí íÿìè Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî òà ïðî òåñ òàíò³â/àð³àí ïðîñë³äêîâóºòüñÿ õ³áà ùî ó â³äìîâ³ â³ä îá³òíèöü ÷åð íåö òâà, ïîñò³â, øàíó âàííÿ ³êîí, õðåñòà, ìîëè òîâ çà ïîìåð ëèõ. Íàâ ðÿä ÷è ìîæ ëèâî äîñë³äèòè, ó ÷îìó ïîëÿ - ãàëà äîê òðèíà «â÷åííÿ Êîñîãî», ÿêùî òàêå âçà ãàë³ ³ñíó âàëî. Ìîæ ëèâî, ùî öåé ºðåòèê ÿêî þñü ì³ðîþ áóâ îá³çíà íèé ³ç â÷åí íÿì ëèòî âñüêèõ ïðî òåñ òàíò³â ³ àð³àí. Ìîæíà òàêîæ ïðè ïóñ êàòè, ùî àâòîðè îáîõ ðîñ³éñüêèõ òåêñò³â çâåð òà ëèñÿ äî ïîñòàò³ ö³ëêîì ðåàëü íîãî ºðåòèêà, íàïîâ íþ þ÷è éîãî åëå ìåí òàìè ïðî - òåñ ò àíòñüêèõ â÷åíü ç Ëèòâè, ÿêèìè âîíè ¿õ óÿâ ëÿëè. Ìîæíà ãîâî ðèòè òàêîæ ïðî íåçà ëåæ íèé õàðàê òåð «â÷åííÿ» ÿê ñàìî áóò íüîãî, àëå ö³ëêîì ëîêàëü íîãî ÿâèùà, êîòðå ÿêùî é ìàëî ÿêåñü ïîøè ðåííÿ, òî ó íåâå ëè êîìó ïðî ñòîð³ ³ ÷àñ³. Äîâî äèòè æ ïðè ÷åòí³ñòü Êîñîãî äî ðîç âîþ Ðåôîð ìàö³¿ ó Ëèòâ³ ³ Êîðîí³ áåçï³äñòàâíî. Ó 1642 ð. ó Ìîñêâ³ áóâ âèäà íèé «Ñáîð íèê», ó ÿêîìó ì³ñòèòüñÿ «Ñëîâî îáëè - ÷è òåëü íîå íà ºðåñü jâûõú ðàç âðàò íèêjâú ïðà âîñ ëàâ íûu õðñò¿uíñê¿u âðû, Ëþòîðà ãëà ãîëþ è Êàëü âèíà, è íà Ôåî äîñ¿ÿ ÷åð íöà ðåêî ìàãî Êîñîãî è ºðåòèêà. Ñïèñà æå ñu ñ¿å ñëîâî èíî êîìú Çèíîâú åìú Áîãî ëþ áåçíéøèìú Îòíè ïYñòûíè»79. Öåé òåêñò – äîá ðèé ïðè êëàä ðîñ³éñüêî¿ àïîê ðèô³÷íî¿ êóëü - òóðè XVII ñò., ÿêà çàïîâ íþ âàëà âëàñí³ ëàêóíè çà äîïî ìî ãîþ âèãà äà íèõ òåêñò³â ïîòåíö³éíî ³ñòî ðè÷ íèõ àâòîð³â. ßêùî ïîð³âíþ âàòè òåêñò, ùî áåç ïî ñå ðåä íüî íàëå æèòü Çèíîâ³þ Îòå íñüêîìó, òà ï³çí³øèé àïîê ðèô, òî âæå ç ñàìî¿ íàçâè âèï - ëèâàº òå, ùî ïî÷àò êî âèé àâòîð íå ñòâî ðþ âàâ ï³çí³øó êîìï³ëÿö³þ. Ñïè ðà þ ÷èñü 161 Ðóñü êî ìîâí³ ðåôîð ìàö³éí³ ïàì ’ÿòêè òà â÷åííÿ Ôåî äîñ³ÿ Êîñîãî 78 Kamieniecki J. Szymon Budny – zapomniana postaæ polskiej reformacji. – S. 151-152. 79 Ñáîð íèê. – Ì., 1642. Ïà´³íàö³ÿ êîæ íî ãî Ñëî âà ó çá³ðíè êó ïî ÷è íàºòüñÿ íà íîâî. Íàñêð³çíî¿ íó ìå ðàö³¿ àð êóø³â àáî æ ñòîð³íîê áðà êóº. íà òåêñò «Èñòèíû ïîêà çàí³å», êîìï³ëÿòîð áåðå çà îñíîâó òåêñò Çèíîâ³ÿ Îòå - íñüêîãî, çì³íþº éîãî â³äïîâ³äíî äî ïîëåì³êè ç ïðî òåñ òàí òàìè. Íå âèê ëþ - ÷åíî, ùî êîìï³ëÿòîð ì³ã ïîñëó ãî âó âà òèñÿ òàêîæ «Ñêà çàí³åì ìíî ãîñ ëîâ íîìó ïîñëàí³þ»80. Çðåø òîþ, öÿ ïàì ’ÿòêà ìîãëà ñëó æèòè äëÿ äîñë³äíèê³â õèá íèì äîðî ãîâ êà çîì ùîäî ñï³ëüíîñò³ «â÷åííÿ Êîñîãî» ³ äîê òðèí ïðî òåñ òàíò³â äîáè Ðåôîð ìàö³¿. 162 Âàëåð³é Çåìà 80 Çîê ðå ìà, ïîð³âíÿé ôðà´ìåíò ïðî òå, ùî Êî ñèé/ïðî òåñ òàí òè çà êëè êà þòü ÷è - òà òè ëèøå Ñòà ðèé Çà ïîâ³ò: Ñêà çàí³å ìíî ãîñ ëîâ íî ìó ïî ñëàí³þ. – àðê. 2; Ñáîð íèê. – Àðê. 4v.

Руськомовні реформаційні пам’ятки та вчення Феодосія Косого: спростування історіографічного міфу

Репозитарії

Схожі ресурси