Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр.
Збережено в:
| Дата: | 2003 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61695 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 207-242. — Бібліогр.: 161 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-61695 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-616952014-05-11T03:02:01Z Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. Станіславський, В. Історія 2003 Article Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 207-242. — Бібліогр.: 161 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61695 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Станіславський, В. Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Станіславський, В. |
| author_facet |
Станіславський, В. |
| author_sort |
Станіславський, В. |
| title |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. |
| title_short |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. |
| title_full |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. |
| title_fullStr |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. |
| title_full_unstemmed |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. |
| title_sort |
військове співробітництво та пошук політичної взаємодії запорожжя й речі посполитої в 1686-1689 рр. |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61695 |
| citation_txt |
Військове співробітництво та пошук політичної взаємодії Запорожжя й Речі Посполитої в 1686-1689 рр. / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 207-242. — Бібліогр.: 161 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT staníslavsʹkijv víjsʹkovespívrobítnictvotapošukpolítičnoívzaêmodíízaporožžâjrečípospolitoív16861689rr |
| first_indexed |
2025-07-05T12:38:37Z |
| last_indexed |
2025-07-05T12:38:37Z |
| _version_ |
1836810626486239232 |
| fulltext |
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà
ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
Çàïî ðîææÿ é Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿
â 1686-1689 ðð.
Íàâåñí³ 1684 ð. áóëà ñòâî ðåíà “Ñâÿ ùåííà ë³ãà” – íàñòó ïàëüíî-îáîðîí íèé
ñîþç Àâñòð³¿, Ïîëüù³ òà Âåíåö³¿ ï³ä ïðî òåê òî ðà òîì ðèìñüêîãî ïàïè, ïîêëè -
êà íèé ðîç âè íóòè óñï³õè â áîðîòüá³ ç Îñìà íñüêîþ ³ìïåð³ºþ é â³äâî þ âàòè
çàõîï ëåí³ íåþ òåðè òîð³¿. Íàäàë³ ïëà íó âà ëîñÿ çàëó ÷èòè äî ë³ãè ùå ðÿä êðà¿í,
à íà ïî÷àò êî âîìó åòàï³ âîºíí³ ä³¿ ìàëè ïðî âî äè òèñÿ êîæ íîþ êðà¿ íîþ â
íàéá³ëüø âàæ ëè âèõ äëÿ íå¿ ñòðà òåã³÷íèõ íàïðÿ ìàõ. Àâñòð³ÿ ñïðÿ ìî âó âàëà
ñâî¿ ñèëè íà Óãîð ùèíó, áàñåéí ñåðåä íüîãî Äóíàþ ³ Ïîäó íàâ’ÿ; Ïîëüùà – íà
Ïîä³ëëÿ òà íà ï³âäåíü - äî ×îð íî ìî ðñüêîãî óçáå ðåææÿ; Âåíåö³ÿ – â Äàë -
ìàö³þ, Ãðåö³þ òà íà îñòðîâè1. Ñàì ßí Ñîáåñü êèé ìàâ ìàñ øòàáí³ ïëàíè çàâî -
þ âàííÿ Áóä æàêó, Äóíà éñüêèõ êíÿç³âñòâ ³ Òðàíñ³ëüâàí³¿. À äàë³, ï³ñëÿ
ï³äêî ðåííÿ ³äíåì Óãîð ùèíè, äóìàâ ïðî ñï³ëüíèé ïîõ³ä íà òóðåöüêó ñòî -
ëèöþ2. Ïðè öüîìó íåâ³äêëàä íèì çàâäàí íÿì áóëî ïîâåð íåííÿ âòðà ÷å íèõ
òåðè òîð³é Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè, à ïîò³ì ïîâñòà âàëà ïåð ñïåê òèâà
ïîâåðíåííÿ ï³ä ñâîþ âëàäó âñ³õ óêðà¿íñüêèõ çåìåëü.
Íàãàëüíà íåîáõ³äí³ñòü â çàëó ÷åíí³ Ðîñ³¿ äî â³éíè ç Îñìà íñüêîþ ³ìïåð³ºþ
äëÿ äåð æàâ, ÿê³ ââ³éøëè äî “Ñâÿ ùåí íî¿ ë³ãè”, îñîá ëèâî Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿,
ïîñò³éí³ çâåð íåííÿ îñòàí íüî¿ äî Ìîñ êâè, äîëó ÷åííÿ äî öüîãî Àâñòð³¿, òèñê
³äíÿ é ïàïñüêîãî ïðå ñòîëó íà Âàð øàâó ç ìåòîþ ñõè ëåííÿ ¿¿ äî ïîñòó ïîê
ðîñ³ÿíàì, ïðè çâåëè äî ïðî ñó âàííÿ öüîãî ïðî öåñó. Àêòèâíèì ó÷àñ íè êîì
ïåðå ãî âîð³â Ðîñ³¿ ç Ïîëü ùåþ ó ñïðàâ³ óêëà äåííÿ “³÷íîãî ìèðó” áóëà é Ãîë -
ëàíä³ÿ, ÿêà ï³çí³øå íàä àëà Ìîñêâ³ ìàòåð³àëüíó ï³äòðèìêó ó â³éí³ ç Îñìà -
íñüêîþ ³ìïåð³ºþ, ùî ïîÿñ íþ âà ëîñÿ ¿¿ ïðàã íåí íÿì íå äîïóñ òèòè êîíôë³êòó
Ðîñ³¿ ç Ïîëü ùåþ, ñïðÿ ìó âàòè ¿õ ïðîòè Îñìàí³â ³ òàêèì ÷èíîì íå äàòè Âàð -
øàâ³ ïåðåéòè äî ôðàí öóçü êîãî òàáîðó òà ïîìè ðè òèñÿ ç òóð êàìè é òàòà ðàìè3.
 ëþòîìó 1686 ð. â Ìîñêâ³ ðîç ïî ÷à ëèñÿ ïåðå ãî âîðè íîâîãî ïîëüñüêîãî
ïîñ îëüñòâà íà ÷îë³ ç ïîçí àíüñüêèì âîºâîäîþ Êðèø òî ôîì Ãðè ìóë òî âñüêèì
é êàí öëå ðîì âåëè êèì ëèòî âñüêèì Ìàðö³ÿíîì Îã³íñüêèì ç ðîñ³éñüêîþ
âåðõ³âêîþ, ÿê³, íå äèâ ëÿ ÷èñü íà äóæå íåêî ðèñí³ äëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ óìîâè,
ïðè âåëè äî ï³äïè ñàííÿ ìèð íîãî äîãî âîðó. ²íøîãî âèõîäó â òîä³øí³é ì³æíà -
ðîäí³é ñèòóàö³¿ Âàð øàâà, âëàñíå, é íå ìàëà, áî çíà õî äè ëàñÿ ïåðåä çàãðî çîþ
207
1 Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690.
– T. 2. – Berlin-Poznañ, 1864. – S. 435-436; Êèí ðîññ Ë. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 376.
2 Âëà ñîâà Ë. Â. Ìîë äàâ ñêî-ïîëüñêèå ïîëè òè ÷åñ êèå ñâÿçè â ïîñëåä íåé ÷åò -
âåðòè XVII - íà÷àëå XVIII â. – Êèøè íåâ, 1980. – Ñ. 22.
3 Áåëîâ Ì. È. Ðîñ ñèÿ è Ãîë ëàí äèÿ â ïîñëåä íåé ÷åò âåðòè XVII â. // Ìåæ äó íà -
ðîä íûå ñâÿçè Ðîñ ñèè â XVII-XVIII ââ. (ýêî íî ìèêà, ïîëè òèêà è êóëü òóðà). –
Ì., 1966. – Ñ. 73-77, 80-81.
îäíî ÷àñ íîãî ïðî òèñ òî ÿííÿ ç Ðîñ³éñüêîþ äåð æà âîþ òà Îñìà íñüêîþ
³ìïåð³ºþ. Òîìó, íåçâà æà þ÷è íà ñêëàäí³ñòü ïåðå ãî âîð³â, ÿê³ íå ðàç áóëè
áëèçüê³ äî çðèâó, ïîëüñüêå ïîñ îëüñòâî îòðè ìó âàëî ðÿä ïîñëàíü â³ä ñâ
âåðõ³âêè, çîê ðåìà, â³ä ßíà ²²², â ÿêèõ éøëîñÿ ïðî íåîáõ³äí³ñòü ï³äïè ñàííÿ
äîãî âîðó. Òà öå ðîçóì³ëè é ñàì³ ïîñëè4.
Âæå ï³ñëÿ ïîâåð íåííÿ ç Ìîñ êâè Ê. Ãðè ìóë òî âñüêèé çãà äó âàâ, ùî êîðîëü
íàïè ñàâ éîìó, àáè çà âñÿêó ö³íó áóëî äîñÿã íóòî äîìîâ ëå íîñ òåé, à íàâ³òü
êîëè á â³í, í³÷îãî íå äîáèâ øèñü, ïîâåð òàâñÿ íàçàä, òî ùîá çíîâó ¿õàâ äî
ðîñ³éñüêî¿ ñòî ëèö³ äëÿ â³äíîâ ëåííÿ ïåðå ãî âîð³â5.
 ìàòåð³àëàõ ïåðå ãî âîð³â ïîëüñüêèõ ïîñë³â òà ðîñ³éñüêèõ óðÿ äîâö³â, î÷î -
ëþ âà íèõ êíÿ çåì Âàñè ëåì Ãîë³öèíèì, çãàäóºòüñÿ é Çàïî ðîææÿ, ùî äîç âîëÿº
îö³íèòè ïîçèö³¿ ñòîð³í ñòî ñîâíî éîãî ïîë³òè÷ íî¿ äîë³ ï³ä ÷àñ âèðîá ëåííÿ
óìî⠓³÷íîãî ìèðó”. Îòæå, 4 áåðåçíÿ ïðè çóñòð³÷³ ç ðîñ³ÿíàìè ïîñëè íå
âèÿâ ëÿëè íåïîñ òóï ëè âîñò³ ó ïèòàíí³ ïðî ï³äïî ðÿä êó âàííÿ ѳ÷³ Ðîñ³éñüê³é
äåð æàâ³. Öüîãî äíÿ áîÿðè ãîâî ðèëè ïðî òå, ùî çàïî ðîæö³, ïåðå áó âà þ÷è ï³ä
âëà äîþ Ìîñ êâè òà Âàð øàâè, ï³ä ÷àñ íàñòóï³â íåïðè ÿ òåëÿ ïðî òÿ ãîì ìèíó ëèõ
â³éí íå ÷èíèëè í³ îäí³é ç³ ñòîð³í í³ÿêî¿ äîïî ìîãè, “à ïåðå áó âà þòü ó âîëü íîñ -
òÿõ ñâî¿õ ³ ïðè ìó ñèòè ¿õ äî ïîñëó øå íñòâà í³ ç ÿêî¿ ñòî ðîíè çà äîãî âî ðàìè
íåìîæ ëèâî”. À êîëè á â äîãî âîð³ áóëî ïîñòà íîâ ëåíî, ùî âîíè â³äõî äÿòü ï³ä
âëàäó îäí³º¿ äåð æàâè, òî êîçàêè á òîä³ âèÿâ ëÿëè ¿é ñëóõ íÿí³ñòü “áåç óñÿ êèõ
ñóìí³â³â”. Äàë³ æ ðîñ³ÿíè çâåð òàëè óâàãó íà áëèçüê³ñòü ãåîã ðàô³÷íîãî ïîëî -
æåííÿ Çàïî ðîææÿ äî ðîñ³éñüêèõ âîëîä³íü, çãà äó âàëè ïðî ïåðå äà÷ó Óêðà¿íè
êîðî ëåì ñóë òàíó òà ïåðåõ³ä Çàïî ðîææÿ ïî öüîìó ï³ä öàðñüêó âëàäó6.
Âèñ ëó õàâøè âñ³ ö³ àðãó ìåíòè, ïîñëè íå ñòàëè ðîç ïî ÷è íàòè äèñ êóñ³þ.
Íàòîì³ñòü Ì. Îã³íñüêèé çàóâà æèâ, ùî ïðî çàïî ðîæö³â ³ ïðî Êè¿â âîíè
áóäóòü ãîâî ðèòè ï³çí³øå, à “êîëè äàñòü Ãîñ ïîäü Áîã ïî ïðè ¿çäó ¿õ â òèõ ñïðà -
âàõ, äëÿ ÿêèõ âîíè ïðè ñëàí³ äîáðå çàâåð øåííÿ, ³ âîíè ïîñëè ïðî òå ç íèìè
áëèæí³ìè áîÿ ðàìè çãî äÿòüñÿ”7. ßê áà÷èìî, âòðàòà õî÷ ³ ôîð ìàëü íî¿ çâåð -
õíîñò³ íàä Çàïî ðîæ æÿì íå ìàëà äëÿ ïîëÿê³â êëþ ÷î âîãî çíà ÷åííÿ ó
ïîð³âíÿíí³ ç âàæ ëèâ³ñòþ óêëà äåííÿ ñàìîãî “Â³÷íîãî ìèðó”. Íàòîì³ñòü
ïîëüñüê³ ïîñëè îñîá ëèâó óâàãó ïðèä³ëÿëè â³éñüêî âèì çàõî äàì, ùî ìàëè
÷èíè òèñü Ìîñ êâîþ ïðîòè Êðèìó. Âîíè, çîê ðåìà, íàïî ëÿ ãàëè íà òîìó, à
áîÿðè ïîãîä æó âà ëèñÿ, ùîá íàïðàâ ëåí³ öàðÿìè ï³äðîçä³ëè ðîç òà øî âó âà ëèñü
ó íàé áëèæ ÷èõ äî íåïðè ÿ òåëÿ ì³ñöÿõ, çîê ðåìà, íà ѳ÷³ òà ïðî ÿâ ëÿëè
208
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
4 Wójcik Z. Rokowania polsko-rosyjskie o “pokój wieczysty” w Moskwie w roku
1686// Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poœwiêcone pamiêci
Edwarda hr. Raczyñskiego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na
wychodŸtwie. – Warszawa, 1994. – S. 44, 45, 47, 50.
5 Lenkiewicz W. Udzia³ Rosyi w pokoju Kar³owickim 1699. – Lwów, 1901. – S. 12.
6 Ðîñ³éñüêèé äåð æàâ íèé àðõ³â äàâí³õ àêò³â (äàë³ – ÐÄÀÄÀ). – Ô. 79, îï. 1,
ñïð. 224, àðê. 327 çâ. – 328 çâ.
7 Òàì ñàìî. – Àðê. 328.
àêòèâí³ñòü ó âîºííèõ ä³ÿõ. Çâåð òà ëàñü óâàãà é íà ó÷àñòü ó â³éí³ ñàìèõ çàïî -
ðîæö³â8.
Ðàçîì ç òèì, çàç³õàííÿ Ìîñ êâè íà Çàïî ðîææÿ çá³ëüøó âàëè íàïðóãó íà
çóñòð³÷àõ ïîëÿê³â ç ðîñ³ÿíàìè. Òàê, âæå íåçà äîâãî äî ï³äïè ñàííÿ ìèð íî¿
óãîäè Ê. Ãðè ìóë òî âñüêèé ïðåä ñòà âèâ êîëå ãàì ïî ïîñ îëüñòâó ñâî¿ “óâàãè”,
ÿê³ ñòî ñó âà ëèñÿ ïåð ñïåê òèâ ïîä àëü øèõ ïåðå ãî âîð³â.  íèõ éøëîñÿ ïðî íåãà -
òèâíå âðà æåííÿ â³ä ïðå òåíç³é ïàð òíåð³â íà òåðåíè â ðàéîí³ Êèºâà é íà Çàïî -
ðîææÿ9.
Äîãîâ³ð ïðî “Â³÷íèé ìèð”10 áóëî óêëà äåíî 26 êâ³òíÿ. Çã³äíî ç öèì äîêó -
ìåí òîì Ïîëüùà çð³êàëàñÿ íà êîðèñòü Ìîñ êâè, ˳âîáå ðåææÿ, Êèºâà, Çàïî -
ðîææÿ, àëå ñìóãà òåðè òî𳿠íà Ïðà âî áå ðåææ³ ç ì³ñòàìè Ðæè ùå âîì,
Òðàõ òå ìè ðî âîì, Êàíå âîì, Ìîø íàìè, ×åð êà ñàìè, ×èãè ðè íîì ìàëà çàëè øà -
òèñÿ íåçà ñå ëå íîþ. Ïîëüùà é Ðîñ³ÿ ïîâèíí³ áóëè âçàºìíî äîïî ìà ãàòè îäíà
îäí³é â áîðîòüá³ ç òóð êàìè é òàòà ðàìè. Ìîñ êâà çîáîâ ’ÿ çó âà ëàñÿ ðîç ïî ÷àòè
àêòèâí³ âîºíí³ ä³¿ ïðîòè Êðèìó. Ïîëüñüêèé êîðîëü òà éîãî ï³ääàí³ íå ìàëè
ïðàâà ïèñà òèñÿ â ãðà ìî òàõ ³ ëèñ òàõ, ïðè çíà ÷å íèõ äëÿ ì³æíà ðîä íîãî ëèñ òó -
âàííÿ, ì³ñòàìè, â³äñòóï ëå íèìè öàðÿì, òà, â³äïîâ³äíî, çîá ðà æó âàòè ¿õ íà
ïå÷àò êàõ. ßê çàçíà ÷à ëîñü â äîãîâ³ðíèõ ñòàò òÿõ, Çàïî ðîææÿ ç êîçà êàìè, ùî
ìåø êàëè ó ïîíèçç³ Äí³ïðà, â³ä ѳ÷³ ââåðõ ïî ãèðëî ð. Òÿñ ìèí, à äàë³ – ââåðõ,
ìèìî ×èãè ðèíà, äî ×îð íîãî ë³ñó, ïåðå õî äèëè ó â³÷íå âîëîä³ííÿ öàð³â, ðàçîì
ç óñ³ìà ¿õ “âîëü íîñ òÿìè”. Ïîëÿêè æ çâ³ëüíèëè êîçàê³â â³ä ïðè ñÿãè, âòðà òèëè
ïðàâî â³äïðàâ ëÿòè ïîñë³â íà ѳ÷, ï³äòðè ìó âàòè, à òàêîæ çàêëè êàòè ³ ïðè é -
ìàòè çàïî ðîæö³â íà ñâîþ ñòî ðîíó11.
Ïðàâî íà ñàìîñò³éí³ ïîë³òè÷í³ çâ’ÿçêè ç ³íîçåì íèìè äåð æà âàìè áóëî
ö³ëêîì ïðè ðîä íèì ó ðîçóì³íí³ çàïî ðîæö³â. Òàê, ó ëèñò³ äî ãåòü ìàíà ²âàíà
Ñàìîé ëî âè÷à â³ä 26 êâ³òíÿ 1686 ð. âîíè, îáâè íó âà ÷ó þ÷è ãåòü ìàíà â íàì³ðàõ
“âèêîð³íèòè” Íèçîâå ³éñüêî, âèìà ãàëè ïîâàãè äî ñåáå, çàçíà ÷à þ÷è, ùî “íå
ò³ëüêè ïðåñâ³òë³ ãîñó äàð³, öàð³ íàø³ ïðà âîñ ëàâí³, àëå é íàé ÿñí³ø³ õðèñ òè -
ÿíñüê³ ìîíàðõè, ðèìñüêèé ö³ñàð ³ êîðîëü ïîëüñüêèé, òàêîæ öàð, ³ âåé çèð
òóðåöü êèé, òà õàí êðè ìñüêèé, ïèøó÷è äî íàñ ïðè íàëåæ íèõ ïîòðå áàõ, â³ääà -
þòü íàì íàëåæíó øàíó ³ íå ïîíè æó þòü ðèöà ðñüêî¿ õâàëè íàøî¿”12. ², áåç
ñóìí³âó, òâåð äæåííÿ ïðî øèðîê³ ïîë³òè÷í³ êîí òàêòè ѳ÷³ íå áóëî ïðî ñòîþ
äåê ëà ðàö³ºþ, à â³äïîâ³äàëî ä³éñíîñò³. Íàòîì³ñòü íîâà ïîëüñüêî-ðîñ³éñüêà
óãîäà ìàëà çíà÷íî çì³íèòè ³ñíóþ÷ó ñèòóàö³þ.
209
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
8 Òàì ñàìî. – Àðê. 369-375.
9 Wójcik Z. Rokowania polsko-rosyjskie o “pokój wieczysty”... – S. 49.
10  îäíîìó ç íîâèõ äîñë³äæåíü äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ä³ÿëü íîñò³ Ïîñî ëüñêîãî ïðè -
êàçó çàçíà ÷åíî, ùî âèêî ðèñ òàííÿ ïîíÿòòÿ “â³÷íèé” ìàëî ïåâíå ñìèñ ëîâå
çíà ÷åííÿ äëÿ ïîçíà ÷åííÿ âàæ ëèâ³øèõ ì³æíà ðîä íèõ óãîä (Ðîãî æèí Í. Ì. Ó
ãîñó äà ðå âûõ äåë áûòü óêà çàíî… – Ì., 2002. – Ñ. 54).
11 Ýâàðíèöêèé Ä. È. Èñòî÷ íèêè äëÿ èñòî ðèè çàïî ðîæ ñêèõ êàçà êîâ. – Ò. 1. – Âëà -
äè ìèð, 1903. – Ñ. 26-27; Ïîë íîå ñîáðà íèå çàêî íîâ Ðîñ ñèé ñêîé èìïå ðèè ñ
1676 ïî 1688. – Ò. 2. – ÑÏá, 1830. – Ñ. 774-775.  äæå ðå ëàõ ÷àñòî
çóñòð³÷àþòüñÿ òåðì³íè “ïîëüñüêà ñòî ðîíà” òà “ñòî ðîíà êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ -
íîñò³”. ϳä íèìè ðîçóì³þòüñÿ íå ò³ëüêè ïîëüñüê³, à é åòí³÷í³ óêðà¿íñüê³ çåìë³.
12 Âåëè÷êî Ñ. Â. ˳òîïèñ. – Ò. 2. – Ê.,1991. – Ñ. 310.
Âæå íåçà äîâãî äî óêëà äåííÿ äîãî âîðó ç г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ – 14 êâ³òíÿ â³ä
ðîñ³éñüêèõ öàð³â äî óêð à¿íñüêîãî ãåòü ìàíà áóëà íàïðàâ ëåíà ãðà ìîòà ç
ïîâ³äîì ëåí íÿì, ùî ïîëÿêè ïîñòó ïà þòüñÿ, ïåðå äà þòü ï³ä öàðñüêó âëàäó
“áîãîñ ïà ñåííå ì³ñòî Êè¿â ç äåÿ êèìè íàëåæ íèìè äî íüîãî ì³ñòå÷ êàìè, òîãî
áîêó Äí³ïðà, ³ ç óñ³ìà ìàëî ðîñ³éñüêîãî êðàþ öüîãî áîêó ì³ñòàìè, ³
êíÿç³âñòâî Ñìî ëå íñüêå ç ì³ñòàìè æ ³ ç çåì ëÿìè, ³ ç ïîâ³òàìè, íå âèìà ãà þ÷è ç
ï³ä íàøî¿ ãîñó äà ðå âî¿ äåð æàâè ñîá³ í³÷îãî, íà â³÷í³ ÷àñè, òàêîæ ³ Çàïî ðîææÿ,
³ Êîäàê ç óñ³ìà ¿õ ïðè íà ëåæ íîñ òÿìè”. Ðàçîì ç, òèì ìîíàðõè çàçíà ÷àëè, ùî
ñïðàâà ùå íå çàâåð øåíà é ïîëüñüê³ ïîñëè ç Ìîñ êâè ïîêè ùî íå â³äïó ùåí³. Â
ðàç³ æ óñï³øíîãî çàê³í÷åííÿ ÷è â³äêëà äåííÿ ¿¿ íà ìàé áóòíº ². Ñàìîé ëî âè÷
ìàâ áóòè ïîâ³äîì ëå íèé äîäàò êîâî13.
Ïðî óêëà äåííÿ “³÷íîãî ìèðó” óêð à¿íñüêèé ãåòü ìàí áóâ ³íôîð ìî âà íèé
ñïåö³àëü íîþ öàðñüêîþ ãðà ìî òîþ, äàòî âà íîþ 30 êâ³òíÿ, ïðè ÿê³é ïîñè ëàâñÿ ³
ñïè ñîê ç äîãî âîðó. Ãðà ìîòà áóëà â³äïðàâ ëåíà ç ñïåö³àëü íèìè öàðñüêèìè
ïîñëàí öÿìè – îêîëü íè ÷èì Ëåîíò³ºì Íåïëþºâèì òà äÿêîì Ìèõàé ëîì
Æàäåíºâèì. Ç íèìè æ ². Ñàìîé ëî âè÷ó òà ñòàð øèí³ íàä ñè ëà ëîñÿ öàðñüêå
æàëó âàííÿ ç ïðè âîäó óêëà äåííÿ äîãî âîðó é çà ñëóæáó. Â ãðà ìîò³ éøëîñÿ ïðî
ïåðåõ³ä ï³ä öàðñüêó âëàäó “íàâ³÷íî” âèùåç ãà äà íèõ òåðè òîð³é ³ íàñå ëå íèõ
ïóíêò³â, çîê ðåìà, ³ “Çàïî ðîææÿ, ѳ÷³ òà Êîäàêó ç óñ³ìà çåì ëÿìè ³ ð³÷êàìè, ³
îçå ðàìè, ³ äî íèõ ç óñÿ êèìè íàëåæ íîñ òÿìè”, à òàêîæ ïðî ñòàâ ëåííÿ äî íèõ
Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿: “À éîãî êîðîë³âñüê³é âåëè÷ íîñò³ ³ ñïàäêîºìöÿì éîãî, ³ Ðå÷³
Ïîñ ïî ëèò³é äî òèõ ì³ñò ³ ì³ñöü, ³ äî âñüîãî ìàëî ðîñ³éñüêîãî êðàþ ïðè ÷åò -
íîñò³ í³ÿêî¿ íå ìàòè ³ íå âñòó ïà òèñÿ íà â³÷í³ ÷àñè”. Ãîâî ðè ëîñü ³ ïðî çàëè -
øåííÿ íåçà ñå ëå íèìè ÷àñ òèíè ïðà âî áå ðåæ íèõ çåìåëü.  ãðà ìîò³ ì³ñòè ëîñü
òàêîæ ðîç ïî ðÿä æåííÿ ïðî ðîç ìîâó ãåòü ìàíà ç Ë. Íåïëþºâèì òà
Ì. Æàäåíºâèì ùîäî öüî ãîð³÷íèõ âîºííèõ ä³é ïðîòè òàòàð ç ѳ÷³ äëÿ â³äâåð -
íåííÿ ¿õ â³ä Ïîëüù³ òà ïîõîäó íà Êðèì â íàñòóï íîìó ðîö³14. Öàðñüêèì
ïîñëàí öÿì áóëî äîðó ÷åíî ï³ñëÿ ðîç äà÷³ æàëó âàííÿ ãîâî ðèòè, “ùîá â³í ãåòü -
ìàí ²âàí Ñàìîé ëî âè÷, ³ ãåíå ðàëüíà ñòàð øèíà, ³ ïîëêîâ íèêè, ³ âñå ³éñüêî
Çàïî ðîçüêå, ïðè Áîæ³é äîïî ìîç³, ï³ä âèñî êî äåð æàâ íîþ ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ -
íîñò³ ðóêîþ ïåðå áó âàëè â ñïî êî¿ ³ â òèø³, ÿê ³ ðàí³øå, ³ áóëè âïåâ íåí³ â ¿õ
öàðñüê³é ìèëîñò³”15 À ïðè ïåðå äà÷³ ñïèñêó ç äîãî âîðó ïîñëàíö³ ìàëè çàçíà -
÷èòè, ùî âîíè ïîâ³äîì ëÿ þòü ïðî “Â³÷íèé ìèð” ãåòü ìàíó, à â³í ïîâè íåí öþ
³íôîð ìàö³þ ïîøè ðèòè äàë³: “…à ðåã³ìåíòó ñâîãî ³éñüêà Çàïî ðîçü êîãî
ãîðî äî âîãî ³ íèç îâîãî ïîëêîâ íè êàì ³ êîøî âîìó àòà ìàíó, ³ ïîñïî ëè òîìó
â³éñüêó ãîðî äî âîìó ³ íèç îâîìó îãî ëî ñèâ ÿê ïðè ñòîéíî, íà ñâ³é ðîç ñóä, ùîá
âîíè ïðî òîé â³÷íèé ìèð ³ ïðî ñîþç â³äàëè, ³ çàïî ðîæö³ á áóëè ï³ä éîãî ãåòü -
ìà íñüêèì ðåã³ìåí òîì, à â³ä êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ïîëüñüêî¿ ³ â³ä Ðå÷³ Ïîñ -
ïî ëè òî¿ çîâñ³ì â³äëó ÷è ëèñÿ, ³ äî éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ í³êîãî í³ çà
210
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
13 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 224, àðê. 757 çâ. – 759 çâ.
14 Òàì ñàìî. – Àðê. 760-765 çâ.
15 Òàì ñàìî. – Àðê. 777 çâ. – 778.
÷èì íå ïîñè ëàëè ³ í³ ç ÷èì íå â³äçè âà ëèñü, ÿê ïðî òå â òîìó â³÷íîìó ìèð³
íàïè ñàíî.”16
Çâåð íåìî óâàãó íà ôîð ìó ëþ âàííÿ “íàêàçó” ïîñëàí öÿì, ùîäî ïîë³òè÷ íîãî
ï³äïî ðÿä êó âàííÿ Çàïî ðîææÿ. Âîíî ïåðå äà âà ëîñÿ ï³ä ãåòü ìà íñüêèé
“ðåã³ìåíò”, òîáòî óïðàâë³ííÿ, àëå ï³äïà äàëî ï³ä öàðñüêó âëàäó. Òàêå âèç íà -
÷åííÿ ïîë³òè÷ íîãî ñòà òóñó Íèçî âîãî ³éñüêà çáåð³ãàëîñÿ àæ äî çíè ùåííÿ
×îð òîì ëèöü êî¿ Ñ³÷³ ó 1709 ð.
³äì³òèìî, ùî îêðå ìèõ öàðñüêèõ ãðà ìîò äëÿ ïîâ³äîì ëåííÿ óêð à¿íñüêèõ
ïîëê³â íå áóëî, âîíè ìîãëè áóòè íàïè ñàí³ ò³ëüêè ï³ñëÿ ïèñü ìî âîãî çâåð -
íåííÿ ãåòü ìàíà17. Îñîá ëèâà ãðà ìîòà ïðè çíà ÷à ëàñü ëèøå çàïî ðîæ öÿì.
Ïðèâ³ç ¿¿ ï³ääÿ ÷èé Ìàëî ðîñ³éñüêîãî ïðè êàçó Ôåäîò Ðîãîâ. Öüîãî ï³ääÿ ÷îãî
ç ãðà ìî òîþ “ïðî òîé æå â³÷íèé ìèð ³ ïðî â³äâåð íåííÿ êðè ìñüêèõ òàòàð â³ä
ïîõîäó â ïîëüñüêó äåð æàâó” ². Ñàìîé ëî âè÷ ìàâ â³äïðà âèòè íà ѳ÷ ç³ ñâî¿ì
ïîñëàí öåì, äîäàâøè âëàñ íîãî ëèñòà ïðî óêëà äå íèé äîãîâ³ð òà âîºíí³ ä³¿
ïðîòè òàòàð. dz çì³ñòîì ãðà ìîòè äî çàïî ðîæö³â ãåòü ìàí ì³ã îçíà éî ìè òèñÿ ç³
ñïèñêó, ÿêèé ìàâ áóòè ïåðå äà íèé éîìó Ë. Íåïëþºâèì18.
Ãðà ìîòà äî Íèçî âîãî ³éñüêà, òåæ äàòî âàíà 30-ì êâ³òíÿ, íàñàì ïå ðåä âèê -
ëà äàëà ìîòèâè àíòè òó ðåöü êî¿ é àíòè òà òà ðñüêî¿ ñïðÿ ìî âà íîñò³
ðîñ³éñüêî-ïîëüñüêîãî äîãî âîðó.  í³é íàâî äè ëèñÿ ÷èñ ëåíí³ ïðè êëàäè ïîðó -
øåííÿ ìèð íèõ óãîä ï³âäåí íèìè ñóñ³äàìè: íàïàä³â íà öàðñüê³ âîëîä³ííÿ,
ðîçî ðåííÿ íàñå ëå íèõ ïóíêò³â, âáèâñòâ ëþäåé òà çàõîï ëåííÿ ¿õ ó ïîëîí.
Îêðåìî çãà äó âà ëèñÿ øêîäè òà óòèñêè, çàâäàí³ çàïî ðîæ öÿì, íà ùî âîíè áàãà -
òî ðà çîâî ñêàð æè ëèñÿ â Ìîñ êâó. ßê ï³äêðåñ ëþ âàëè öàð³, ¿õ çâåð íåííÿ äî
òóðåöü êîãî ñóë òàíà ³ êðè ìñüêîãî õàíà ç âèìî ãàìè ïðè ïè íèòè òàê³ ä³¿,
çâ³ëüíèòè ïîëî íå íèõ, óñå çàáðàíå ïîâåð íóòè, à âèí íèõ ïîêà ðàòè, íå áóëè
çàäî âî ëåí³. Òîìó Ðîñ³ÿ é ï³øëà íà óêëà äåííÿ “³÷íîãî ìèðó” ç Ïîëü ùåþ.
Ïðè öüîìó ï³ä âëàäó Ìîñ êâè áóëî â³ääàíå Çàïî ðîææÿ. Çâåð òà þ ÷èñü äî
êîçàê³â, öàð³ çàÿâ ëÿëè: “…âè ³éñüêî Çàïî ðîçüêå Íèçîâå: ³ ò³, ùî æèâóòü â
ѳ÷³, ³ â ³íøèõ ì³ñöÿõ, ìàºòå áóòè ï³ä âèñî êî äåð æàâ íîþ íàøîþ öàðñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ ðóêîþ, à ï³ä êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ âîëîä³ííÿì ³ íà ïîñëóãó
éîãî â â³÷í³ ÷àñè áóòè íå ìàºòå”. Õâà ëÿ÷è çà öå Áîãà, çàïî ðîæö³ ìàëè ðîç ïî -
÷àòè áîéîⳠ䳿 ïðîòè Êðèìó òà íà çâè÷ íèõ ïåðå ïðà âàõ òàòàð ÷åðåç Äí³ïðî.
Çà öàðñüêèì óêà çîì íà ѳ÷ ïåðå ñè ëàâñÿ òàêîæ ñïè ñîê ç óêëà äå íîãî äîãî âîðó.
Äî öüîãî æ êîçàêè ³íôîð ìó âà ëèñÿ ïðî òå, ùî äî äîíö³â òàêîæ ïîñëàíî
öàðñüêèé óêàç ùîäî âîºííèõ ä³é ïðîòè íåïðè ÿ òåëÿ. Ïðî ð³øåííÿ ùîäî ñâî¿õ
ïîä àëü øèõ ä³é ï³ñëÿ îòðè ìàííÿ öàðñüêî¿ ãðà ìîòè çàïî ðîæö³ ìàëè ïèñàòè äî
Ìîñ êâè òà Áàòó ðèíà, ïåðå äàâøè ¿õ ç ïðè ñëà íèì ï³ääÿ ÷èì19.
Ïîâ³äîì ëÿ þ÷è ãåòü ìàíà ïðî ñâîº ð³øåííÿ âæå â öüîìó ðîö³ ïîñëàòè íà
Çàïî ðîçüêó ѳ÷ â³éñüêà, “â³äâåð òà þ÷è ñèëè áóñóð ìàíñüê³ õàíà êðè ìñüêîãî
â³ä äåð æàâè éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³”, ùîá âåñòè âîºíí³ ä³¿ íà ïåðå ïðà -
211
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
16 Òàì ñàìî. – Àðê. 778 çâ. – 779.
17 Òàì ñàìî. – Àðê. 779-780.
18 Òàì ñàìî. – Àðê. 780-780 çâ.
19 Òàì ñàìî. – Àðê. 818-823 çâ.
âàõ ÷åðåç Äí³ïðî, à â íàñòóï íîìó ðîö³ ³ “íà ñàìèé Êðèì”, öàð³ çâåð òà ëèñü äî
íüîãî çà ïîðà äàìè â ïèòàí íÿõ îðãàí³çàö³¿ òà ïðî âå äåííÿ âîºííèõ ä³é, ðîç ïî -
ðÿä æà þ ÷èñü ùîäî ó÷àñò³ ãåòü ìà íñüêèõ òà çàïî ðîçü êèõ ï³äðîçä³ë³â ÿê ó öüî -
ãîð³÷íèõ îïå ðàö³ÿõ, òàê ³ ïîõîä³ íà Êðèì. ². Ñàìîé ëî âè÷ ìàâ ïîðà äè òèñü ïðî
öå ç îêîëü íè ÷èì òà ïåðå äàòè ÷åðåç íüîãî “Ñòàòò³” öàðÿì.  íèõ ìóñèëà áóòè
â³äïîâ³äü íà ðÿä ïèòàíü, çîê ðåìà, “ïî òîìó ïîñòà íîâ ëå íîìó ñîþçó
íèí³øíüîãî ðîêó ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ðàòÿì â Çàïî ðî ãàõ â ñàì³é ѳ÷³ ÿêèì
áóòè ê³ííèì ÷è ï³øèì ïðè ñòîéíî, ³ ç ÿêèõ ïîëê³â ¿õ, ³ ÷è áàãàòî ¿õ, ³ â ÿêèé
÷àñ â Çàïî ðîãè ïîñëàòè, ³ ÿêèì øëÿ õîì éòè, ³ ÷è â ñàì³é ѳ÷³ ¿ì ñòî ÿòè, ÷è äå
³íäå, ³ ÿêîþ âîºííîþ ïîâåä³íêîþ íèí³øíüîãî ë³òà êðè ìñüêèõ òàòàð â³ä
â³éíè, ùîá êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ â äåð æàâó íå ïðî é øëè, óòðè ìàòè. Òàêîæ
áè ³ â³í ãåòü ìàí ðåã³ìåíòó ñâîãî êîçàê³â â Çàïî ðîãè íèí³øíüîãî ë³òà öàðñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ ç ðàò íèìè ëþäüìè ïåâíå ÷èñëî ïîñëàâ, ³ ÿê³ ïîëêè â Çàïî ðîãè
ïîøëå, ³ ñê³ëüêè áóäå â íèõ â³éñüêî âèõ ëþäåé ³ ç íèìè çàïàñ³â, ³ â³éñüêî âèõ
ïðè ïàñ³â, ³ â ÿêèõ ì³ñöÿõ íàä íåïðè ÿ òå ëÿìè, ïðè Áîæ³é äîïî ìîç³, â³éñüêî âèé
ïðî ìè ñåë ¿ì öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ç ðàò íèìè ëþäüìè ³ ç çàïî ðîçü êèìè êîçà -
êàìè ÷èíèòè”. Ñòà âè ëàñÿ íèçêà çàïè òàíü é ùîäî ïîõîäó íà Êðèì â íàñòóï -
íîìó ðîö³20. Çàç íà ÷èìî, ùî âñå êîëî çàâäàíü, ÿêå ïðî ïî íó âà ëîñü äëÿ
âèð³øåííÿ ². Ñàìîé ëî âè÷ó, çìóøóº äóìàòè, ùî ñàìå íà íüîãî Ìîñ êâà ïåðå -
êëà äàëà ÷è íå íàé âàæ ëèâ³ø³ òàê òè÷í³ ïèòàííÿ ïîõîäó. Çà íàêà çîì öàð³â íà
ѳ÷ íàïðàâ ëÿâñÿ âîºâîäà Ãðè ãîð³é Êîñà ãîâ ç ðàò íèìè ëþäüìè áºëãî ðî -
äñüêèõ ïîëê³â, êóäè é ãåòü ìàí ìóñèâ ïîñëàòè ñâî¿õ êîçàê³â21.
Íîâèíà ïðî óêëà äåííÿ ðîñ³éñüêî-ïîëüñüêîãî äîãî âîðó âèê ëè êàëà ó çàïî -
ðîæö³â äóìêó ïðî çíà÷í³ ïðî áëåìè ó Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é. Ç ¿õ ëèñòà äî ². Ñàìîé -
ëî âè÷à ìîæíà çðî áèòè âèñ íî âîê, ùî íà ѳ÷³ çðî çóì³ëè, ùî ïîëÿêè ïðè ¿õàëè
ïðî ñèòè ï³äòðèìêó Ìîñ êâè, áî ÷åðåç ñâî¿ “ëóêàâ³ âèìèñëè” âòðà òèëè
“Ïîä³ëëÿ ³ ôîð òåöþ ñëàâíó Êàì ’ÿ íåöü, á³ëüøå ÿêî¿ â Ïîëüù³ ñëàâ íî¿ íåìດ.
À “òàêîæ Âîëèí³ ³ Ïîë³ññÿ ìàëî ùî çàëè øè ëîñÿ, çà âïåðò³ñòþ ì³æ ñåíà òî -
ðàìè”, “ëÿäñüê³” ãîðä³ñòü ³ ïèõó. Êðè òè êó þ÷è, òàêèì ÷èíîì, äåð æàâ íèé
óñòð³é Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, êîçàêè ââà æàëè, ùî ïîëÿê³â ñàì Áîã ïîêà ðàâ âåëè -
êèìè â³éíàìè. Çàïî ðîæö³, çíà þ÷è ïðî “êðàéíº ðîçî ðåííÿ ëþäåé ³ äåð æàâè”
ïîëüñüêî¿, âèñ ëî âèëè ïîáà æàííÿ, ùîá ðàçîì ç íèìè ï³ä âëàäó öàð³â ïåðåé -
øëè ³ “êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü ç г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ”. Îñîá ëèâî æ ö³êàâî, ùî
äàë³ çàïî ðîæö³ ãîâî ðÿòü ïðî ñâîþ Áàòüê³âùèíó, áàæà þ÷è, “ùîá çà ùàñ ëè -
âèì öàðþ âàí íÿì âåëè êèõ ãîñó äàð³â, ¿õ öàðñüêî¿ ïðåñâ³òëî¿ âåëè÷ íîñò³, â³ðà
ïðà âîñ ëàâíà ³ â³ò÷èçíà íàøà Óêðà¿íà ìàëî ðîñ³éñüêà äåð æàâà â äîá ðîìó çäî -
ðîâ’¿ ïðåäê³â âàøî¿ ïàíñüêî¿ ìèëîñò³, ïî âèã íàííþ ëÿäñüêîìó öâ³ëà, çà âèñî -
êî äåð æàâ íîþ ðóêîþ âåëè êèõ ãîñó äàð³â ¿õ öàðñüêî¿ ïðåñâ³òëî¿ âåëè÷ íîñò³”22.
Ââàæàºìî, ùî ó äàíîìó âèïàäêó êîçàêè âèñ ëî âèëè ñïîä³âàííÿ íà
îá’ºäíàííÿ âñ³º¿ Óêðà¿íè ï³ä çâåðõí³ñòþ Ìîñ êâè, çâåð òà þ÷è ñâî¿ ïîãëÿäè äî
212
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
20 Òàì ñàìî. – Àðê. 784-793.
21 Òàì ñàìî. – Àðê. 795 çâ. – 796 çâ.
22 Òàì ñàìî. – Ô. 229, îï. 4, ñïð. 213, àðê. 33-35.
ìèíó ëèõ ÷àñ³â òà íàä³þ÷èñü íà ïîâåð íåííÿ âòðà÷åíîãî ïðîòÿãîì îñòàíí³õ
äåñÿòèë³òü, à ñàìå ºäèíî¿ Óêðà¿íñüêî¿ äåðæàâè.
³äïîâ³äàþ÷è æ íà ñïðÿ ìó âàííÿ ¿õ Ìîñ êâîþ ïðîòè òàòàð, êîçàêè çàïåâ -
íèëè, ùî ç âåëè êèì áàæàí íÿì ãîòó þòüñÿ “íà âîðîã³â â³ðè õðèñ òè ÿ íñüêî¿”,
ùîá “ï³ä íîãè ¿õ öàðñüêî¿ ïðåñâ³òëî¿ âåëè÷ íîñò³ ï³äêî ðèòè”23. Îòæå, çà
ïîøè ðåí íÿì âëàäè Ðîñ³¿ íà г÷ Ïîñ ïî ëèòó áà÷è ëàñü ³ ïåð ñïåê òèâà ðîç ãðîìó
ï³âäåííîãî ñóñ³äà.
Âæå ï³ñëÿ óêëà äåííÿ “³÷íîãî ìèðó” çàïî ðîçüê³ ïîñëàíö³ ¿çäèëè äî
Êðèìó ç êëî ïî òàí íÿì ïðî çàáåç ïå ÷åííÿ ñâî¿õ ïðî ìèñë³â – íåãà òèâí³
íàñë³äêè Áàõ ÷è ñà ðà éñüêîãî äîãî âîðó Íèçîâå ³éñüêî ïðî äîâ æó âàëî â³ä÷ó -
âàòè. Ëèøå â öèõ îáñòà âè íàõ õàí â³äì³íèâ ïîä àòêè ç ïîëþ âàííÿ é ðèá -
àëüñòâà, à ùîäî çíÿòòÿ ïîä àòêó ç ñîëÿ íèõ ïðî ìèñë³â çâåð íóâñÿ äî ñóë òàíà.
Òîä³ æ õàíñüêèé â³çèð ãîâî ðèâ çàïî ðîçü êèì ïîñëàí öÿì ïðî äîïî ìîãó ѳ÷³
êðè ìñüêîìó â³éñüêó â â³éí³ ç ïîëÿ êàìè, àëå êîçàêè â³äïîâ³ëè, ùî “íèí³ áåç
âîë³ ³ óêàçó öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ðîáèòè âîíè òîãî íå áóäóòü”24. Ïåð ñïåê òèâà
â³éíè ç òàòà ðàìè âèäà âà ëàñÿ òåïåð á³ëüø ðåàëü íîþ òà ïðèâàáëèâîþ, í³æ
ñîþç ç íèìè.
Ç’ÿ ñó âàííÿ õàðàê òåðó â³äíî ñèí óêð à¿íñüêîãî êîçàö òâà ç Âàð øà âîþ, íàÿâ -
íîñò³ é ÷èñåëü íîñò³ êîçàê³â ïðè ïîëüñüêèõ ³ ëèòî âñüêèõ â³éñüêàõ, ðîç òà øó -
âàííÿ, êåð³âíèö òâà, ô³íàíñó âàííÿ òà ³í. áóëî îäíèì ç ïèòàíü, ùî òóð áó âàëè
Ðîñ³þ ó çîâí³øíüî ïîë³òè÷í³é ñôåð³ â öåé ÷àñ. Òàê, ñåê ðå òàðþ äåð æàâ íî¿
Ïîñ îëüñüêî¿ êàí öå ëÿ𳿠ï³ääÿ ÷îìó Êóçüì³ Íåô³ìîíîâó, ÿêèé ¿õàâ ç
öàðñüêèìè ãðà ìî òàìè äî ïîëüñüêîãî êîðîëÿ (÷åð âåíü 1686 ð.), â ÿêèõ
ïîâ³äîì ëÿ ëîñÿ ïðî ïðè ¿çä íåçà áà ðîì äî Ïîëüù³ ðîñ³éñüêîãî ïîñ îëüñòâà ³
ïðî â³äïðàâêó íà ѳ÷ ðîñ³éñüêèõ â³éñüê íà ÷îë³ ç Ã. Êîñà ãî âèì, òà äî
àâñòð³éñüêîãî ö³ñàðÿ25, áóëî íàêà çàíî âñþäè, äå â³í áóâ, ïðîâ³äóâàòè, “÷è º
íèí³ â ïîëüñüêèõ ³ ëèòî âñüêèõ â³éñüêàõ ÷åð êàñè, ³ ÷è áàãàòî ¿õ, ³ õòî íàä íèìè
íà÷àëüíà ëþäèíà, ³ ÷è ëþá ëÿòü ¿õ ïîëÿêè ³ Ëèòâà, ³ ÿêå ¿ì øàíó âàííÿ, ³ ÿê
ðîç òà øî âó þòüñÿ â îáîç³, ÷è îêðåìî â³ä íèõ, ÷è ðàçîì ç íèìè, ³ ÷è çàïî ðîçüê³
÷åð êàñè, ÷è ç ì³ñò çàäí³ïðî âñüêèõ ³ ìàëî ðîñ³éñüêèõ öüîãî áîêó Äí³ïðà, ³ ÿêå
¿ì éäå â³ä êîðîëÿ æàëó âàííÿ”26. Àíàëîã³÷íå çàâäàííÿ îòðè ìàâ ï³ääÿ ÷èé
Ïîñ îëüñüêîãî ïðè êàçó Âàñèëü Êëî áó êîâ, ùî â³ç ßíó III öàðñüêó ãðà ìîòó
(âåðå ñåíü 1686 ð.)27, òà ùå îäèí ïîñëà íåöü äî Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ – ï³ääÿ ÷èé
Âàñèëü Àéòåìèðîâ (æîâ òåíü 1686 ð.)28 ϳñëÿ ç’ÿ ñó âàííÿ ÷è ³íøèì øëÿ õîì,
ùî íà ï³äëåã ëèõ Ïîëüù³ çåì ëÿõ ïåðå áóâຠáàãàòî âèõ³äö³â ç ˳âîáå ðåææÿ òà
213
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
23 Òàì ñàìî.
24 ßâîðíèöüêèé Ä. ². ²ñòîð³ÿ çàïî ðîçü êèõ êîçàê³â. – Ò. 2. – Ê., 1990. – Ñ. 463.
25 Áàí òûø-Êàìåí ñêèé Í. Í. Îáçîð âíåø íèõ ñíî øå íèé Ðîñ ñèè (ïî 1800 ãîä). –
×. 3 (Êóð ëÿí äèÿ, Ëèô ëÿí äèÿ. Ýñòëÿí äèÿ, Ôèí ëÿí äèÿ, Ïîëüøà è Ïîð òó ãà -
ëèÿ). – Ìîñ êâà, 1897. – Ñ. 158.
26 Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé äðåâ íåé Ðîñ ñèè ñ äåð æà âàìè èíîñ -
òðàí íûìè. – Ò. 6. Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé ñ Ðèì ñêîþ èìïå -
ðèåþ (ñ 1682 ïî 1685 ãîä). – ÑÏá, 1862. – Ñ. 1011.
27 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 230, àðê. 51 çâ.
28 Òàì ñàìî. – Àðê. 139.
Çàïî ðîææÿ, â öàðñüê³é ãðà ìîò³ â³ä 12 ëèïíÿ äî áëèæ íüîãî áîÿ ðèíà Áîðèñà
Øåðå ìåòºâà, îêîëü íè ÷îãî ²âàíà ×ààäàºâà, äÿê³â Ïðî òàñ³ÿ Íèêè ôî ðîâà òà
²âàíà Âîë êîâà, ÿê³ íàïðàâ ëÿ ëèñÿ â ïîñîëüñòâ³ äî Ïîëüù³ ó ñïðàâ³ ðàòèô³êàö³¿
“³÷íîãî ìèðó”29, áóëî çàçíà ÷åíî, ùî íåîáõ³äíî âèìà ãàòè â³ä âåðõ³âêè Ðå÷³
Ïîñ ïî ëè òî¿, àáè “êîçàêè ³éñüêà Çàïî ðîçü êîãî, êîòð³ íèí³ â Ïîëüù³ íà
ñëóæá³ éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ çàòðè ìàí³, à óðîä æåíö³ âîíè öüîãî
áîêó Äí³ïðà ³ äðó æèíè, ³ ä³òè ¿õ ³ íèí³ æèâóòü ó ïîìåø êàí íÿõ ñâî¿õ â íàøèõ
öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ìàëî ðîñ³éñüêèõ ì³ñòàõ, ³ ò³ á áóëè çâ³ëüíåí³, ³ äàíà ¿ì
ñâî áîäà, ïî äîãî âî ðàì”30.
Îäíàê г÷ Ïîñ ïî ëèòà â öåé ÷àñ âêðàé ïîòðå áó âàëà äîïî ìîãè êîçàö òâà. Ó
1686 ð. çà ïëà íàìè Âàð øàâè ìàëà áóòè çä³éñíåíà âåëèêà âèï ðàâà ïðîòè
Îñìà íñüêî¿ ³ìïåð³¿, íà ÿêó ïîêëà äà ëèñÿ çíà÷í³ ñïîä³âàííÿ. Ñàì ßí ²²²
ñï³øèâ ç ïîõî äîì, âèõî äÿ÷è ç ö³ëîãî ðÿäó îáñòà âèí: â öåé ÷àñ Àâñòð³ÿ, êîòðà
ìàëà ñâî¿ ³íòå ðåñè ó äóíà éñüêèõ êíÿç³âñòâàõ, áóëà çàö³êàâ ëåíà ó âîºííèõ
àêö³ÿõ ïîëÿê³â ó Ìîë äà⳿, ÷åðåç òðè âàëó îáëîãó Áóäè; ï³äïè ñàííÿ “³÷íîãî
ìèðó” ãàðàí òó âàëî áåç ïåêó ïîëüñüêèõ òåðè òîð³é â³ä òàòà ðñüêèõ íàïàä³â;
Ðîñ³ÿ ìàëà âèä³ëèòè çíà÷íó ñóìó çà íàáóò³ çà äîãî âî ðîì çåìë³; Âàò³êàí
îá³öÿâ Ïîëüù³ ïîñïðè ÿòè â ïðèºäíàíí³ äóíà éñüêèõ êíÿç³âñòâ; òðåáà áóëî
ðàí³øå í³ìö³â çàé íÿòè êíÿç³âñòâà; ùå ìîæíà áóëî çðî áèòè ñïðîáó, ïðè âäà -
ëîìó ðîç âèòêó ïîõîäó, ùîñü çì³íèòè â óìî âàõ äîãî âîðó ç Ìîñ êâîþ. Íà ðóêó
êîðîëþ áóëè é ñåðé îçí³ òðóä íîù³ ó ³ìïåð³¿, êîòð³ â öåé ÷àñ ñóï ðî âîä æó âà -
ëèñÿ àíòè ó ðÿ äî âèìè âèñ òó ïàìè. Âðåøò³, ìîë äà âñüêèé ãîñ ïî äàð Êîñ òÿí òèí
Êàí òå ìèð îá³öÿâ ïðè é íÿòè ïîëüñüêó ïðî òåêö³þ31.
Ïðî åêò ìàé áóò íüî¿ êàì ïàí³¿ áóâ ïðåä ñòàâ ëå íèé ßíîì Ñîáåñü êèì â ãðóäí³
1685 ð. íà íàðàä³ â Æîâêâ³.  êâ³òí³ 1686 ð. ïîëüñüêå â³éñüêî ìàëî ç³áðà òèñÿ
íàä Äí³ñòðîì ³ ðîç ïî ÷àòè íàñòóï â íàïðÿì³ Äóíàþ. Íå ï³çí³øå, í³æ ó ê³íö³
òðàâíÿ, ìàëè áóòè çàé íÿò³ éîãî áåðåãè, äàë³ ïëà íó âà ëîñÿ ï³äêî ðèòè
äóíàéñüê³ êíÿç³âñòâà, Ñåìè ãî ðîä òà çíè ùèòè áîéîâó ñèëó áóä æàöü êèõ
òàòàð, à ïðè ïîâåð íåíí³ – àòà êó âàòè ïîçáàâ ëå íèé ï³äòðèìêè Êàì ’ÿ -
íåöü-Ïîä³ëüñüêèé.  íàì³÷åíèé ïîõ³ä áóëî ç³áðàíî â³éñüêî ÷èñåëüí³ñòþ
36 òèñ. îñ³á (â òîìó ÷èñë³ 6 òèñ. êîçàê³â), ÿêå ìàëî íà îçáðîºíí³ 90 ãàð ìàò32.
214
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
29 Êîâà ëüñêèé Í. Ï. Äåÿ òåëü íîñòü ðóñ ñêîé äèï ëî ìà òèè â 70-90-õ ãîäàõ XVII
âåêà ïî îòíî øå íèþ ê óêðà èí ñêèì çåì ëÿì â ñîñòàâå Ðå÷è Ïîñ ïî ëè òîé // Èç
èñòî ðèè ìåñ òíîãî êðàÿ. Òåìà òè ÷åñ êèé ñáîð íèê ñòà òåé ïðî ôåñ ñîð ñêî-ïðå ïî -
äà âà òå ëüñêîãî ñîñòàâà êàôåäðû èñòî ðèè ÑÑÑÐ è ÓÑÑÐ. – Äíåï ðî ïåò ðîâñê,
1968. – Ñ. 168-172.
30 Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé …– Ò. 6. – Ñ. 1312.
31 Âëà ñîâà Ë. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 46-49.
32 Chowaniec C. Wyprawa Sobieskiego do Mo³dawji w 1686 r.// Przegl¹d
Historyczno-Wojskowy. – T. 4. – Warszawa, 1931. – S. 16, 41; Wójcik Z.
Dyplomacja polska w okresie wojen drugiej po³owy XVII wieku (1648-1699)//
Historia dyplomacji polskiej. – T. 2. 1572-1795. – Warszawa, 1982. – S. 186-187;
Ten¿e. Jan Sobieski. 1629-1696. – Warszawa,1994. – S. 381.
Âàðòî â³äì³òèòè, ùî äëÿ çàëó ÷åííÿ äî ïîõîäó êîçàê³â â öüîìó ðîö³ ïàïîþ
²íîêåíò³ºì XI áóëè âèä³ëåí³ îñîá ëèâî âåëèê³ êîøòè33.
Ïîõ³ä ïîëüñüêèõ â³éñüê íà Ìîë äàâ³þ ðîç ïî ÷àâñÿ â ê³íö³ ëèïíÿ 1686 ð. Àëå
éîãî óñï³øíèé ïî÷à òîê íåâäîâç³ áóâ çàòüìà ðå íèé â³äìî âîþ Ê. Êàí òå ìèðà
â³ä àêòèâ íî¿ âîºííî¿ ï³äòðèìêè. ³í î÷³êóâàâ àæ äî ð³øó÷èõ ïåðå ìîã êîðîëÿ
íàä òóð êàìè ³ òàòà ðàìè. 9 ñåð ïíÿ ïîçèö³ÿ ãîñ ïî äàðÿ ñòàëà â³äîìîþ ßíó ²²²34.
Ñàìå ç ö³ºþ ïî䳺þ ìè ñõèëüí³ ïîâ’ÿ çó âàòè ð³øåííÿ êîðîëÿ ïðî çâåð íåííÿ
äî Çàïî ðîçü êî¿ Ñ³÷³. Àäæå éîìó áóëî ïîòð³áíî ìàê ñè ìàëüíî ïîñè ëèòè ñâî¿
â³éñüêà, êîì ïåí ñó þ÷è òå, ÷îãî íå âäà ëîñü îòðè ìàòè â³ä ìîë äà âàí.  òîé æå
÷àñ êîðîëü ïðî äîâ æó âàâ äîáè âà òèñÿ ïåðå õîäó íà ñâ³é á³ê ãðóïè ìîë äà âñüêèõ
áîÿð35.
Äî ѳ÷³ ßí III çâåð íóâñÿ ñâî¿ì ëèñ òîì ç-ï³ä ßññ 10 ñåð ïíÿ, ç ïðî õàí íÿì
ïåðå øêî äèòè êðè ìñüêîìó õàíó ïåðå ïðà âè òèñÿ ÷åðåç Äí³ïðî, áî äî íüîãî íà
ç’ºäíàííÿ éøëà îðäà ç Áóä æàêà ³ Á³ëãî ðîäà. Ó âèïàäêó æ íåâäà÷³ ö³º¿ îïå -
ðàö³¿ êîðîëü çàïðî øó âàâ õî÷à á ÷àñ òèíó Íèçî âîãî ³éñüêà ï³äòðè ìàòè éîãî
àðì³þ36. Ö³êàâî, ùî çàêëèê äî çàïî ðîæö³â ßí III ïîâ’ÿ çó âàâ ç áàæàí íÿì
ðîñ³éñüêèõ öàð³â îòðè ìó âàòè ³íôîð ìàö³þ ïðî âîºíí³ àêö³¿ ïîëÿê³â37, õî÷à
íàâðÿä ÷è Ìîñ êâà ìîãëà ìàòè íà óâàç³ áåç ïî ñå ðåäí³ êîí òàêòè ç ѳ÷÷þ. À
êîðîí íèé ðåºíò Ñòàí³ñëàâ Ùóêà â ïðè ïèñö³ äî ëèñòà âèñ ëî âèâ æàäàííÿ,
ùîá â³í áóâ äîñ òàâ ëå íèé ³ “íà ijí òà äî ³íøèõ, êîìó íàëå æèòü, äëÿ çàîõî -
÷åííÿ âñ³õ õðèñ òèÿí ñóï ðîòè ïîãàí”38.
Îòðè ìàâøè ïîñëàííÿ, êîçàêè çðî áèëè ç íüîãî êîï³þ, ÿêó çàëè øèëè ñîá³, à
îðèã³íàë â³äïðà âèëè äî ². Ñàìîé ëî âè÷à. Íå çàáà ðè ëèñÿ âîíè ³ ç äîïî ìî ãîþ.
Íåâ äîâç³ äî ßíà III âèðó øèâ çàã³í ê³ííîòè ÷èñåëüí³ñòþ ó 2700 îñ³á, ÿêèé
ðàçîì ç ïîëÿ êàìè áðàâ ó÷àñòü ó ïîõîä³ íà Ìîë äàâ³þ. À íà Ïèëèï³â ï³ñò çàïî -
ðîæö³ îòðè ìàëè ïî 10 òàëåð³â çà ñëóæáó ³ áóëè â³äïó ùåí³. Ïðè ÷îìó êîðîëü
ïåðå äàâ íèìè ùå îäèí ëèñò äî Íèçî âîãî ³éñüêà ç ïîä ÿ êîþ çà äîïî ìîãó òà
ïîáà æàí íÿìè ïîä àëü øîãî âîºííîãî ñï³âðîá³òíèö òâà39.
Ïîõ³ä ïîëüñüêèõ â³éñüê íà Ìîë äàâ³þ, ÿê³ õî÷ ³ çàé íÿëè ßññè òà ùå ðÿä
ì³ñò, çàâåð øèâñÿ íåâäà ÷åþ. Âæå â âåðåñí³ âîíè áóëè âèìó øåí³ â³äñòó ïèòè,
âòðà òèâøè äî 30% îñî áî âîãî ñêëàäó. Ïðè ÷è íàìè öüîãî áóëè â³äìîâà ìîë äà -
âàí ³ âîëîõ³â ó ï³äòðèìö³, òðóä íîù³ ç çàáåç ïå ÷åí íÿì â³éñüêà, óõè ëÿííÿ ïðî -
òèâ íèêà â³ä âèð³øàëü íîãî áîþ, âèìî òó âàííÿ ïîëÿê³â äð³áíèìè ñóòè÷ êàìè,
ïîãàíà ðîçâ³äêà ì³ñöå âîñö³. Âðåøò³, âñÿ êàì ïàí³ÿ áóëà íåäîñ òàò íüî ï³äãî òî -
âàíà, ÿê ó â³éñüêî âîìó, òàê ³ â ïîë³òè÷ íîìó ïëàí³. Òà, ç ³íøîãî áîêó, ïîõ³ä
ïîëåã øèâ àâñòð³éñüêèì â³éñüêàì çäî áóòè íàä çâè ÷àéíî âàæ ëèâó ïåðå ìîãó -
215
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
33 Êðóï íèöü êèé Á. Ç ³ñòî𳿠Ïðà âî áå ðåææà 1683-1688 ðð.// Ïðàö³ Óêð à¿íñüêîãî
³ñòî ðè÷íî-ô³ëîëîã³÷íîãî òîâà ðèñ òâà â Ïðàç³. – Ò. 4. – Ïðàãà, 1942. – Ñ. 15-17,
29-30.
34 Chowaniec C. Op. cit. – S. 60; Âëà ñîâà Ë. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 50-53.
35 Âëà ñîâà Ë. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 53.
36 Âåëè÷êî Ñ. Â. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 2. – Ñ. 328-329.
37 Òàì ñàìî. – Ñ. 328.
38 Òàì ñàìî. – Ñ. 329.
39 Òàì ñàìî.
âçÿòè Áóäó (ïî÷à òîê âåðåñíÿ 1686 ð.), ç ÷èì ßí ²²², ïåðå æè âà þ÷è íåâäà÷³ â
Ìîë äà⳿, ìóñèâ ¿õ ïîçäî ðî âèòè. Äî ê³íöÿ æîâ òíÿ â³éñüêàì ³ìïå ðà òîðà é
ñîþç íèê³â âäà ëîñÿ çàõî ïèòè ùå ðÿä óêð³ïëå íèõ îñå ðåäê³â: Ïå÷, Øèê ëîø,
Êàïîø âàð, Ñåãåä40.
Ìàñ øòàá íåâäà ëîãî ïîõîäó ïîëüñüêèõ â³éñüê ñòຠçðî çóì³ë³øèì, êîëè
âçÿòè äî óâàãè, ùî ïîâòî ðèòè éîãî 1686 ð. ÷åðåç íåñòà÷ó êîøò³â Âàð øàâà íå
çìîãëà41. Âåëèêå çíà ÷åííÿ ïðè öüîìó ìàëà çì³íà íàïðÿìêó ô³íàíñî âèõ
ïîòîê³â â³ä ðèìñüêîãî ïàïè. ×åðåç ê³ëüêà ðîê³â ï³ñëÿ áèòâè ï³ä ³äíåì íà
÷³ëüíå ì³ñöå â “Ñâÿ ùåíí³é ë³ç³”, çàâäÿêè ñâî¿ì âîºííèì óñï³õàì, âèé øëà
Àâñòð³ÿ, à г÷ Ïîñ ïî ëèòà, ÷åðåç áðàê ïåðå ìîã ï³ñëÿ 1683 ð., â³ä³éøëà íà äðó -
ãèé ïëàí. ³äïîâ³äíî çì³íèëèñÿ ïð³îðè òåòè â íàä õîä æåíí³ ãðî øî âèõ ñóì ç
Âàò³êàíó42.
Àíàë³ç îïè ñà íèõ ïîä³é çìó ñèâ íàñ çâåð íóòè îñîá ëèâó óâàãó íà òàê³
ìîìåíòè: à) ßí III îñî áèñòî îô³ö³éíî çàïðî ñèâ êîçàê³â íà ñëóæáó, ùî íàäàë³
íå ïîâòî ðèòüñÿ; á) çàïî ðîæö³ îõî÷å ï³äòðè ìàëè 䳿 ïîëüñüêî¿ àð쳿, íàïðà -
âèâøè äî íå¿ âåëè êèé ï³äðîçä³ë, íàáà ãàòî ÷èñ ëåíí³øèé, í³æ ò³, ÿê³ áóäóòü
ïðè áó âàòè ï³çí³øå; â) ѳ÷ íå ðîáèëà òàºìíèö³ ç ö³º¿ àêö³¿, àëå ç ÷àñîì âîíà
ïî÷íå ïðè õî âó âàòè ïîä³áí³ êðîêè â³ä Áàòó ðèíà òà Ìîñêâè.
Ñâ³ä÷åí íÿì íàìà ãàíü Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ïîñòà âèòè ñïðàâó çàïî -
ðîçüêî-ïîëüñüêèõ â³äíî ñèí íà ïîñò³éíó îñíîâó, ñòàëî âñòà íîâ ëåííÿ âæå ó
1686 ð. ïîëüñüêîþ ñòî ðî íîþ â Á³ë³é Öåðêâ³ ñïåö³àëü íîãî ïîøòî âîãî ïóí êòó,
ïðè çíà ÷å íîãî äëÿ çâ’ÿçêó ç ˳âîáå ðåæ íîþ Óêðà¿ íîþ ³ Çàïî ðîæ æÿì43.
ßê áà÷èìî, Âàð øàâà îäðàçó æ ñòàëà íà øëÿõ ³ãíî ðó âàííÿ óìîâ ìèð íîãî
äîãî âîðó, ùî ñòî ñó âà ëèñÿ Çàïî ðîçü êî¿ Ñ³÷³. Ðåàêö³ÿ æ ðîñ³éñüêîãî óðÿäó íà
ïîõ³ä çàïî ðîæö³â äî ßíà ²²² íàì íåâ³äîìà, õî÷à º äàí³, ùî â 1686 ð. öàð³
âèä³ëèëè êîçà êàì “çà ñëóæáó ¿õíþ ³ çà ïðè ñëàííÿ ÿçèê³â, ³ ùîá â Ïîëüùó íà
ñëóæáó íå õîäèëè, ³ ç Êðè ìîì ïåðå ìèð’ÿ íå ÷èíèëè 50 ïîëî âè íîê ñóêîí àìá -
óðãñüêèõ”44. Îòæå, Ìîñ êâà ïðàã íóëà âïëè íóòè íà çàïî ðîæö³â ç äîïî ìî ãîþ
äàðóíê³â, ïðî äå ìî íñòðó âàòè, ùî â³ðí³ñòü ðîñ³éñüêîìó ïðå ñòîëó áóäå âèíà -
ãî ðîä æåíà. Êð³ì òîãî ðîñ³ÿíè ïî÷àëè âæè âàòè äèï ëî ìà òè÷ íèõ çàõîä³â äëÿ
çìåí øåííÿ âïëèâó Ïîëüù³ íà ˳âîáå ðåææÿ òà Çàïî ðîææÿ øëÿ õîì íåäî ïó -
ùåííÿ ðîç âèòêó ï³äïî ðÿä êî âà íèõ Âàð øàâ³ êîçàöü êèõ ôîð ìó âàíü, à òàêîæ
äëÿ ïîâåð íåííÿ êîçàê³â, êîòð³ ïåðåé øëè íà ïîëüñüêó ñòî ðîíó äî óêëà äåííÿ
ìèðó. 31 ñåð ïíÿ 1686 ð. äî ðîñ³éñüêèõ ïîñëàíö³â ó г÷ Ïîñ ïî ëèòó áóëà
216
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
40 Âëà ñîâà Ë. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 61-62, 65; Wójcik Z. Jan Sobieski. – S. 382-383;
Ãóñà ðîâà Ò. Ï. Àâñòðèéñêèå Ãàá ñáóðãè â âîéíå ñ Îñìà íàìè â 1683-1699 ãã.
(îò îñàäû Âåíû äî Êàð ëî âàö êîãî ìèðà)// Îñìàí ñêàÿ èìïå ðèÿ è ñòðàíû Öåí -
òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé Åâðîïû â XVII â. – ×. 2. – Ìîñ êâà,
2000. – Ñ. 271-276.
41 Wimmer J. Wiedeñ 1683. Dzieje kampanii i bitwy. – Warszawa, 1983. – S. 423.
42 Piwarski K. Miêdzy Francj¹ a Austri¹. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w
latach 1687-1690. – Kraków, 1933. – S. 5.
43 ßâîðíèöüêèé Ä. ². ²ñòîð³ÿ çàïî ðîçü êèõ êîçàê³â. – Ò. 1.– Ê., 1990. – Ñ. 456; Ê.,
1991. – Ò. 3. – Ñ. 12.
44 Ýâàðíèöêèé Ä. È. Èñòî÷ íèêè äëÿ èñòî ðèè ...–- Ò. 2. – Âëà äè ìèð, 1903. –
Ñ. 1303. ßâîðíèöüêèé Ä. ². ²ñòîð³ÿ çàïî ðîçü êèõ êîçàê³â. – Ò. 1. – Ñ. 433.
íàïðàâ ëåíà öàðñüêà ãðà ìîòà ç ö³ëèì ðÿäîì âèìîã Ìîñ êâè: à) çàáî ðî íèòè
Àíäð³þ Ìîãèë³ ³ìåíó âà òèñÿ çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà íîì; á) íå ïðè é ìàòè
âò³êà÷³â, à òèõ ìåø êàíö³â ë³âîãî áåðåãà Äí³ïðà òà çàïî ðîæö³â, ùî ïîòðà ïèëè
ó êîðîë³âñüêó ñòî ðîíó ùå äî óêëà äåííÿ “³÷íîãî ìèðó”, â³äïóñ òèòè ó
öàðñüê³ âîëîä³ííÿ; â) ðîçñë³äóâàòè ñïðàâó, ïîâ’ÿ çàíó ç çàòðèì êîþ
á³ëîöåðê³âñüêèì êîìåí äàí òîì ãðóïè êîçàê³â, êîòð³ õîò³ëè ¿õàòè íà ˳âîáå -
ðåææÿ. Íåâè êî íàííÿ íàïî ëÿ ãàíü Ìîñ êâè ìàëî ðîçö³íþâà òèñü ÿê ³ãíî ðó -
âàííÿ ìèð íèõ óãîä. Âñ³ ö³ âèìîãè áóëè çðîá ëåí³ ç ³í³ö³àòèâè òà çà
³íôîð ìàö³ºþ ². Ñàìîé ëî âè÷à45.
Ïðè ïóñêàºìî, ùî ñàìå öÿ ãðà ìîòà ñòàëà ïåð øîþ, ó ÿê³é éøëîñÿ ïðî
ïîñòà íîâêó ïåðåä Âàð øà âîþ ïèòàíü ïðî ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè òà ïåðåõ³ä
äî íüîãî êîçàê³â ç ˳âîáå ðåææÿ òà Çàïî ðîææÿ.
Ïåðå ãî âîðè ç ïîëüñüêîþ ñòî ðî íîþ â³äáó âà ëèñÿ ó Ëüâîâ³ â âåðåñí³-ãðóäí³
1686 ð.46 Êåðó þ ÷èñü öàðñüêèìè ðîç ïî ðÿä æåí íÿìè òà íàãà äó þ÷è ñòàòò³ 3, 4 ³
5 “³÷íîãî ìèðó”, 3-ãî ãðóäíÿ 1686 ð. íà çóñòð³÷³ ç ïîëüñüêèìè ñåíà òî ðàìè
Á. Øåðå ìåòºâ ãîâî ðèâ ïðî íåçà êîíí³ñòü ö³ëîãî ðÿäó ä³é ç áîêó Ðå÷³ Ïîñ ïî -
ëè òî¿, à ñàìå: çàòðèìêè êîçàê³â, ùî õîò³ëè ïîâåð íó òèñÿ íà ï³äâëàäí³ öàðÿì
çåìë³, çàêëèê³â äî Ïîëüù³ íîâèõ êîçàê³â, ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè çàïî ðîçü -
êèì ãåòü ìà íîì, òà âèìà ãàâ ïîâåð íåííÿ éîãî íà ˳âîáå ðåææÿ. Òàê, ðîñ³ÿíè
ãîâî ðèëè: “…êîòð³ êîçàêè â ñòî ðîíó êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ çàé øëè äî
óêëà äåííÿ â³÷íîãî ìèðó, à íèí³ ïî îãî ëî øåííþ òîãî â³÷íîãî ìèðó çàõîò³ëè
éòè â îñåë³ ñâî¿ ³ òèõ çàòðè ìó þòü”. Ïðè öüîìó ïðè âî äèâñÿ ïðè êëàä ä³é
á³ëîöåðê³âñüêîãî êîìåí äàíòà, êîò ðèé 34-õ êîçàê³â, “ïîìó ÷èâøè ³ ïîãðà áó -
âàâøè, â³äïóñ òèâ” òà ñòà âè ëàñÿ âèìîãà ïîâåð íóòè âñå â³ä³áðàíå. Äàë³
ï³äêðåñ ëþ âà ëîñü, ùî ³ òåïåð “ç ìàëî ðîñ³éñüêèõ ì³ñò çá³ãëèõ êîçàê³â ïî â÷è -
íåííþ ìèð íèõ äîãî âîð³â â ñòî ðîíó êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ïðè é ìà þòü”.
Ïîñëè âêà çó âàëè íà òå, ùî âàòàæ íèê Ãóñà ÷î íîê ç Ìèð ãî ðî äñüêîãî ïîëêó,
çàõî ïèâøè “ÿçèê³â” çà Î÷à êî âîì, ïî¿õàâ äî ïîëÿê³â. Âèí íèì ó öüîìó íàçè -
âàëè ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà: “À ïðè âàáëþº òèõ âèùåç ãà äà íèõ çá³ãëèõ
êîçàê³â ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ç ìàëî ðîñ³éñüêèõ ì³ñò â ñòî ðîíó êîðîë³âñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ òàì áóäó ÷èé Ìîãè ëåíêî, íàçè âà þ÷è ñåáå çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà -
íîì”. Ïîñëè âèìà ãàëè êîðîë³âñüêîãî ðîç ïî ðÿä æåííÿ ïðî çâ³ëüíåííÿ çàòðè -
ìà íèõ êîçàê³â ç³ ñëóæáè, íàãî ëî øó þ÷è, ùî âîíè º óðîä æåí öÿìè
˳âîáå ðåææÿ, äå æèâóòü ¿õí³ äðó æèíè òà ä³òè. À. Ìîãèëó ç ö³º¿ æ ïðè ÷èíè
òåæ âèìà ãàëè íàïðà âèòè íà ë³âèé áåðåã: “Òàêîæ áè ³ Ìîãè ëåíêà â ñòî ðîíó
öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ïîâåð íóòè, îñê³ëüêè ó íüîãî äðó æèíà ³ ä³òè â äåð æàâ³ ¿õ
öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ â ìàëî ðîñ³éñüêèõ ì³ñòàõ ³ íèí³ ïåðå áó âà þòü”47.
Âèñ ëó õàâøè ðîñ³ÿí, ïîëÿêè ïîêè ùî â³äáó ëèñÿ çàãàëü íèìè ôðà çàìè: “dz
ñòî ðîíè êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ í³ÿêîãî äîãî âî ðàì ïîðó øåííÿ íå
217
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
45 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 227, àðê. 41 çâ. – 46; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí
Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè Àíäð³é Ìîãèëà // Óêð. ³ñò. æóðí. – 2002. - ¹ 5. –
Ñ. 119-121.
46 Êîâà ëüñêèé Í. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 168-172.
47 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 227, àðê. 421 çâ. – 423 çâ.
÷èíèòüñÿ, à ïîòð³áíî ç îáîõ ñòîð³í ïîñòà íîâ ëå íèõ òà çàòâåð äæå íèõ óãîä äîò -
ðè ìó âà òèñÿ áåç ïîðó øåííÿ”. Âîíè æ ïîîá³öÿëè ïðî âñå äîíåñòè êîðîëþ òà
íåçà áà ðîì ïåðå äàòè éîãî â³äïîâ³äü48.
Á³ëüø çì³ñòîâíà â³äïîâ³äü íà âèìîãè Ìîñ êâè íàì â³äîìà çà ìàòåð³àëàìè
çóñòð³÷³ öàðñüêèõ ïîñë³â ç ïîëüñüêèìè ñåíà òî ðàìè 14 ãðóäíÿ 1686 ð. Òîä³
ïîëÿêè çàÿ âèëè: “À êîòð³ êîçàêè áóëè ç ñòî ðîíè öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ â
âîºííèõ ïðîòè íåïðè ÿ òåëÿ ïðè â³éñüêàõ êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ïîõî äàõ, ³
òèì êîçà êàì, òàêîæ ³ Ìîãè ëåíêó óêà çàâ êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü äàòè âîëþ.
Õòî çàõî÷å â ñòî ðîíó öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ïîâåð íó òèñÿ äî äðó æèí ñâî¿õ ³
ä³òåé, í³õòî ¿ì òîãî íå çàáî ðîíÿº, à õòî ñàì íå õî÷å â ñòî ðîíó öàðñüêî¿ âåëè÷ -
íîñò³ éòè, âèñ ëàòè òîãî íå ìîæ ëèâî”. Êîí êðåòíî æ ïðî Ãóñà ÷îíêà êîðîëþ
í³÷îãî íå áóëî â³äîìî. À íàäàë³ “í³êîãî êîçàê³â ïåðå êëè êàòè ³ ïðè é ìàòè ç³
ñòî ðîíè öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³, êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü íå óêà çàâ”. Ùî æ äî
ãðà áåæó á³ëîöåðê³âñüêèì êîìåí äàí òîì 34-õ êîçàê³â, òî êîðîëü ïîâåë³â
ðîçñë³äóâàòè öþ ñïðàâó. Âñå ç ïîãðà áî âà íîãî, ùî ìîãëî çíàé òèñü, ïîâèííî
áóëî áóòè ïîâåð íåíå49.
Îòæå, íå ìàþ÷è çìîãè çàïå ðå ÷èòè ðîñ³éñüêèì âèìî ãàì, ïîëÿêè, ôàê -
òè÷íî, âèç íà âàëè, ùî çàêëè êàëè é çàòðè ìó âàëè êîçàê³â íà ñâî¿é ñòî ðîí³.
Òåïåð âîíè ôîð ìàëüíî ïîãî äè ëèñÿ ç ìîæ ëèâ³ñòþ ïîâåð íåííÿ êîçàê³â, ÿê³
ïðè áóëè ç ï³äâëàä íèõ öàðÿì òåðè òîð³é. Îäíàê ç â³äïîâ³ä³ âïîâí³ çðî çóì³ëî,
ùî öå ïîâåð íåííÿ áóëî çîâñ³ì íå áàæà íèì. ² í³õòî ç ïîëÿê³â íå çáè ðàâñÿ íà
íüîìó íàïîëÿãàòè.
Íà öèõ æå ïåðå ãî âî ðàõ ïîëÿêè ïîãîä æó âà ëèñÿ ³ ç ïåðå õî äîì ï³ä âëàäó
öàð³â Çàïî ðîææÿ, ïðî òåñ òó þ÷è, îäíàê, ïðîòè ïîøè ðåííÿ ¿¿ íà ïðà âîìó
áåðåç³50. Íà íàøó äóìêó, òàêà ïîñòóï ëèâ³ñòü ïîÿñíþºòüñÿ áàæàí íÿì ÿêíàé -
øâèä øîãî âòÿã íåííÿ Ðîñ³¿ ó â³éíó ç Îñìà íñüêîþ ³ìïåð³ºþ, êîëè Çàïî ðîææÿ
ðîç ãëÿ äà ëîñÿ ïîëÿ êàìè ÿê íåîáõ³äíèé ïëàö äàðì äëÿ ðîç ãîð òàííÿ íàñòóïó
ðîñ³éñüêî-óêð à¿íñüêèõ ñèë íà Êðèì. ϳäòâåð äæåí íÿì öüîãî ïðè ïó ùåííÿ º
³íñòðóêö³ÿ, âèê ëà äåíà â öàðñüê³é ãðà ìîò³, ÿêà áóëà ïðè âå çåíà ïîñëàì äî
Ëüâîâà 24 ëèñ òî ïàäà Â. Àéòåìèðîâèì. Öàð³ ïåðå äáà ÷àëè ìîæ ëèâ³ îáâè íó âà -
÷åííÿ ç áîêó ïîëÿê³â â íåâè êî íàíí³ óìî⠓³÷íîãî ìèðó”, à ñàìå â áåçä³ÿëü -
íîñò³ ùîäî êðè ìñüêèõ òàòàð, ÿê³ íàïà äà þòü ³ ðîçî ðþ þòü Ïîëüñüêå
êîðîë³âñòâî.  çâ’ÿçêó ç öèì ïîñëè ìàëè ãîâî ðèòè ïðî òå, ùî íà Çàïî ðîææÿ
áóëè ïîñëàí³ â³éñüêà, ÷åðåç ùî õàí ç îðäàìè áóâ çàòðè ìà íèé â Êðèìó. Âèéòè
æ ç ï³âîñ òðîâà çìîãëà ëèøå ìàëà ÷àñ òèíà îðäè. ² öèì “ç³ ñòî ðîíè ¿õ öàðñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ íå ò³ëüêè éîãî êîðîë³âñüê³é âåëè÷ íîñò³, àëå é ñîþç íè êàì éîãî
êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³, äîïî ìîãà â÷è íåíà ÿâíà ³ äîãîâ³ð âèêî íàíî”.
Ìîâèòè ïðî öå òðåáà áóëî “äîê ëàäíî ³ ç ÷³òêèìè ... äîêà çàìè”. Êð³ì òîãî
ïîñëè ìàëè â³äçíà ÷èòè, ùî äî õàíà áóëè â³äïðàâ ëåí³ “çàáî ðîíí³” öàðñüê³
ãðà ìîòè. Äëÿ ï³äòâåð äæåííÿ ö³º¿ ïîçèö³¿ äî Ëüâîâà áóëî ïåðå ñëàíî ëèñò â³ä
êðè ìñüêîãî õàíà äî öàð³â, â ÿêîìó éøëîñÿ ïðî òå, ùî êðèìñüê³ â³éñüêà íå
218
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
48 Òàì ñàìî. – Àðê. 423 çâ. – 424.
49 Òàì ñàìî. – Àðê. 443-444.
50 Êîâà ëüñêèé Í. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 170.
âèñ òó ïèëè ç Ïåðå êîïó, áî â³í çíàâ, ùî öàð³ íàêà çàëè ñâî¿ì ðàò íèì ëþäÿì
éòè íà Êðèì ³ Àçîâ51.
ϳä ÷àñ ïåðå ãî âîð³â ïîëÿêè ïåðå äàëè ðîñ³ÿíàì äóæå ö³êàâó ³íôîð ìàö³þ
ùîäî óêð à¿íñüêî¿ ïîçèö³¿ ñòî ñîâíî óêëà äå íî¿ óãîäè. 17 ãðóäíÿ äî ðîñ³éñüêèõ
ïîñë³â ïðè ¿æäæàâ ðåºíò êîðîí íî¿ êàí öå ëÿ𳿠Ïàâëî Ñòàí³ñëàâ Ùóêà ç ëèñ -
òîì ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó ³äí³.  öüîìó ëèñò³ ïîâ³äîì ëÿ ëîñÿ, ùî
Åììåð³õ Òåêåë³ ïîñëàâ äî Òóðå÷ ÷èíè âåëè êîìó â³çèðó ñïè ñîê ç³ ñòà òåé
ïîëüñüêî-ðîñ³éñüêîãî äîãî âîðó. Îäíàê òóðêè ââà æàëè, ùî öÿ óãîäà íå áóäå
ìàòè íàñë³äê³â “íàéá³ëüøå ÷åðåç òå, ùî êîçàêè, íå ò³ëüêè çàïî ðîçüê³, àëå é
çàäí³ïðî âñüê³, ÿðìî îáîõ íàðîä³â ç ñåáå çíÿòè ñèë êó þòüñÿ, ³ äëÿ òîãî ïîñ -
îëüñòâî â Êîí ñòàí òè íî ïîëü ïîñè ëàëè, àáè ïðî òå, íàéá³ëüøå çâ³ëüíÿ þ÷è
ñâîþ â³ëüí³ñòü, ç òóð êàìè äîãîâ³ð ó÷è íèòè, áàæà þ÷è ïîò³ì ï³ä âëà äîþ
êîãîñü ç³ ñâîãî íàðîäó áóòè, ³ ïðè íåîáõ³äíîñò³ ñèëè ñâî¿ ç òàòà ðñüêèìè
ñèëàìè ç’ºäíàòè, ïðîòè îäí³º¿ é äðó ãî¿ ñòî ðîíè ñòî ÿòè.” Ç ìåòîþ ïðè âåð -
íåííÿ êîçàê³â íà ñâ³é á³ê òóðåöü êèé ñóë òàí â³äïðà âèâ äî õàíà çíà÷í³ êîøòè52.
 ö³é ³íôîð ìàö³¿ óçà ãàëü íåíî óêð à¿íñüêó ïîçèö³þ ùîäî “Â³÷íîãî ìèðó”,
àëå, íà æàëü, íå äîñèòü òî÷íî âêà çàíî, õòî êîí êðåòíî áóâ ¿¿ âèðàç íè êîì, â³ä
êîãî áóëî ïîñëàíå çàçíà ÷åíå ïîñ îëüñòâî äî Òóðå÷ ÷èíè. Çãàäêà ïðî çàïî ðîçü -
êèõ êîçàê³â ùå íå îçíà÷àº, ùî éäåòüñÿ ïðî ïîñ îëüñòâî ç ѳ÷³. Á³ëüø
â³ðîã³äíîþ çäàºòüñÿ ìîæ ëèâ³ñòü òàêîãî êðîêó ç áîêó ². Ñàìîé ëî âè÷à, ÿêèé
ÿêðàç â öåé ÷àñ áóâ ïðè õèëü íè êîì ñï³âðîá³òíèö òâà ç Êðè ìîì, àëå é öüîãî íå
ìîæíà ñòâåð äæó âàòè. Ïðîòå íåçà ïå ðå÷ íèì çàëèøàºòüñÿ ôàêò, ùî ïðàã íåííÿ
óêðà¿íö³â ïîçáó òèñÿ çâåð õíîñò³ ÿê Ìîñ êî âñüêî¿ äåð æàâè, òàê ³ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè -
òî¿, à äàë³ æèòè ï³ä êåð³âíèöòâîì ñâîãî âîëîäàðÿ, çäîáóëî ì³æíàðîäíîãî
ðîçãîëîñó.
Äî ðå÷³, ñàìå â³ä çàïî ðîçü êèõ êîçàê³â äî Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ íàä õî äèëè äàí³
ïðî êîí òàêòè ë³âîáå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà ç Êðè ìñüêèì õàíñòâîì. Çà äîíå ñåí -
íÿì Á. Øåðå ìåòºâà äî öàð³â, 18 æîâ òíÿ äî ïîñë³â ïðè ¿æäæàâ Ì. Îã³íñüêèé.
Çà ðîç ïî ðÿä æåí íÿì ßíà ²²² â³í îãî ëî ñèâ ðîñ³ÿíàì, ùî “ïèñàâ äî éîãî
êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ á³ëîöåðê³âñüêèé êîìåí äàíò, ïî â³äîìó â³ä êîçàê³â ³ç
Çàïî ðîææÿ, ùî âàøî¿ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ï³ääàí íèé ³éñüêà Çàïî ðîçü êîãî
îáîõ ñòîð³í Äí³ïðà ãåòü ìàí ²âàí Ñàìîé ëî âè÷ ìຠïðî óêëà äåííÿ â³÷íîãî
ìèðó ³ ñîþçó ïðî òèâ íèé íàì³ð ³ çñèëàºòüñÿ ÷àñòî ç õàíîì êðè ìñüêèì”53.
Íåâ äà ëèé ïîõ³ä ó Ìîë äàâ³þ, ç ÿêèì ïîëüñüêèé êîðîëü ïîâ’ÿ çó âàâ
ñïîä³âàííÿ çì³í â ïåðå ãî âî ðàõ ç Ðîñ³ºþ ùîäî âàæ êèõ äëÿ Âàð øàâè óìîâ
“³÷íîãî ìèðó”, çìó ñèâ ßíà ²²² çìè ðè òèñÿ ç ñèòóàö³ºþ ³ â ãðóäí³ 1686 ð. ïðè -
219
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
51 Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé... – Ò. 7. Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ -
êèõ ñíî øå íèé ñ Ðèì ñêîþ èìïå ðèåþ (ñ 1686 ïî 1699 ãîä). – ÑÏá, 1864. –
Ñ. 16-18, 23-24.
52 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 228, àðê. 413 çâ. – 414.
53 Òàì ñàìî – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 227, àðê. 94-94 çâ; Ô. 79, îï. 1, ñïð. 228, àðê. 80;
Ïàìÿò íèêè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé… – Ò. 6. – Ñ. 1394.
ñÿã íóòè â âèêî íàíí³ äîãî âîðó é ïåðå äàòè Á. Øåðå ìåòºâó ï³äòâåð äæó âàëüíó
ãðà ìîòó54. Òåïåð áóëà ÷åðãà Ìîñ êâè âèêî íó âàòè äîìîâëåíîñò³.
Ó òðàâí³-ëèïí³ 1687 ð. áóëî çä³éñíåíî âåëè êèé ïîõ³ä ðîñ³éñüêî-óêð -
à¿íñüêèõ çáðîé íèõ ñèë íà Êðèì. Äëÿ ö³º¿ âèï ðàâè ñïî ðÿä æåíå âåëè ÷åçíå
â³éñüêî, ùî íàðà õî âó âàëî 150 òèñ. îñ³á55. ϳä ÷àñ â³äõîäó îñíîâ íèõ ñèë çàïî -
ðîæö³ ïðèºäíà ëèñÿ äî âèä³ëåíî¿ ç àðì³é ÷àñ òèíè, ÷èñåëüí³ñòþ áëèçüêî
40 òèñ. îñ³á, ÿêèìè êîìàí äó âàëè âîºâîäà Ãðè ãîð³é Êîñà ãîâ ³ íàêàç íèé ãåòü -
ìàí Ãðè ãîð³é Ñàìîé ëî âè÷, òà âçÿëè ó÷àñòü â áîþ ç ïðî òèâ íè êîì ï³ä Êèçè -
êåð ìå íåì. ϳçí³øå â öüîìó æ ðîö³ âîíè ïðî âåëè ñàìîñò³éíèé ïîõ³ä ï³ä
òóðåöüê³ ì³ñòå÷êà íà Äí³ïð³56.
Âèðó øà þ÷è â ïîõ³ä, ðîñ³ÿíè ìàëè àìá³òíèé ïëàí çàâî þ âàííÿ Êðè ìñüêîãî
õàíñòâà57. Íàï ðèê³íö³ ëþòîãî 1687 ð. Â. Ãîë³öèí îòðè ìàâ â³ä öàð³âíè Ñîô³¿
Îëåêñ³¿âíè òàºìí³ ñòàòò³, â ÿêèõ ïåðå äáà ÷à ëàñÿ ñèòóàö³ÿ, êîëè õàí çâåð -
íåòüñÿ äî êíÿçÿ ç ïðî õàí íÿì ïðî ï³ääà íñòâî Ðîñ³éñüê³é äåð æàâ³58. Ïðîòå
ïîõ³ä, ÿê â³äîìî, ÷åðåç ïîãàíó îðãàí³çàö³þ áóâ ïðî âà ëå íèé. Ìîñ êâà æ â³ä
ñâî¿õ íàì³ð³â íå â³äìî âè ëàñü ³ îäðàçó ïî÷àëà ï³äãî òîâêó äî íîâî¿ âèïðàâè.
Àëå íàñàì ïå ðåä òðåáà áóëî çíàéòè âèíó âàòö³â ïåð øî¿ ïîðàçêè.  çâ’ÿçêó ç
öèì â ëèïí³ 1687 ð. â ãåòü ìà íñüêîìó óðÿä³ Ë³âîáå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ñòà ëèñÿ
âàæ ëèâ³ çì³íè: ç³ ñâ ïîñàäè áóâ óñó íó òèé ãåòü ìàí ². Ñàìîé ëî âè÷, ÿêîãî
çâè íó âà òèëè ó íåâäà÷³ ïîõîäó íà Êðè ìñüêå õàíñòâî, à íà éîãî ì³ñöå áóâ
îáðà íèé ãåíå ðàëü íèé îñà âóë ²âàí Ìàçåïà. Îñòàíí³é ïðè ñâîºìó îáðàíí³
ï³äïè ñàâ Êîëî ìàöüê³ ñòàòò³ – ÷åð ãî âèé äîãîâ³ð ç Ðîñ³éñüêîþ äåð æà âîþ. Ó
íüîìó, çîê ðåìà, ì³ñòè ëèñÿ çîáîâ ’ÿ çàííÿ âåðõ³âêè Ãåòü ìàí ùèíè äîò ðè ìó âà -
òèñÿ óìî⠓³÷íîãî ìèðó”. Ãåòü ìàí ³ ñòàð øèíà ïîâèíí³ áóëè ñòå æèòè çà
âèêî íàí íÿì óìîâ ìèð íîãî äîãî âîðó Ðîñ³¿ ç г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ, ñïè ñîê ç
ÿêîãî çáåð³ãàâñÿ â óêðà¿íñüê³é äåð æàâí³é êàí öå ëÿð³¿. Àëå ïðàâî ëèñ òó âàííÿ ³
îáì³íó ïîñ îëüñòâàìè ç ³íîçåì íèìè äåð æà âàìè íàëå æàëî âèê ëþ÷íî Ìîñêâ³.
Áàòó ðèí æå ì³ã ëèøå ïðè é ìàòè òà ïåðå äà âàòè öàðñüêîìó óðÿäó âñ³ ïîñëàííÿ
ç-çà êîð äîíó59. Òàêèì ÷èíîì, çàêî íî äàâ÷î çàêð³ïëþ âà ëèñÿ îáîâ’ÿçêè ãåòü -
ìàíà é ñòàð øèíè é ùîäî ñòàòåé “Â³÷íîãî ìèðó”, ÿê³ ñòîñóâàëèñÿ âçàºìèí
ѳ÷³ ç Ïîëüùåþ.
ßê â³äîìî, ç³ çì³íîþ ðîç ñòà íîâêè ïîë³òè÷ íèõ ñèë Ãåòü ìàí ùèíó îõî ïèëè
çàâî ðó øåííÿ, êîòð³ ìàëè â³äëóííÿ é íà Çàïî ðîææ³. Ìàºìî äàí³, ùî ãîðî äîâ³
220
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
54 Áàáóø êèíà Ã. Ê. Ìåæ äó íà ðîä íîå çíà ÷å íèå Êðûì ñêèõ ïîõî äîâ 1687 è 1689 ãã.
// Èñòî ðè ÷åñ êèå çàïèñêè. – Ò. 33. – Ì., 1950. – Ñ. 164.
55 Çàðóáà Â. Í. Óêðà èí ñêîå êàçàö êîå âîé ñêî â áîðüáå ñ òóðåöêî-òàòàð ñêîé
àãðåñ ñèåé (ïîñëåä íÿÿ ÷åò âåðòü XVII â.) – Õàðü êîâ, 1993. – Ñ. 92.
56 Òàì æå. – Ñ. 94-95; ßâîðíèöüêèé Ä. ². ²ñòîð³ÿ çàïî ðîçü êèõ êîçàê³â. — Ò. 3.-
Ñ. 26, 30.
57 Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ìàëîâ³äîì³ äîêó ìåíòè ùîäî ïëàí³â ï³âäåí íî¿ ïîë³òèêè
Ðîñ³éñüêî¿ äåð æàâè ó äðóã³é ïîëî âèí³ 80-õ ðð. XVII ñò. // Óêð à¿íñüêà êîçàöüêà
äåð æàâà: âèòîêè òà øëÿõè ³ñòî ðè÷ íîãî ðîç âèòêó. – Âèï. 7. – Ê., 2000. –
Ñ. 341-342.
58 Âîñ òî êîâ À. Ê èñòî ðèè ïåð âîãî Êðûì ñêîãî ïîõîäà // Êèåâ ñêàÿ ñòà ðèíà. –
1886. – ¹ 2. – Ñ. 271.
59 Âåëè÷êî Ñ. Â. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 2. – Ñ. 354.
êîçàêè, êîòð³ ïåðå áó âàëè â Êîäàêó, â öåé ÷àñ âèñ ëîâ ëþ âàëè ñâîº íåâäî âî -
ëåííÿ çíà÷ íèì âïëè âîì, ùî çäî áóëè ïðè ãåòü ìàí³ íàé ìàíö³ – ñåð äþêè òà
êîì ïàí³éö³, çðîñ òàí íÿì òèñêó ç áîêó Ðîñ³¿. Ñïîä³âàííÿ íà ïîêðà ùåííÿ ñâîãî
ñòà íî âèùà âîíè ïîâ’ÿ çó âàëè ç âèñ òó ïîì ïðîòè íîâèõ ïîðÿäê³â. Ðîçì³ðêî âó -
þ÷è íàä òèì, õòî ì³ã áè íàä àòè ï³äòðèìêó, ö³ êîçàêè çâåð òàëè ñâî¿ ïîãëÿäè äî
Áàõ ÷è ñà ðàÿ é Íåìè ðîâà, çãàäóþ÷è é ïðàâîáåðåæíîãî ãåòüìàíà.
Òàê, ïðî òå ùî, À. Ìîãèëà áóâ äîáðå çíà íèé íà ˳âîáå ðåææ³ òà Çàïî ðîææ³,
êîðèñ òó âàâñÿ ïåâ íèì àâòî ðè òå òîì ñåðåä êîçàö òâà, à éîãî ï³äðîçä³ëè ìîãëè
ðîç ãëÿ äà òèñÿ ³ ÿê ï³äòðèìêà ó áîðîòüá³ ç âëà äîþ Áàòó ðèíà é Ìîñ êâè,
ñâ³ä÷àòü ðîç ìîâè, êîòð³ õîäèëè ó 1687 ð., äåñü íåçà äîâãî ï³ñëÿ Êîëî ìàöü êî¿
ðàäè. Ïðî öèòóºìî ó öüîìó çâ’ÿçêó ëèñò âîºâîäè Ë. Íåïëþºâà äî êíÿçÿ
Â. Ãîë³öèíà: “Ãîâî ðèâ ìåí³ Ëåîíò³é ×åð íÿê (òîâà ðèø Ïîë òà âñüêîãî ïîëêó –
Â. Ñ.), â³äîìî éîìó â÷è íè ëîñü, ùî çàïî ðîæö³ ãîâî ðèëè êîçà êàì, ÿêáè ãåòü -
ìà íñüêèé ñèí óò³ê äî íèõ ³ äàâ ¿ì äîñ òàò íüî ãðî øåé, òî á âîíè éîãî îáðàëè
ãåòü ìà íîì, ³ âåñü ìàëî ðîñ³éñüêèé êðàé áóâ áè ¿õí³é, ÿê ³ ðàí³øå. Òà â Êîäàêó
ãîâî ðèëè ãîðî äîâ³ êîçàêè, ùîá çàïî ðîæö³ ïîñëàëè ïî îðäó ³ ïî Ìîãèëêó,
ÿêèé ó êîðîëÿ, òî á Ìîñ êâó ìè çà Äí³ïðî íå ïóñ òèëè”60. Éøëîñÿ ó öèõ ðîç ìî -
âàõ ïðî ñèíà çì³ùåíîãî ç ïîñàäè ãåòü ìàíà ². Ñàìîé ëî âè÷à – ÷åðí³ã³âñüêîãî
ïîëêîâ íèêà Ã. Ñàìîé ëî âè÷à. ³äîìî, ùî äåõòî ç³ ñòàð øèí ï³ñëÿ Êîëî ìàöü êî¿
ðàäè ãîâî ðèâ ïðî ìîæ ëèâ³ñòü ïîøóêó ï³äòðèìêè ó Êðèìó61. Îòæå, îáãî âî -
ðþ âà ëàñÿ ïåð ñïåê òèâà âåëè êîãî âèñ òóïó ÿê ïðîòè íîâèõ ïîðÿäê³â íà
˳âîáåðåææ³, òàê ³ ïðîòè ðîñ³éñüêî¿ çâåðõíîñò³.
Î÷å âèäíî, ìîæ ëèâ³ñòü âòðó ÷àííÿ ïðà âî áå ðåæ íîãî êîçàö òâà ó çàâî ðó -
øåííÿ íà ˳âîáå ðåææ³, êîòð³ ðîç ïî ÷à ëèñü ï³ñëÿ çì³í íà ïîñàä³ ãåòü ìàíà, òà
éîãî êîí òàêòè ç ѳ÷÷þ çìó ñèëè ðîñ³ÿí çâåð íóòè óâàãó íà ïîçèö³þ ùîäî
öüîãî ñàìîãî À. Ìîãèëè. Àëå íà ïðà âîìó áåðåç³ í³÷îãî çàãðîç ëè âîãî íå
ñïîñ òåð³ãàëîñü. ßê ïèñàâ 30 ëèïíÿ 1687 ð. Ë. Íåïëþºâ äî Â. Ãîë³öèíà, õî÷ íà
ѳ÷³ “ïîãî ëîñêà òàêà áóëà, àáè éîãî îáðàòè êîøî âèì”, ñàì À. Ìîãèëà òóäè ³
íå ¿çäèâ. Òà é âçà ãàë³ íå ìຠíàì³ðó, “ùîá éîìó êóäè ìèñ ëèòè”62.
 öåé ÷àñ, ç 17 ÷è 18 ëèïíÿ ïî 3 âåðåñíÿ 1687 ð., ïîëüñüê³ â³éñüêà íà ÷îë³ ç
êîðî ëå âè ÷åì ßêó áîì Ñîáåñü êèì, à ôàê òè÷íî êîðîí íèì ãåòü ìà íîì
Ñòàí³ñëà âîì ßáëî íî âñüêèì, òðè ìàëè Êàì ’ÿ íåöü-Ïîä³ëüñüêèé â îáëîç³,
³íòåí ñèâíî éîãî áîì áàð äó þ÷è. Ñòà íî âèùå çàëîãè áóëî äîñèòü ñåðé îç íèì.
Âíàñë³äîê îáñòð³ëó âîíà âòðà ÷àëà äåñÿòêè çàõèñ íèê³â òà ïàí³êóâàëà. ϳä
ì³ñòîì áóëè âèòîï òàí³ ïîëÿ ç³ çá³ææÿì. Ëèøå ï³ñëÿ ïðè õîäó äîïîì³æíèõ
òóðåöüêî-òàòà ðñüêèõ ñèë ïîëÿêè áóëè âèìó øåí³ â³ä³éòè63.
Íîâèíà ç³ Ëüâîâà â³ä 31 ëèïíÿ ïîâ³äîìëÿº ïðî ïîëüñüêèõ âîÿê³â, êîòð³ ï³ä
êîìàí äîþ ãóñà ðñüêîãî ïîðó ÷èêà Áåð êî âñüêîãî ïðî òÿ ãîì ê³ëüêîõ äí³â – ç 17
221
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
60 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 229, îï. 4, ñïð. 185, àðê. 182.
61 Îãëîá ëèí Î. Ãåòü ìàí ²âàí Ìàçåïà òà éîãî äîáà. – Íüþ-Éîðê-Êè¿â-Ëüâ³â-Ïàðèæ-
Òîðîíòî, 2001. – Ñ. 75-76.
62 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 229, îï. 4, ñïð. 185, àðê. 168.
63 Ko³odziejczyk D. Podole pod panowaniem tureckim. Ejalet Kamieniecki.
1672-1699. – Warszawa, 1994. – S. 114-115.
ïî 22 ëèïíÿ ïîíè ùèëè – õë³áí³ ïîëÿ, ñ³íî íàâêîëî Êàì ’ÿíöÿ-Ïîä³ëüñüêîãî, à
òàêîæ ðîç ïîâ³äຠïðî á³é ïîëÿê³â ç 5 òèñ. ÿíè ÷àð, êîòð³, âçÿâøè 6 ïîëüî âèõ
ãàð ìàò, âèé øëè ç ì³ñòà. Ñóìí³âíèé íà ïî÷àòêó á³é, âðåøò³, ñêëàâñÿ íà
êîðèñòü ïîëüñüêèõ ï³äðîçä³ë³â, ÿê³ çìó ñèëè íåïðè ÿ òåëÿ â³äñòó ïèòè. Ïðè
öüîìó ó ïîëüñüêèõ ï³äðîçä³ëàõ çàãè íóëî ïîíàä 10 ÷è ê³ëüêà äåñÿòê³â îñ³á, à
âòðàòè ÿíè ÷àð ñÿã íóëè 700 îñ³á. 20 ç íèõ áóëî âçÿòî ó ïîëîí. Âäà ëîñÿ ïîëÿ -
êàì çàõî ïèòè é “õîðî øèõ” êîíåé. Çãàäóº íîâèíà é À. Ìîãèëó, êîò ðîìó
ä³ñòàâñÿ ê³íü, ÿêîãî “ö³íèëè âåëè êîþ ö³íîþ”64. Îò ³ âñå, ùî ãîâî ðèòüñÿ òóò
ïðî ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà. Ö³ ñêóï³ â³äîìîñò³ âñå æ ïðè âî äÿòü ïðè íàéì³
äî äâîõ âàæ ëè âèõ âèñ íîâê³â: 1) À. Ìîãèëà îñî áèñòî â³äçíà ÷èâñÿ ó áîÿõ; 2)
÷àñ òèíó “ïîëüñüêèõ” ï³äðîçä³ë³â, ùî ïåðå ìîãëè ó áîþ ç ÿíè ÷à ðàìè, ñêëà -
äàëè óêðà¿íñüê³ êîçàêè. ², âðåøò³, õòîçíà êîìó íàëåæàëà âèð³øàëüíà ðîëü ó
ö³é îïåðàö³¿.
Ðîñ³ÿíè æ ïðî äîâ æó âàëè çáè ðàòè ³íôîð ìàö³þ ïðî íàÿâí³ñòü êîçàê³â, çîê -
ðåìà, é çàïî ðîæö³â, íà ñëóæá³ ó Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿. Çàâ äàííÿ ùîäî öüîãî îòðè -
ìàëè ï³ääÿ÷³ Ïîñ îëüñüêîãî ïðè êàçó ²âàí Ðàò êîâ (ëþòèé 1687 ð.)65 òà ²âàí
×åðå人â (÷åð âåíü 1687 ð.)66 Îáèäâà âîíè âåçëè ïîëüñüêîìó êîðîëþ öàðñüê³
ãðà ìîòè. Ïðè íàéìí³, äðó ãîìó ç ïîñëàíö³â äåùî âäà ëîñÿ äîâ³äàòèñÿ. Â
ñåðïí³ â³í ïîâ³äîì ëÿâ ç³ Ëüâîâà, ùî ïðè ïîëüñüêî-ëèòî âñüêîìó â³éñüêó “º ³
êîçàêè ñ³âåðñüê³, ³ çàïî ðîçüê³, ³ öüîãî áîêó Äí³ïðà”. Ñëó æèëè âîíè ï³ä íà÷à -
ëîì À. Ìîãèëè, ÿêîãî ². ×åðå人â íàçèâຠïîëêîâ íè êîì, à ðîçì³ùàëèñÿ
îêðåìî â³ä ³íøèõ.  öåé ÷àñ, çà êîðîë³âñüêèì íàêà çîì, êîçàêè çíà õî äè ëèñÿ
“ïî öþ ñòî ðîíó Êàì ’ÿíöÿ–Ïîä³ëüñüêîãî, íà ïàñ³êàõ, äëÿ îáå ðåæ íîñò³ â³ä
íåïðè ÿ òåëÿ, à êîðîë³âñüêîãî æàëó âàííÿ äàþòü ¿ì äîñ òàò íüî”67. Ïîâ³äîì -
ëåííÿ ï³ääÿ ÷îãî äຠï³äñòàâè ãîâî ðèòè, ùî óêðà¿íñüê³ êîçàêè, â òîìó ÷èñë³ é
çàïî ðîçüê³, ïðî äîâ æó âàëè áðàòè àêòèâíó ó÷àñòü ó áîÿõ ³ ï³ñëÿ çãàäàíî¿
îïåðàö³¿ ï³ä Êàì’ÿíöåì-Ïîä³ëüñüêèì.
Ç îñåí³ 1687 ð. ³ äî 1689 ð. íå çàâæäè äîáðå íàëàø òî âàí³ äî Áàòó ðèíà é
Ìîñ êâè çàïî ðîæö³ ïðî âåëè òàêîæ ê³ëüêà âîºííèõ îïå ðàö³é ïðîòè òóðê³â ³
òàòàð çäåá³ëüøîãî ï³ä äí³ïðî âñüêèìè ì³ñòå÷ êàìè, ³ ó Á³ëãî ðîä ÷èí³68.
Äåÿ êèé ÷àñ çàïî ðîæö³ ùå íå çóñòð³÷àëèñÿ ç ñåðé îç íèìè êîíòðçà õî äàìè
Ìîñ êâè òà Áàòó ðèíà ³ ïðî äîâ æó âàëè ï³äòðè ìó âàòè âçàºìîâèã³äí³ çâ’ÿçêè ç
Ïîëü ùåþ. Âîíè íå ò³ëüêè õîäèëè òóäè íà ñëóæáó, à é, çàé ìà þ ÷èñü
ðîçâ³äóâàëüíî-äèâåðñ³éíîþ ä³ÿëüí³ñòþ â Êðèìó, çàõîï ëþ âàëè ³ ïðè âî çèëè
äî ïîëÿê³â “ÿçèê³â”, çà ùî îòðè ìó âàëè âèíà ãî ðîäó. Íàï ðèê ëàä, â³äîìî, ùî ç
26 âåðåñíÿ ïî 10 æîâ òíÿ 1687 ð. ó Çîëî ÷åâ³ ïåðå áó âàëî 10 çàïî ðîæö³â íà ÷îë³
222
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
64 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1687, ñïð. 1, àðê. 90-92; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí
Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 121-122.
65 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 230, àðê. 280.
66 Òàì ñàìî. – Àðê. 335 çâ. – 336; ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1687, ñïð. 9, àðê. 44.
67 ÐÄÀÄÀ.-Ô. 79, îï. 1, ñïð. 230, àðê. 347 çâ.
68 ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 3. – Ñ. 29, 30, 43, 45, 55-57.
ç³ ñòàð øè íîþ Âèøåò ðàâ öåì. Âîíè ïðè âåçëè òóäè ïîëî íå íîãî. Çà ÷àñ ïåðå -
áó âàííÿ â ì³ñò³ êîçà êàì âèï ëà òèëè 523 çîëî òèõ ³ 15 ãðîø³â69.
Íà â³äì³íó â³ä Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ é Ðîñ³éñüêî¿ äåð æàâè, ñïðàâè â ¿õí³õ ñîþç -
íèê³â ïî àíòè îñ ìàíñüê³é êîàë³ö³¿ ñêëà äà ëèñÿ êðàùå. Òàê, ó ñåðïí³ 1687 ð.
â³éñüêà âåëè êîãî â³çèðà Ñóëåé ìàíà ó áèòâ³ ï³ä Ìîõà ÷åì ïîòåðï³ëè æîð ñòîêó
ïîðàçêó â³ä â³éñüê àâñòð³éñüêîãî âîºíà÷àëü íèêà Êàðëà Ëîòà ðè íçüêîãî, âòðà -
òèâøè á³ëÿ 20 òèñ. îñ³á.  ðåçóëü òàò³ Àâñòð³ÿ çàâî ëîä³ëà á³ëüøîþ ÷àñ òè íîþ
Óãîð ùèíè. Ïîðàçêà ï³ä Ìîõà ÷åì ñòàëà ïîøòîâ õîì äî çàêî ëîòó â òóðåöüê³é
àð쳿, ïîâñòàííÿ â Ñòàì áóë³ òà çì³ùåííÿ ç ñóë òà íñüêîãî òðîíó Ìåã ìåòà IV
(1648-1687). Éîãî ì³ñöå çàé íÿâ Ñóëåé ìàí ²² (1687-1691). Óñï³øíèìè áóëè é
䳿 âåíåö³àíö³â, ÿêèì âäà ëîñÿ çàâî ëîä³òè Àô³íàìè70.
̳æ òèì, âæå â 1688 ð. ñòà ëèñÿ ïî䳿, êîòð³ çàñâ³ä÷èëè ïðî çì³íó ìåòîä³â ³
ôîðì âïëèâó ïîëüñüêî¿ òà ðîñ³éñüêî¿ ñòîð³í íà Çàïî ðîçüêó ѳ÷. Çà äàíèìè
Ä. ßâîð íèöü êîãî, â öüîìó ðîö³ çàãîñ òðè ëèñÿ îïî çèö³éí³ ãåòü ìà íñüêîìó
óðÿäó íàñòðî¿ ñåðåä Íèçî âîãî ³éñüêà. Öå áóëî çóìîâ ëåíî âèìó øå íîþ
áåçä³ÿëüí³ñòþ êîçàê³â, ÿê³ íå äî÷å êà ëèñÿ îá³öÿíî¿ ². Ìàçå ïîþ ï³äòðèìêè
ãîðî äî âèõ ïîëê³â äëÿ çä³éñíåííÿ ïîõîäó íà Êðè ìñüêå õàíñòâî, òà
ñóïåðå÷êàìè ç Áàòó ðè íîì ç ïðè âîäó ïåðå áó âàííÿ çíà÷ íî¿ ê³ëüêîñò³ çàïî -
ðîæö³â ó çèìî âèé ïåð³îä íà òåðè òî𳿠˳âîáå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè. Îáó ðåííÿ
êîçàê³â ä³éøëî äî òèõ ìåæ, ùî âîíè ïî÷àëè ñõè ëÿòè Ìèð ãî ðî äñüêèé ³ Ëóáå -
íñüêèé ïîëêè äî ïðî òè䳿 ïîëêîâ³é ñòàð øèí³71.
Öèìè íåçãî äàìè ì³æ ѳ÷÷þ òà Áàòó ðè íîì âèð³øèëè ñêî ðèñ òà òèñÿ
ïîëüñüêèé òà ïðà âî áå ðåæ íèé êîçàöü êèé óðÿäè. Òàê, À. Ìîãèëà â³äïðà âèâ íà
Çàïî ðîææÿ ñâî¿õ ã³íö³â ç ëèñ òàìè, çì³ñò ÿêèõ, î÷å âèäíî, áóâ àíòè -
ðîñ³éñüêèì. Îäíàê ïîñëàí öÿì íå âäà ëîñÿ âèêî íàòè ñâîãî çàâäàííÿ. ¯õ ïåðå -
ñòð³ëè ï³äðîçä³ëè ë³âîáå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà ³ â³ä³ñëàëè íàçàä íà
Ïðà âî áå ðåææÿ, à â³ä³áðàí³ ëèñòè áóëè äîñ òàâ ëåí³ â Ìàëî ðîñ³éñüêèé ïðè êàç.
Òåïåð óæå ðåàêö³ÿ öàð³â íà íåïîê³ðíó ïîâåä³íêó êîçàê³â òà ñïðîáè ïîëüñüêî¿
ñòî ðîíè çàâ’ÿ çàòè ç íèìè ïîë³òè÷í³ ñòî ñóíêè áóëà æîðñòêîþ: ². Ìàçåïà
îòðè ìàâ íàêàç “ïðè áîð êàòè” çàïî ðîæö³â çà äîïî ìî ãîþ ðîñ³éñüêèõ
ï³äðîçä³ë³â, êîòð³ çíà õî äè ëèñÿ ó éîãî ï³äïî ðÿä êó âàíí³72.
Îäíàê äî çàñòî ñó âàííÿ çáðî¿ íå ä³éøëî, ùî, ïåâíî, ïîÿñíþºòüñÿ
â³äïîâ³äíèì ð³øåí íÿì ãåòü ìàíà. Ðàçîì ç òèì, â³í ï³äòðè ìàâ ïåðå ïèñêó ç
ѳ÷÷þ. Íåâ äîâç³ ë³âîáå ðåæ íèé ïðà âè òåëü îòðè ìàâ ëèñò â³ä êîøî âîãî îòà -
ìàíà Ãðè ãîð³ÿ Ñàãàé äà÷ íîãî ç òîâà ðèñ òâîì â³ä 27 ñ³÷íÿ, â ÿêîìó ç îáóðåí íÿì
çàçíà ÷à ëîñÿ, ùî ÿê ðîñ³éñüê³ öàð³, òàê ³ ïîëüñüêèé êîðîëü òà ³íø³ çàêîð äîíí³
ìîíàðõè ç äàâí³õ äàâåí ìîãëè ïðè ñè ëàòè ñâî¿õ ïðåä ñòàâ íèê³â íà ѳ÷ ó ñâî¿õ
223
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
69 Òàì ñàìî. – Ñ. 29.
70 Áîãîñ ëîâ ñêèé Ì. Ì. Ïåòð ². Ìàòå ðè àëû äëÿ áèîã ðà ôèè. – Ò. 3. Ñòðå ëåö êèé
ðîçûñê. Âîðî íåæ ñêîå êîðàá ëåñ òðî å íèå. Ãîðîä ñêàÿ ðåôîðìà 1699 ã. Êàð ëî -
âèö êèé êîí ãðåññ 1698-1699. – Ëåíèí ãðàä, 1946. – Ñ. 338; Èñòî ðèÿ Âåí ãðèè. –
Ò. 1. – Ì., 1971. – Ñ. 405; Êèí ðîññ Ë. Ðàñ öâåò è óïà äîê Îñìàí ñêîé èìïå ðèè. –
Ì., 1999. – Ñ. 376-378.
71 ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 3. – Ñ. 34.
72 Òàì ñàìî.
ïîòðå áàõ, ùîñü ïðî ïî íó þ÷è çàïî ðîæ öÿì, àáî æàäà þ÷è ïîðàäè â³ä íèõ. ²
ïîïå ðåäí³ ãåòü ìàíè öüîìó íå ïåðå øêîä æàëè. ij¿ æ ². Ìàçåïè êîçà êàì
“ïå÷àëü ó÷è íèëè”, áî ³ òàê, ïðî ÷è òàâøè ëèñò ç Íåìè ðîâà, âîíè ìàëè
ïîâ³äîìèòè ïðî íüîãî ó Áàòó ðèí òà â³äïðà âèòè äî öàð³â. Êð³ì òîãî, çàïî -
ðîæö³ âèñ ëîâ ëþ âàëè ñïîä³âàííÿ, ùî ãåòü ìàí âñå æ íàïèøå ¿ì ïðî çì³ñò àáî
íàä³øëå êîï³þ ëèñòà â³ä À. Ìîãèëè73.
Öÿ çàÿâà Íèçî âîãî ³éñüêà ñâ³ä÷èòü, ùî âîíî, íåçâà æà þ÷è íà ôîð ìàëüíó
çàáî ðîíó, çàëè øàëî çà ñîáîþ ïðàâî ï³äòðè ìó âàòè ïîë³òè÷í³ â³äíî ñèíè ç
çàðóá³ææÿì. Ïðè ÷îìó, 䳿 ². Ìàçåïè êîçàêè ñïðèé íÿëè ÿê ùîñü íåîðäè íàðíå
³ íàâ³òü ñïðî áó âàëè ïåðå êî íàòè ãåòü ìàíà ó ¿õ áåçï³äñòàâíîñò³.
Àëå ². Ìàçåïà äîò ðè ìó âàâñÿ ³íøî¿ òî÷êè çîðó. Äîñèòü îáå ðåæíî, ìàáóòü,
íå áàæà þ÷è éòè íà ïîä àëüøó êîí ôðîí òàö³þ ç ѳ÷÷þ, 12 ëþòîãî â³í â³äïîâ³â,
ùî çàòðè ìàâ ïîñëàííÿ ç Ïðà âî áå ðåææÿ íå ÷åðåç ñâîþ íåäîá ðî çè÷ ëèâ³ñòü äî
çàïî ðîæö³â, à ÷åðåç òå, ùî öå âõî äèòü ó êîëî éîãî îáîâ’ÿçê³â. ³í íàâ³òü
çàçíà ÷àâ, í³áè âèï ðàâ äî âó þ ÷èñü, ùî À. Ìîãèëà â÷è íèâ íåðîç ñóä ëèâî,
â³äïðà âèâøè ñâ³é ëèñò äî çàïî ðîæö³â ÷åðåç ë³âîáå ðåæí³ ì³ñòà, ÷îìó é íå
ïåðåé íÿòè ¿õ áóëî íå ìîæíà. À ïåðåé íÿâøè, ². Ìàçåïà ìóñèâ îãî ëî ñèòè ïðî
ëèñò öàðÿì, ÿê³ íàêà çàëè éîãî ïðè ñëàòè, à îçíà éî ìèâ øèñü ³ çðî çóì³âøè, ùî
çì³ñò ëèñòà ñóïåðå÷èòü ìèð íèì óãî äàì, óêëà äå íèì Ðîñ³éñüêîþ äåð æà âîþ ç
г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ, ìàëè ïèñàòè ïðî íüîãî äî êîðîëÿ, âìîâ ëÿ þ÷è çàáî ðî -
íèòè À. Ìîãèë³ ïîâòî ðþ âàòè òàê³ ä³¿. Ñàìèì æå êîçà êàì ãåòü ìàí “ïðî ïî íó -
âàâ ³ ðàäèâ” íàäàë³ íà âñ³ ïîñëàííÿ, ÿê³ áóäóòü íàä õî äèòè íà Çàïî ðîææÿ áåç
ìîíàð øî¿ âîë³ ³ éîãî â³äîìà íå â³äïîâ³äàòè, à â³äïðàâ ëÿòè äî Áàòó ðèíà,
çâ³äêè âîíè áóäóòü ïîñëàí³ äî Ìîñ êâè, òà ÷åêàòè öàðñüêîãî ð³øåííÿ74.
À 11 ëþòîãî 1688 ð. â ëèñò³ äî Â. Ãîë³öèíà ². Ìàçåïà ïîâ³äîì ëÿâ ïðî
ïîñëàííÿ â³ä çàïî ðîæö³â ç ð³çíèìè äîêî ðàìè íà ñâîþ àäðåñó. Êîçàêè ñêàð -
æè ëèñÿ íà ñåð äþê³â òà êîì ïàí³éö³â òà çàòðèìêó ëèñòà â³ä À. Ìîãèëè íà ѳ÷.
Øóêà þ÷è ï³äòðèìêè ó êíÿçÿ, ãåòü ìàí êëî ïî òàâñÿ é ïðî öàðñüêó ãðà ìîòó,
àäðå ñî âàíó çàïî ðîæ öÿì, ó ÿê³é éøëîñÿ á, çîê ðåìà, ïðî òå, àáè âîíè “â³ä ñòî -
ðîíí³õ í³ â³ä êîãî ëèñò³â ñîá³ íå áàæàëè, à çâà æàëè áè íà ¿õíþ öàðñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ ïðå âè ñîêó ã³äí³ñòü”, òà “ãåòü ìà íñüêîãî íàêàçó ñëó õàëè”75.
Âèâ ÷åííÿ ëèñòà ë³âîáå ðåæ íîãî ïðà âè òåëÿ äî çàïî ðîæö³â òà íàñòóïí³ ïî䳿
ñâ³ä÷àòü, ùî À. Ìîãèëà çâåð òàâñÿ äî Íèçî âîãî ³éñüêà íå áåç çãîäè, àáî
íàâ³òü ïðÿ ìîãî ðîç ïî ðÿä æåííÿ, ïîëüñüêîãî óðÿäó. Çäàºòüñÿ, Âàð øàâà
âèð³øèëà ÷èíèòè òàê, ùîá çâè íó âà ÷åííÿ ó ïîðó øåíí³ ìèð íèõ óãîä íå
ïàäàëè áåç ïî ñå ðåä íüî íà íå¿. Ñàìå òîìó ïðà âî áå ðåæ íèé ãåòü ìàí ³ áóâ âèêî -
ðèñ òà íèé ÿê òðåòÿ îñîáà. Õî÷à, ìîæ ëèâî, â³í òåæ ìàâ ñâî¿ îñîá ëèâ³ ïëàíè
224
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
73 Ýâàðíèöêèé Ä. È. Èñòî÷ íèêè äëÿ èñòî ðèè ... – Ò. 1. – Ñ. 96.
74 Òàì æå. – Ñ. 100-103.
75 Ëèñòè ²âàíà Ìàçåïè. 1687-1691 / Óïî ðÿä íèê òà àâòîð ïåðå äìîâè Â. Ñòàí³ñëà -
âñüêèé. – Ò. 1. – Ê., 2002. – Ñ. 111.
ùîäî Çàïî ðîææÿ, àäæå ñòà íî âèùå êîçàö òâà íà ïðà âîìó áåðåç³ Äí³ïðà â öåé
÷àñ äåäàë³ çì³öíþ âà ëîñÿ76.
Ðîñ³ÿ æ, ÿê áà÷èìî, ñòðè ìàíî ðåà ãó þ÷è íà ôàêòè â³éñüêî âî¿ ñëóæáè çàïî -
ðîæö³â, ³íàêøå ïîñòà âè ëàñÿ äî ïîë³òè÷ íèõ, ïîòåíö³éíî íåáåç ïå÷ íèõ äëÿ íå¿
çâ’ÿçê³â ѳ÷³ ç г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ ³ âèð³øèëà ïîêëàñòè ¿ì êðàé. À â îñîá³
². Ìàçåïè âîíà ïîáà ÷èëà âèêî íàâöÿ ñâî¿õ íàêàç³â, ÿêèé, îäíàê, ïðè öüîìó
ìàâ âëàñí³ ö³ë³. Ïðî òÿ ãîì äîâ ãèõ ðîê³â ïåðå áó âàííÿ ïðè âëàä³ ë³âîáå ðåæ íèé
ïðà âè òåëü íàìà ãàâñÿ ìàê ñè ìàëüíî îáìå æèòè ïîë³òè÷í³ ïðàâà Íèçî âîãî
³éñüêà, ï³äêî ðèòè éîãî Áàòó ðèíó. Öå ö³ëêîì óçãîäæóºòüñÿ ç îñíîâ íèìè
ö³ëÿìè éîãî ïîë³òèêè, âëó÷íî âèç íà ÷å íèìè Î. Îãëîá ëè íèì: 1) îá’ºäíàííÿ
óêð à¿íñüêèõ çåìåëü ó ñêëàä³ ºäèíî¿ äåð æàâè ï³ä ãåòü ìà íñüêèì ðåã³ìåí òîì;
2) âñòà íîâ ëåííÿ ì³öíî¿ àâòîê ðà òè÷ íî¿ ãåòü ìà íñüêî¿ âëàäè ó ñòà íîâ³é äåð -
æàâ³ ºâðî ïå éñüêîãî òèïó, ç³ çáå ðå æåí íÿì òðà äèö³éíî¿ ñèñ òåìè êîçàöü êîãî
óñòðîþ. À öå äèê òó âà ëîñÿ ðîçóì³ííÿì, “ùî ò³ëüêè ñèëüíà ãåòü ìà íñüêà
âëàäà, íåçà ëåæíà â³ä áîðîòüáè ñòàð øè íñüêèõ ïàðò³é òà ôàì³ë³éíèõ óãðó ïî -
âàíü, ìîæå áîðî íèòè äåð æàâíî-íàö³îíàëüí³ ³íòå ðåñè Óêðà¿íè ³ ñóï ðîòè
Ìîñ êâè, ³ ñóï ðîòè ³íøèõ ïðå òåí äåíò³â íà óêðà¿íñüê³ çåìë³”77.
Çà â³äíàé äå íèìè äîêó ìåí òàìè ç’ÿ ñî âàíî, ùî Ìîñ êâà, ä³éñíî, íå çàëè -
øèëà áåç óâàãè ïîçèö³þ ïîëüñüêîãî óðÿäó ó ïèòàíí³, ïîâ’ÿ çà íîìó ç
ä³ÿëüí³ñòþ ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà. Ïðè ÷îìó çðîá ëåíî öå áóëî çà ñïî íó -
êàí íÿì ². Ìàçåïè, ùî íàé ïåðøå, ÿê ðàí³øå ². Ñàìîé ëî âè÷, òóð áó âàâñÿ
ïèòàí íÿì ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè. 7 áåðåçíÿ 1688 ð. ó ñâî¿é ãðà ìîò³ äî Ïðî -
êîï³ÿ Âîçí³öèíà, ðîñ³éñüêîãî ðåçè äåíòà â Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é â 1688-1689 ðð.78,
öàð³ íàêà çó âàëè ó ðîç ìî âàõ ç ñåíà òî ðàìè äîìà ãà òèñÿ òîãî, ùîá êîðîëü çàáî -
ðî íèâ À. Ìîãèë³, à â ìàé áóò íüîìó é ³íøèì ñâî¿ì ï³ääà íèì íàçè âà òèñÿ çàïî -
ðîçü êèìè ãåòü ìà íàìè. ϳäòâåð äæåí íÿì òàêîãî ³ìåíó âàííÿ áóâ ëèñò
À. Ìîãèëè ç éîãî ï³äïè ñîì òà ïå÷àò êîþ äî Ñåìåíà Ïàë³ÿ, ïðè ñëà íèé
ïîëêîâ íè êîì äî Áàòó ðèíà, à çâ³äòè äî Ìîñ êâè. Òåïåð öåé äîêó ìåíò ïåðå ñè -
ëàâñÿ ðåçè äåíòó, ÿêèé ìàâ ïîêà çàòè éîãî ïîëüñüêèì ñåíà òî ðàì. Âèñ ëîâ ëþ -
þ÷è ñâ³é ïðî òåñò, ìîíàðõè íàãà äó âàëè, ùî çã³äíî ç “Â³÷íèì ìèðîì”
ïîëüñüêà ñòî ðîíà íå ìîæå ìàòè ïðå òåíç³é äî çåìåëü, ÿêèìè ïîñòó ïè ëàñÿ
Ìîñêâ³, íå ìóñèòü ï³äòðè ìó âàòè âçàºìèí ç ãîðî äî âèìè ³ çàïî ðîçü êèìè êîçà -
êàìè ³ íå ïîâèííà “òèìè óñòóï ëå íèìè ì³ñòàìè ³ ì³ñöÿìè, ³ Çàïî ðîæ æÿì í³ â
ÿê³ äåð æàâè ³ í³êóäè íå ïèñà òèñü, ³ íå ³ìåíó âà òèñü, ³ ç òèòë áóòè âèê ëþ ÷å -
íèì”79.
225
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
76 ×óõë³á Ò. Â. Êîçàöü êèé óñòð³é Ïðà âî áå ðåæíî¿ Óêðà¿íè (îñòàííÿ ÷âåðòü
XVII ñò.). – Ê., 1996. – Ñ. 70-71.
77 Îãëîá ëèí Î. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ñ. 54, 265.
78 Ï. Âîçí³öèí áóâ â³äïðàâ ëå íèé ç Ìîñ êâè â Âàð øàâó 20 ñ³÷íÿ 1688 ð., ïðè é íÿ -
òèé êîðî ëåì 27 ëþòîãî, 5 òðàâíÿ 1689 ð. ìàâ â³äïóñ êíó àó䳺íö³þ, 14 òðàâíÿ
âè¿ õàâ ç Âàð øàâè, à 20 ÷åð âíÿ ïðè áóâ â Ìîñ êâó (Áåëî êó ðîâ Ñ. À. Î Ïîñî -
ëüñêîì ïðè êàçå. – Ìîñ êâà, 1906. – Ñ. 66, 126).
79 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 238-240; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü -
ìàí Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 122-123.
Âèêî íó þ÷è öàðñüê³ íàêàçè, Ï. Âîçí³öèí ï³äíÿâ ïèòàííÿ ïðî ³ìåíó âàííÿ
À. Ìîãèëè 11 êâ³òíÿ 1688 ð., íà çóñòð³÷³ ç ëèòî âñüêèì ï³äêàí öëå ðîì Ìèõàé -
ëîì Ðàä çèâ³ëëîì, ïîêà çàâøè îðèã³íàë ëèñòà ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà. Àëå
íà ïðî òåñòè ðîñ³éñüêî¿ ñòî ðîíè ï³äêàí öëåð â³äðå à ãó âàâ äîñèòü ñâîºð³äíî –
çðî áèâ ñïðîáó ïðåä ñòà âèòè ñïðàâó, ÿê íå âàðòó îñîá ëè âî¿ óâàãè. ³í çàÿ âèâ,
ùî À. Ìîãèëà ÷èíèòü òàê “ç ïðî ñòîòè”, ³ ùî éîìó áóäå â³äïðàâ ëåíî
êîðîë³âñüêèé óêàç ç çàáî ðî íîþ ³ìåíó âà òèñü çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà íîì80.
Ï. Âîçí³öèí ç’ÿ ñî âó âàâ öå ïèòàííÿ, ïîä àâøè éîãî îêðå ìîþ ñòà òåþ, é
ñåðåä ö³ëîãî ðÿäó ïèòàíü, íà ÿê³ ðîñ³éñüêà ñòî ðîíà ïðàã íóëà îòðè ìàòè
â³äïîâ³äü, áåëçüêîìó âîºâîä³ Ìàðêó Ìàò ÷è íñüêîìó. Ó ö³é ñòàòò³ âèìà ãà ëîñü,
“ùîá ï³ääàí íèé êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ êîçàê Ìîãèëà íå íàñì³ëþâàâñÿ
³ìåíó âà òèñü ãåòü ìà íîì çàïî ðîçü êèì, ÿê ³ìåíóºòüñÿ ³ íà ïå÷àòö³ ñâî¿é ³ìåíó -
âàííÿ ïðî òèâíî äîãî âî ðàì íàâà æèâñÿ âèð³çàòè, ùî â äîãî âîð³ â³÷íîãî ñïî -
êîþ ñàìå íàïè ñàíî, íå ò³ëüêè òàêîìó ïðî ñòî ëþ äèíó, àëå ³ ñàì³é êîðîë³âñüê³é
âåëè÷ íîñò³ ³ ¿õ ìèëîñ òÿì ïàíàì ñåíà òî ðàì, ³ âñ³ì ï³ääàí íèì êîðîë³âñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ òèìè ì³ñòàìè ³ êðà¿ íàìè, íà ÿê³ íà â³÷í³ ÷àñè â äåð æàâó ¿õ
öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ â³ääàíí³, íå ïîâèíí³ ³ìåíó âà òèñü”81. Îäíàê äîáè òèñÿ
ñâîãî ðîñ³éñüêîìó ïðåä ñòàâ íè êîâ³ íà öåé ðàç íå âäà ëîñÿ. ³äïîâ³äü êîðîëÿ,
ïåðå äàíà 19 ÷åð âíÿ Ì. Ìàò ÷è íñüêèì, áóëà êîðîò êîþ òà îäíî çíà÷ íîþ: “ßê
ãåòü ìàíó êîçàöü êîìó êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ³ìåíó âàòè ñåáå, ïðî òå â äîãî -
âî ðàõ í³ÿêî¿ íåìຠçãàäêè”82. Ñïè ñîê ç ïåðå äà íèõ ïîëÿ êàì ñòà òåé òà
â³äïîâ³ä³ íà íèõ íàä³éøëè â³ä Ï. Âîçí³öèíà äî Ìîñ êâè 16 ëèïíÿ 1688 ð.83
Îäíàê òàêà â³äïîâ³äü íå âëàø òó âàëà Ï. Âîçí³öèíà, ³ âæå 21 ÷åð âíÿ â³í
ïîâ³äîì ëÿâ, ùî íà çóñòð³÷³ ç ïðåä ñòàâ íè êîì ïîëüñüêîãî óðÿäó äîêî ðÿâ, ãîâî -
ðÿ÷è ïðî À. Ìîãèëó: “…÷è ïðè ñòîéíà òà â³äïîâ³äü ³ ïðàâä³ ÷è äîñ òîéíà, ÿêà
ç³ ñòî ðîíè êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ íàïè ñàíà, òîìó ùî â äîãî âî ðàõ ñàìå òå
çîá ðà æåíî, ùî âñ³ ï³ääàíí³ éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ íå ìàþòü òèìè
ì³ñòàìè ³ìåíó âà òèñÿ, êîòð³ óñòóï ëåí³ â ñòî ðîíó ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³, à íå
ò³ëüêè òîé Ìîãèëà”84. Àëå ïîëÿê íå ïîãîä æó âàâñÿ ³, çàëè øà þ ÷èñü íà ïîçèö³¿,
çàÿâ ëåí³é êîðî ëåì, çàçíà ÷àâ, ùî “ïðî êîçàöü êèõ ãåòü ìàí³â òàì (ó ìèð íèõ
óãî äàõ – Â. Ñ.) íå çãà äàíî”85.
25 ëèïíÿ 1688 ð. äàòî âàíî ùå îäíó öàðñüêó ãðà ìîòó äî Ï. Âîçí³öèíà, â
ÿê³é çãà äó âà ëàñÿ é ïðî áëåìà ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè. Ç ïîì³æ ðàí³øèõ âîíà
âèä³ëÿºòüñÿ äóæå ö³êàâîþ ïðî ïî çèö³ºþ ðîñ³éñüêî¿ ñòî ðîíè ùîäî êîì -
ïðîì³ñíîãî ð³øåííÿ öüîãî ïèòàííÿ. Çìè ðèâ øèñü ç ³ñíó âàí íÿì ïðà âî áå ðåæ -
íîãî êîçàö òâà òà éîãî êåð³âíèêà, ï³äâëàä íèõ êîðîëþ, Ìîñ êâà çàïðî ïî íó âàëà
ñâ³é âàð³àíò ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè: “…âåë³â áè êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü
226
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
80 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 268-269; Ô. 79, îï. 1, ñïð. 234,
àðê. 146 çâ.-148 çâ; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ...
– Ñ. 123-124.
81 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 553; Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 388 çâ.
82 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 557; Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 391.
83 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 552.
84 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 93 çâ.
85 Òàì ñàìî.
òîìó Ìîãèë³ ³ìåíó âà òèñü íà÷àëü íè êîì ñâî¿õ êîçàê³â – ï³ääàí íèõ
íåìèð³âñüêèõ òà ³íøèõ ì³ñò ìåø êàíö³â, êîòð³ ï³ä éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ -
íîñò³ äåð æà âîþ”86.
Òàêèì ÷èíîì, éøëîñÿ ïðî ïðè ìåí øåííÿ îô³ö³éíîãî ñòà òóñó ïðà âî áå ðåæ -
íîãî ãåòü ìàíà, ïîð³âíÿíî ç ë³âîáå ðåæ íèì, øëÿ õîì âèê ëþ ÷åííÿ ç ³ìåíó -
âàííÿ ñàìèõ ïîíÿòü “ãåòü ìàí” òà “Â³éñüêî Çàïî ðîçüêå”. Öå, áåç ïå ðå÷íî,
ìàëî áè íåãà òèâ íèé âïëèâ íà ñòàâ ëåííÿ äî À. Ìîãèëè ç áîêó êîçàö òâà òà
³íøèõ ñòàí³â óêð à¿íñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, ñïðè ÿëî áè çìåí øåííþ éîãî àâòî ðè -
òåòó. Çðî çóì³ëî, ùî г÷ Ïîñ ïî ëèòà íå ìîãëà ïðè é íÿòè òàêó ïðî ïî çèö³þ, áî
ÿêðàç ñàìà ³ ïðè êëà äàëà çóñèëëÿ äëÿ ïðè âåð íåííÿ ÿêíàéá³ëüøîãî ÷èñëà
êîçàö òâà òà, ó ñïðè ÿò ëè âèõ îáñòà âè íàõ, ïëà íó âàëà âèêî ðèñ òàòè éîãî ïðîòè
Ìîñ êâè, ùî áóëî êîí÷å íåîáõ³äíî ïðè â³äíîâ ëåíí³ áîðîòüáè çà âîëîä³ííÿ
Êèºâîì òà ˳âîáåðåææÿì.
гøó÷³ çàõîäè öàðñüêî¿ òà ãåòü ìà íñüêî¿ àäì³í³ñòðàö³é íå çàâà äèëè
À. Ìîãèë³, çà áàæàí íÿì êîðîëÿ, íåâäîâç³ â³äïðà âèòè äî çàïî ðîæö³â ùå
îäíîãî ïîñëàíöÿ – êîçàêà Ùåð áàò³âñüêîãî êóðåíÿ Êóêøó, ÿêîìó áóëî äîðó -
÷åíî ïðè âåçòè ãðîø³ êîøî âîìó òà íà ñ³÷îâó öåð êâó87. Î÷å âèäíî, öå áóâ êîçàê
îäíîãî ç êóðåí³â Çàïî ðîçü êî¿ Ñ³÷³, êîò ðèé áóâ ó Íåìè ðîâ³ òà ïðè ¿õàâ íàçàä.
Íåâ³äîìî, ïðîòå, ÿê ïîòðà ïèâ â³í äî ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà. Ìîæ ëèâî,
áóâ ïîñëàí öåì Íèçî âîãî ³éñüêà. Ùî æ äî ãðî øåé, òî øâèäøå âñüîãî ¿õ
íàä àëè À. Ìîãèë³ ïîëÿêè. Íåç âè÷ íèì â öüîìó âèïàäêó âèã ëÿäຠôàêò ïîä à -
ðóíêó öåðêâ³. Àëå ÿê ïèñàâ ùå Ä. ßâîð íèöü êèé, “ó ñàìèõ âàæ êèõ ñèòóàö³ÿõ ³
ïå÷àëü íèõ ïîä³ÿõ öåð êâà çàâæäè áóëà íàé ãî ëîâí³øîþ òóð áî òîþ ñ³÷îâèõ
êîçàê³â”88. Òîáòî, íàä³ñëàííÿ À. Ìîãè ëîþ ãðî øåé íà ñ³÷îâó öåð êâó áóëî âèÿ -
âîì îñîá ëè âî¿ óâàãè ÿê ïîëüñüêî¿ âåðõ³âêè, òàê ³ éîãî äî Íèçîâîãî ³éñüêà.
ϳñëÿ öüîãî íà ѳ÷ ïðè ¿æäæàëè é ³íø³ ïîñëàíö³ ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü -
ìàíà. Âîíè ïðè âåçëè ëèñò â³ä À. Ìîãèëè, äàòî âà íèé 23-ì ÷åð âíÿ, ó ÿêîìó
â³í íàñàì ïå ðåä ö³êàâèâñÿ, ÷è ä³éøëè äî çàïî ðîæö³â éîãî ïîñëàííÿ ³ ãðîø³,
â³äïðàâ ëåí³ ç Êóê øåþ. À íàäàë³ çàçíà ÷àâ, ùî õî÷à íå îòðè ìàâ â³äïîâ³ä³ ³
í³õòî äî íüîãî ç ѳ÷³ íå ïðè ¿æäæàâ, â³äçèâàºòüñÿ äî êîçàê³â ç ïðè õèëüí³ñòþ.
Ãåòü ìàí êëî ïî òàâñÿ ùîäî â³äïîâ³ä³ íà ñâî¿ ëèñòè, â³äîìîñ òåé ïðî ïîâåä³íêó
íåïðè ÿ òåë³â òà çàçíà ÷àâ, ùî ïðè âèêî íàíí³ öèõ ïðî õàíü çàïî ðîæö³ çàñëó -
æàòü äîáðå ñòàâ ëåííÿ òà ìèë³ñòü êîðîëÿ. Êð³ì òîãî À. Ìîãèëà êëî ïî òàâñÿ
ïðî òå, ùîá çàïî ðîæö³ çâåð íó ëèñÿ ç ïðî õàí íÿì äî ². Ìàçåïè ùîäî çàáåç ïå -
÷åííÿ ïîâåð íåííÿ éîãî ïîñëàíö³â89. ßê áà÷èìî, ïîñëàííÿ ïðà âî áå ðåæ íîãî
ãåòü ìàíà ñâ³ä÷èòü ïðî áàæàííÿ ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè ïðè âåð íóòè äî ñåáå óâàãó
òà ñèìïàò³¿ Íèçîâîãî ³éñüêà.
227
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
86 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 578-579; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü -
ìàí Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 125.
87 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 414 çâ.-415, 416-416 çâ; Ñòàí³ñëà -
âñüêèé Â. Ãåòü ìàí Àíäð³é Ìîãèëà ³ çàïî ðîçüê³ êîçàêè// Êè¿âñüêà Ñòà ðî âèíà. –
1999. – ¹ 3. – Ñ. 158.
88 ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 1. – Ñ. 263.
89 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 414 çâ.-417; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü ìàí
Àíäð³é Ìîãèëà ... – Ñ. 158-159.
Ïðî îñòàíí³õ ïðåä ñòàâ íèê³â Íåìè ðîâà êîçàêè ³íôîð ìó âàëè Áàòó ðèí ëèñ -
òîì â³ä 17 ëèïíÿ90. Öüîãî æ äíÿ çàïî ðîæö³ â³äïðà âèëè äî ². Ìàçåïè é
ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî ïðè áóòòÿ äî íèõ ùå îäí³º¿ îñîáè - “òîâ ìà÷à” À. Ìîãèëè,
ìåø êàíöÿ Íåìè ðîâà Àíäð³ÿ Ëåâåí äî âñüêîãî, êîò ðèé ¿çäèâ äî Á³ëãî ðîä ÷èíè
òà Êðèìó âèêóï ëÿòè íåâ³ëüíèê³â. Ç ñîáîþ “òîâ ìà÷” ïðèâ³ç ïîñëàííÿ â³ä
êèçè êåð ìå íñüêîãî áåÿ äî çàïî ðîæö³â, ùî ñòî ñó âà ëîñÿ âèêóïó ç íåâîë³ ïîëî -
íå íèõ êîçàê³â91. Îäíà êîâå äàòó âàííÿ îáîõ ëèñò³â ç ѳ÷³ äî Áàòó ðèíà äîç âîëÿº
ïðè ïóñ òèòè, ùî â íèõ éäåòüñÿ ïðî òèõ ñàìèõ ëþäåé. Îäíàê ïðè â³äíàé äåí³
àðõ³âíîãî äîêó ìåíòó, êîò ðèé ì³ñòèòü ðîç ïîâ³äü À. Ëåâåí äî âñüêîãî ïðî éîãî
ïî¿çäêó, áóëî ç’ÿ ñî âàíî, ùî öå íå òàê. “Òîâ ìà÷” âè¿ õàâ ç Íåìè ðîâà çàäîâãî äî
â³äïðàâêè îñòàíí³õ ïîñëàíö³â À. Ìîãèëè íà ѳ÷ – ùå íà Âåëè êèé ï³ñò92.
À. Ëåâåí äî âñüêèé çä³éñíèâ ïî¿çäêó äî Íèçî âîãî ³éñüêà ÷åðåç òàòàðñüê³
çåìë³: Á³ëãî ðîä ÷èíó ³ Êðèì. À äàë³ ïî¿õàâ äî ë³âîáå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà. Ñë³ä
çàçíà ÷èòè, ùî òàêèé ìàð øðóò âèã ëÿäຠäîñèòü äîáðå ïðî äó ìà íèì. Àäæå,
ïîñè ëà þ÷è ñâî¿õ ëþäåé ÷åðåç Á³ëîãî ðîä ÷èíó, Êðèì, Çàïî ðîææÿ òà Ãåòü ìàí -
ùèíó, À. Ìîãèëà ì³ã ðîç ðà õî âó âàòè íà âèêî íàííÿ ñèëàìè îäíîãî ïîñ îëüñòâà
òà ó â³äíîñíî êîðîò êèé òåðì³í ìàê ñè ìóìó ð³çíî ìàí³òíèõ çàâäàíü. Òàêîæ
çðî çóì³ëî, ùî ïðè ¿çä ïîñëàíö³â, ÿê³ îô³ö³éíî ¿çäèëè âèêóï ëÿòè ïîëî íå íèõ,
çîê ðåìà, ð³äíîãî áðàòà ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà ßêèìà, êîò ðîãî, äî ðå÷³,
òàê ³ íå âäà ëîñü çíàéòè93, íå ì³ã â³äêðèòî ðîçö³íþâà òèñÿ Áàòó ðè íîì òà Ìîñ -
êâîþ, ÿê ñïðîáà ïîë³òè÷ íîãî êîí òàêòó. À öå äàâàëî ãàðàíò³¿ áåçïå÷íîãî
ïðî¿çäó.
ßê óæå çàçíà ÷à ëîñü, ëèñò â³ä ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà, íå ïðè õî âó þ÷è,
çàïî ðîæö³ â³äïðà âèëè äî ². Ìàçåïè, â÷è íèâøè òàê, ÿê âîíè îá³öÿëè ó õîä³
³íöè äåíòó ç ïåð øèì ëèñ òîì. Àëå íàâðÿä ÷è êîçàêè ëàäí³ áóëè ðîáèòè òàê
çàâæäè, âðà õî âó þ÷è íåñòàá³ëüí³ñòü ñòî ñóíê³â ç Áàòó ðè íîì. Äî òîãî æ âîíè
ñàì³ ïîâ³äîìèëè ãåòü ìàíó, ùî õî÷à äî À. Ìîãèëè â³äïîâ³ä³ íå ïèñàëè, à
âñå-òàêè “ñëî âåñíî ÷îëî áèòòÿ ïîñè ëàëè çà ïðè ñëàííÿ ãîñ òèíö³â”94.
20 ëèïíÿ À. Ëåâåí äî âñüêèé ïðè ¿õàâ äî òàáîðó ². Ìàçåïè íà Ñàìàð³, äå,
î÷å âèäíî, éîãî é ïðè é íÿâ ãåòü ìàí. “Òîâ ìà÷” ðîç ïîâ³â ². Ìàçåï³ ïðî òå, ùî
ä³çíàâñÿ ï³ä ÷àñ ïî¿çäêè, à ñàìå ïðî íàïàäè êðèì ÷àí íà ï³äâëàäí³ Ïîëüù³
çåìë³, ñòàí òà áîºãîòîâí³ñòü ð³çíèõ òàòà ðñüêèõ îðä, â³äïðàâêó äîïîì³æíèõ
÷àñ òèí ç Á³ëãî ðîä ÷èíè äëÿ âåäåííÿ áîéî âèõ ä³é íà Áàë êà íàõ, çàñòå ðåæí³
çàõîäè, âæèò³ â Êðèìó äëÿ çàõèñòó â³ä íàïàä³â ðîñ³éñüêèõ òà óêð à¿íñüêèõ
228
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
90 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 414 çâ.-415 çâ; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü -
ìàí Àíäð³é Ìîãèëà ... – Ñ. 158.
91 Ýâàðíèöêèé Ä. È. Èñòî÷ íèêè äëÿ èñòî ðèè ... – Ò. 1. – Ñ. 123-127.
92 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 124, îï. 1, 1688, ñïð. 113, àðê. 35-41; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ïî¿çäêà
“òîâ ìà÷à” ãåòü ìàíà Àíäð³ÿ Ìîãèëè äî Á³ëãî ðîä ÷èíè òà Êðèìó (1688 ð.) // Óêð -
à¿íñüêèé ³ñòî ðè÷ íèé çá³ðíèê. 1999. – Ê., 1999. – Ñ. 306-310.
93 Òàì ñàìî.
94 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 415; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü ìàí Àíäð³é
Ìîãèëà ... – Ñ. 158.
â³éñüê òîùî95. Âñå öå, ÿêùî íå á³ëüøå, áåç ïå ðå÷íî, â³í ðîç ïîâ³äàâ ³
çàïîðîæöÿì.
Âñ³ îòðè ìàí³ ç ѳ÷³ ïîñëàííÿ ç âëàñ íèì ëèñ òîì ². Ìàçåïà â³äïðà âèâ äî
Ìîñ êâè, äå 1 ñåð ïíÿ ç íèìè îçíà éî ìè ëàñÿ ðîñ³éñüêà âåðõ³âêà. Îêðåìå
ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî ïîñëàíö³â À. Ìîãèëè íà Çàïî ðîææÿ áóëî íàïðàâ ëåíå ç
Áàòó ðèíà ³ äî Â. Ãîë³öèíà. Ìîñ êâà îäðàçó æ ïî÷àëà âæè âàòè çàõîä³â ùîäî
ï³äíÿ òèõ ë³âîáå ðåæ íèì ãåòü ìà íîì ïèòàíü. Áóëè äàí³ ðîç ïî ðÿä æåííÿ ïðî
â³äïðàâêó äâîõ ãðà ìîò. Îäíà àäðå ñó âà ëàñü Ï. Âîçí³öèíó, à ³íøà –
ïîëüñüêîìó êîðîëþ. Ëèñò À. Ìîãèëè ïåðå ñè ëàâñÿ ðîñ³éñüêîìó ïîñëàíöþ,
êîò ðèé ìàâ ïîêà çàòè éîãî äëÿ îçíà éîì ëåííÿ ïîëÿ êàì ïðè ïåðå äà÷³ öàðñüêî¿
ãðà ìîòè. Ïðè ÷îìó îðèã³íàë â³í ïîâè íåí áóâ çàëè øèòè, à êîï³þ â³ääàòè96.
 ãðà ìîò³ äî ßíà III â³ä 16 ñåð ïíÿ éøëîñÿ ïðî òå, ùî, íåçâà æà þ÷è íà
îá³öÿíèé ñåíà òî ðàìè êîðîë³âñüêèé óêàç çàáî ðî íèòè À. Ìîãèë³ ïèñà òèñÿ
çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà íîì òà ï³äòðè ìó âàòè çíî ñèíè ç ѳ÷÷þ, â³í íå ïðè ïè íèâ
òàê ÷èíèòè, òà âèñ ëîâ ëþ âà ëîñü ñïîä³âàííÿ íà òå, ùî Âàð øàâà âæèâå
íåîáõ³äíèõ çàõîä³â. Ïðè ÷îìó çâåðòຠíà ñåáå óâàãó òîé ôàêò, ùî ó ãðà ìîò³
áóëà âèñ ëîâ ëåíà âïåâ íåí³ñòü, ùî ïðà âî áå ðåæ íèé ãåòü ìàí ñàìîâ³ëüíî
îáíàä³þâàâ êîçàê³â êîðîë³âñüêîþ ìèë³ñòþ. Íå âäà þ ÷èñü äî áåç ïî ñå ðåäí³õ
îáâè íó âà ÷åíü, íà ùî, âðåøò³, é íå áóëî äîñ òàòí³õ ï³äñòàâ, öàð³ äàëè çðî -
çóì³òè, ùî ¿ì â³äîìî ïðî 䳿 ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè òà ùî Ìîñ êâà íå çàëè øèòü öå
áåç óâàãè. Ó ö³é ãðà ìîò³ ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè çíîâó ïîâ’ÿ çó âà ëîñü ç ïèòàí -
íÿì âëàäè íàä óêð à¿íñüêèì êîçàö òâîì, â çâ’ÿçêó ç ÷èì êîðîëü, äîò ðè ìó þ -
÷èñü óêëà äå íèõ óãîä, ìàâ âæèòè æîðñòêèõ çàõîä³â ùîäî ä³ÿëü íîñò³
íåìèð³âñüêîãî ãåòü ìàíà. Çã³äíî ç ïîñëàí íÿì äî êîðîëÿ ïåðå ãî âîðè ç ñåíà òî -
ðàìè ìàâ âåñòè Ï. Âîçí³öèí.  ãðà ìîò³ äî îñòàí íüîãî, òåæ äàòî âàí³é 16 ñåð -
ïíÿ, â³ääà âà ëèñÿ íåîáõ³äí³ ³íñòðóêö³¿ ùîäî ïðî äîâ æåííÿ ðîç ãëÿäó öèõ
ïèòàíü ï³ä ÷àñ íàñòóï íèõ çóñòð³÷åé ç ïðåä ñòàâ íè êàìè ïîëüñüêî¿ âåðõ³âêè97.
Âèêî íó þ÷è ïîêëà äåí³ íà íüîãî çàâäàííÿ, Ï. Âîçí³öèí â³äñòî þ âàâ
ïîçèö³þ Ìîñ êâè íà çóñòð³÷àõ ç ïîëüñüêèìè ñåíà òî ðàìè. Òàê, 20 âåðåñíÿ,
ïîáà ÷èâ øèñü ç ñåíà òî ðàìè, î÷î ëþ âà íèìè Ì. Ìàò ÷è íñüêèì ó Çîëî ÷îâ³,
ðîñ³ÿíèí çàÿ âèâ, ùî À. Ìîãèëà, ÷èíÿ÷è ïåðå øêîäè ìèð íèì óãî äàì, “ê³ëüêà
ðàç³â äî òèõ æå ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ï³ääà íèõ, â Çàïî ðîçüêó ѳ÷ äî êîøî -
âèõ îòà ìàí³â ³ äî âñüîãî ïîñï³ëüñòâà ïîñè ëàâ íàðî÷ íèõ ñâî¿õ ïîñëàíö³â”,
çàêëè êà þ÷è ¿õ òà íàçè âà þ÷è ñåáå çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà íîì. Á³ëüøå òîãî, “³ òå
â ëèñò³ ñâîºìó äîëî æèâ, ùî â³í Ìîãèëà ç íèìè çàïî ðîæ öÿìè ïåðå ñèëêè ìຠ³
¿õ éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ìèë³ñòþ îáíàä³þº ç ïðè çâî ëåííÿ éîãî
êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³”. Ï. Âîçí³öèí íàïî ëÿ ãàâ, ùîá êîðîëü “æîð ñòîêî
çàáî ðî íèâ” À. Ìîãèë³, à íàäàë³ é ³íøèì íàçè âàòè ñåáå çàïî ðîçü êèìè ãåòü ìà -
229
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
95 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 124, îï. 1, 1688, ñïð. 113, àðê. 35-41; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ïî¿çäêà
“òîâ ìà÷à” ãåòü ìàíà Àíäð³ÿ Ìîãèëè … – Ñ. 306-310.
96 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 417-419; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü ìàí
Àíäð³é Ìîãèëà ... – Ñ. 159; Ëèñòè ²âàíà Ìàçåïè. – Ò. 1. – Ñ. 208-209, 213.
97 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 419-425 çâ.; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ãåòü ìàí
Àíäð³é Ìîãèëà ... – Ñ. 160-162.
íàìè òà ïîñè ëàòè ñâî¿õ ëþäåé íà ѳ÷. Äëÿ äîêó ìåí òàëü íîãî ï³äòâåð äæåííÿ
ñâî¿õ ñë³â Ï. Âîçí³öèí â³ääàâ ñåíà òî ðàì ñïè ñîê ëèñòà ç Íåìè ðîâà, à äàë³, íà
ïðî õàííÿ Ì. Ìàò ÷è íñüêîãî, ³ îðèã³íàë, îòðè ìàâøè îá³öÿíêó ïðî éîãî
ïîâåð íåííÿ ï³ñëÿ ïðåä ’ÿâ ëåííÿ êîðîëþ98.
Äàë³ ñåíà òîðè çîá ðà çèëè ñâîº çäè âó âàííÿ é çàïè òàëè, ÷îìó öàð³ ïðîòè
³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè çàïî ðîçü êèì ãåòü ìà íîì, ³ ÿê éîìó “òèì òèòó ëîì íå
ïèñà òèñÿ”, ÿêùî â³í ìຠï³ä ñâî¿ì ðåã³ìåí òîì êîçàê³â. Íà ùî ðåçè äåíò çíîâó
ïîâòî ðèâ àðãó ìåíòè ïðî íåçà êîí³ñòü ³ìåíó âàííÿ òèìè “ì³ñòàìè, çåì ëÿìè,
ì³ñöÿìè”, ÿê³ ïåðåé øëè ï³ä öàðñüêó âëàäó, à òàêîæ ïðî íåïðà âîì³ðí³ñòü
çâ’ÿçê³â áóäü-êîãî ç ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè ç Çàïî ðîæ æÿì. Öüîãî äíÿ ñåíà òîðè
ïîîá³öÿëè äîíåñòè ïðî âñå êîðîëþ99. Àëå é 22 âåðåñíÿ, íà çóñòð³÷³ ç
áåëçüêèì âîºâîäîþ, ÿêèé ïîâåð íóâ îðèã³íàë ëèñòà ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü -
ìàíà, Ï. Âîçí³öèí ïî÷óâ, ùî, çà ñëî âàìè êîðîëÿ, â³äïîâ³ä³ íà ï³äíÿò³ íèì
ïèòàííÿ áóäóòü äàí³ ï³çí³øå, ï³ñëÿ êîí ñèë³óìó ç ñåíà òî ðàìè100.
Ðåçè äåíò, îäíàê, íàñò³éëèâî äîìà ãàâñÿ ñâîãî. ³í ïèñü ìîâî çâåð íóâñÿ äî
êîðîëÿ, áåëçüêîãî âîºâîäè ùîäî â³äïîâ³ä³ íà öàðñüêó ãðà ìîòó ïðî À. Ìîãèëó
òà ñâî¿ çàïèòè íà çóñòð³÷³ ç ñåíà òî ðàìè. Àëå â³äïîâ³äü, ÿêà íàä³éøëà â³ä
âîºâîäè, éîãî íå âëàø òó âàëà. 18 æîâ òíÿ Ï. Âîçí³öèí ïèñàâ äî êíÿç³â Âàñèëÿ
òà Îëåêñ³ÿ Ãîë³öèíèõ, ùî, íà éîãî äóìêó, â ëèñò³ âîºâîäè íåìຠïðàâäè, à
ëèøå íåïðèñ òîéí³ äëÿ äåð æàâ íèõ ñïðàâ â³äìîâêè. Íàòîì³ñòü ðåçè äåíò
çàçíà ÷àâ, ùî ìຠäîñ òîâ³ðí³ â³äîìîñò³ ïðî òå, “ùî êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü
òîãî íå õî÷å, àáè Ìîãèë³ çàêà çàòè ïèñà òèñÿ ãåòü ìà íîì çàïî ðîçü êèì, ³ õî÷å
ïðî òå íà ñåéì³ ïðî ïî íó âàòè, ³ íà ïîñë³â íàð³êàòè, ÿê³ áóëè ³ óêëà äàëè â³÷íèé
ìèð ó Ìîñêâ³”. Íà äóìêó ðåçè äåíòà, íà ìàé áóò íüîìó ñåéì³ ìàëî áóòè áàãàòî
ñêà çàíî ïðî öþ óãîäó, òà é êîðîëü, çà â³äñóòí³ñòþ ñåíà òîð³â, â³äêëà äàâ
â³äïîâ³äü íà ï³äíÿò³ ïèòàííÿ äî ïðè ¿çäó â Âàð øàâó101.
Íàñ òóï íîãî ðàçó Ï. Âîçí³öèí ãîâî ðèâ ïðî ³ìåíó âàííÿ À. Ìîãèëè íà
çóñòð³÷³ ç ïîëüñüêèìè ñåíà òî ðàìè 12 ãðóäíÿ ó Âàð øàâ³, íàãà äàâøè, ùî öå
ïèòàííÿ â³í ïîñòà âèâ ïåðåä íèìè ùå ó Çîëî ÷åâ³ (âåðå ñåíü). Ðåçè äåíò çàÿ âèâ,
ùî ÷åêຠíà â³äïîâ³äü. Ç îñ³á, ç ÿêèìè Ï. Âîçí³öèí çóñòð³÷àâñÿ ó Çîëî ÷åâ³,
òóò áóâ ïðè ñóòí³é ëèøå áåëçüêèé âîºâîäà. ³í ðîç ïîâ³â ³íøèì ñåíà òî ðàì
ïðî âèìîãè ðåçè äåíòà ³ ïðî ð³øåííÿ êîðîëÿ â³äêëàñòè ñïðàâó äî ïîâåð íåííÿ
ó Âàð øàâó, ï³ñëÿ ÷îãî ñåíà òîðè ïåðå ãî âî ðèëè “ì³æ ñîáîþ òèõî”, à ïîò³ì
ìàð øà ëîê ñêà çàâ, ùî Ï. Âîçí³öèí âèêî íàâ ñâîþ ñïðàâó – îçâó ÷èâ òå, ùî
íàêà çàëè éîìó öàð³, “³ òå âîíè âñå çðî çóì³ëè, ³ äîíå ñóòü êîðîë³âñüê³é âåëè÷ -
íîñò³, ãîñó äàðþ ñâîºìó ìèëîñ òè âîìó, ³ â³äïîâ³äü éîìó â÷è íÿòü ³íøèì
230
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
98 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 154; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí Ïðà -
âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 125.
99 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 156 çâ; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí
Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 125-126.
100 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 157; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí Ïðà -
âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 126.
101 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 171; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí Ïðà -
âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – Ñ. 126.
÷àñîì”102. 24 ãðóäíÿ ðåçè äåíò çíîâó îòðè ìàâ çàïåâ íåííÿ, ùî áóäå ìàòè
â³äïîâ³äü ùîäî À. Ìîãèëè ï³ñëÿ êîí ñèë³óìó103.
Íà íàøó äóìêó, ðåàêö³ÿ ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè íà ïîñòàâ ëåí³ Ìîñ êâîþ
ïèòàííÿ º íåçà ïå ðå÷ íèì ñâ³ä÷åí íÿì ñâ³äîìîãî çàòÿ ãó âàííÿ âèð³øåííÿ ïðî -
áëåìè. Âàð øàâà íå ìîãëà ñîá³ äîç âî ëèòè ï³òè íà ïðÿìå ïîðó øåííÿ ìèð íèõ
óãîä, âèõî äÿ÷è ç³ ñêëàä íî¿ ñèòóàö³¿, ó ÿê³é îïè íè ëàñÿ Ïîëüñüêî-Ëèòî âñüêà
äåð æàâà. Ðàçîì ç òèì, âîíà íå õîò³ëà ïîñòó ïè òèñÿ, ïðè ìåí øèòè ñòà òóñ óæå
ä³þ÷îãî êåð³âíèêà ïðà âî áå ðåæ íîãî êîçàö òâà. Òèì á³ëüøå íå ìîãëè ïîëÿêè
â³äìî âè òèñÿ é â³ä çâ’ÿçê³â ç ë³âîáå ðåæ íèì ³ çàïîðîçüêèì êîçàöòâîì.
Àëå, ïåâíî, ñàìå íàñò³éëèâ³ äîìà ãàííÿ Ðîñ³¿ ïðè âåëè äî òîãî, ùî âæå
íàñòóï íèê À. Ìîãèëè áóâ íå âèáîð íèì, à íàêàç íèì ãåòü ìà íîì. Ñàìå “íàêàç -
íèì ³éñüêà íàøîãî Çàïî ðîçü êîãî” ³ìåíó âàâ Ãðèöüêà ²âàíî âè÷à (Ãðèøêà)
(1689-1692) ßí Ñîáåñü êèé â ëèñò³ äî íüîãî â³ä 4 òðàâíÿ 1689 ð.104
Ç ñàìèì æå À. Ìîãè ëîþ ïèòàííÿ âèð³øèëîñÿ ñàìî ñîáîþ â ñ³÷í³ 1689 ð.
Òîä³ Ï. Âîçí³öèí ïèñàâ äî êíÿç³â Ãîë³öèíèõ: “Äî ìåíå êîðîë³âñüêà
âåëè÷í³ñòü çâî ëèâ íàêà çàòè ò³øó÷èñü, ùî âæå Ìîãèëà ïèñà òèñÿ çàïî ðîçü êèì
ãåòü ìà íîì íå áóäå íàâ³êè, îñê³ëüêè ïîìåð ³ ç òèì ïðè ñëàí³ â³ä â³éñüêà ¿õ
ïîñëàíö³”105. Ââàæàºìî, ùî ßí ²²² ðàä³â íå ç ñìåðò³ ãåòü ìàíà, à òîìó, ùî òàê
âäàëî ðîç â’ÿ çà ëàñÿ ïðî áëåìà, à òàêîæ òîìó, ùî Ìîñ êâà, äîê ëàâøè ñò³ëüêè
çóñèëü, òàê ³ çàëè øè ëàñÿ í³ ç ÷èì.
Îòæå, ðîç ãëÿ íóâøè â³äîì³ ôàêòè, ìè ìîæåìî ç óïåâ íåí³ñòþ ãîâî ðèòè ïðî
äîñèòü ³íòåí ñèâí³ íàìà ãàííÿ À. Ìîãèëè, à ÷åðåç íüîãî é ïîëüñüêèõ âëàä íèõ
ñòðóê òóð ïðè âåð òàòè Íèçîâå ³éñüêî íà ñâîþ ñòî ðîíó. Àäæå â 1688 ð., äî
ëèïíÿ âêëþ÷íî, íà ѳ÷ ÷îòèðè ðàçè íàïðàâ ëÿ ëèñÿ ïîñëàíö³ ç Íåìè ðîâà.
Ïðè ÷îìó ëèøå ó îäíîìó âèïàäêó âîíè íå çìîãëè äî¿ õàòè äî ì³ñöÿ ïðè çíà -
÷åííÿ. ²í³ö³àòèâà Âàð øàâè â ï³äòðèìö³ âçàºìèí ç ѳ÷÷þ â öåé ÷àñ, íà íàøó
äóìêó, ãðóí òó âà ëàñÿ ÿê íà ïîë³òè÷ íèõ ðîç ðà õóí êàõ, òàê ³ íà ñïîä³âàí íÿõ íà
ï³äòðèìêó ç áîêó êîçàö òâà âîºííèõ çàõîä³â Ïîëüù³.
ϳñëÿ ïåðå ìîãè ï³ä Ìîõà ÷åì çíà÷í³ óñï³õè àâñòð³éöÿì ïðèí³ñ 1688 ð.:
Ìàêñ Åìà íó åëü Áàâà ðñüêèé çàõî ïèâ Áºëãðàä, à ïîò³ì ³ìïåðñüê³ ñèëè çàé -
íÿëè ùå ðÿä âàæ ëè âèõ ïóíêò³â, ïðî ñó íó ëèñÿ äî Áîñí³¿ é Âîëî ùèíè106. Öå
ïîêðà ùèëî ³ìïå ðà òîðó óìîâè äëÿ ñïðîáè çàõî ïèòè äóíàéñüê³ êíÿç³âñòâà.
Îñîá ëèâî ð³øó÷å Ëåî ïîëüä ² áóâ íàëàø òî âà íèé íà îâî ëîä³ííÿ Âîëî ùè íîþ
âë³òêó 1688 ð. À öå ïðè çâåëî äî ð³çêîãî çðîñ òàííÿ äèï ëî ìà òè÷ íî¿ àêòèâ íîñò³
ì³æ Ïîëü ùåþ é êíÿç³âñòâàìè.  òðàâí³ íàä çâè ÷àé íèé ïàïñüêèé íóíö³é ó
Ïîëüù³ ßêóá Êàí òåëì³ ïîâ³äîì ëÿâ êàð äè íàëó Àëüäåðàíî Öèáî ïðî ñâîþ
231
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
102 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 232 çâ.
103 Òàì ñàìî. – Àðê. 240.
104 Àíäðóñÿê Ì. Äî ³ñòî𳿠ïðà âîá³÷íèõ êîçàê³â â 1689-90 ðð. // Çàïèñêè íàóêî âîãî
òîâà ðèñ òâà ³ì. Ò. Øåâ ÷åíêà. – Ò. 100. – ×. 2. Ïðàö³ ³ñòî ðè÷í³. – Ëüâ³â, 1930. –
Ñ. 260.
105 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 261; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Â. Ãåòü ìàí Ïðà -
âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿íè ... – 2002. – Ñ. 127.
106 Êèí ðîññ Ë. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 377; Öüîëü íåð Å. ²ñòîð³ÿ Àâñòð³¿. – Ëüâ³â, 2001. –
Ñ. 247; Ãóñà ðîâà Ò. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 278.
àó䳺íö³þ â êîðîëÿ. Íà í³é ßí ²²² ñêà çàâ, ùî ìîë äà âñüêèé ãîñ ïî äàð
ï³ääàºòüñÿ ï³ä éîãî ïðî òåêö³þ é äຠ8 òèñ. âî¿í³â. Êîðîëü ìàâ íàì³ð âäà ðèòè
âçäîâæ Ïðóòó â ãëèá Âîëî ùèíè. Íóíö³é âèâî äèâ ç öüîãî ð³çí³ êîðèñò³, çîê -
ðåìà, ïèñàâ ïðî çàãðîçó Êîí ñòàí òè íî ïîëþ ÷åðåç ìîæ ëèâ³ ìîðñüê³ âèï ðàâè
êîçàê³â. ³í æå ãîâî ðèâ ïðî öå êîðîëþ107.
Íàìà ãà þ ÷èñü âèïå ðå äèòè àâñòð³éö³â, ßí ²²² ðîç ïî ðÿ äèâñÿ ùîäî íîâîãî
âòîð ãíåííÿ â Ìîë äàâ³þ. Ç ÷åð âíÿ Ñ. ßáëî íî âñüêèé âèñè ëàâ íà ïîêóòñüê³
ïåðå ïðàâè ãðóïè êàâà ëåð³¿, à ï³ä Ñîðîêè, Ðàøê³â ³ ßìï³ëü êîçàöüê³ â³ää³ëè.
Àëå ïîëüñüêà àðì³ÿ íà öåé ðàç íàâ³òü íå çìîãëà ïåðåéòè Äí³ñòåð. Íà ïî÷àòêó
ëèïíÿ êîðîí íèé ãåòü ìàí íà ÷îë³ 10-òèñ. â³éñüêà âèðó øèâ äî Êàì -
’ÿíöÿ-Ïîä³ëüñüêîãî ç ìåòîþ ïåðå õîï ëåííÿ òàòà ðñüêîãî êîí âîþ. Âîºíí³ ä³¿ â
öüîìó ðàéîí³ òðè âàëè äî âåðåñíÿ. Íàòîì³ñòü çàõîäè ³äíÿ ñòî ñîâíî Ìîë -
äà⳿ ïðè çó ïè íèëî éîãî ïðî òèñ òî ÿííÿ ç Ôðàíö³ºþ. Àëå é ó òàê³é ñèòóàö³¿
Âàð øàâà íå çìîãëà äîìî âè òèñÿ ç Àâñòð³ºþ ïðî âèç íàííÿ Ìîë äà⳿ ñôå ðîþ
ïîëüñüêèõ ³íòå ðåñ³â108.
1688 ð. ñòàâ ïåðå ëîì íèì â õîä³ â³éíè “Ñâÿ ùåí íî¿ ë³ãè” ç Îñìà íñüêîþ
³ìïåð³ºþ, ùî áóëî çóìîâ ëåíî âàæ ëè âèìè çì³íàìè â ðîç ñòà íîâö³ ñèë íà ºâðî -
ïå éñüêîìó êîí òè íåíò³. ϳñëÿ ðÿäó óñï³õ³â ³äåíü áóâ çìó øå íèé ïðè ïè íèòè
íàñòóï ïðîòè òóðê³â, áî ó âåðåñí³ ðîç ïî ÷àâñÿ çãà äà íèé çáðîé íèé êîíôë³êò ç
Ôðàíö³ºþ. Äî ïðî òèñ òî ÿííÿ ç Âåð ñà ëåì Àâñòð³ÿ ï³ä³éøëà â ñîþç³ ç Ãîë -
ëàí䳺þ, ²ñïàí³ºþ, Øâåö³ºþ, Ñàâîºþ, ðÿäîì äð³áíèõ ³òàë³éñüêèõ ³ í³ìåöü -
êèõ ãîñó äàð³â. Ùå â 1686 ð. ö³ äåð æàâè ñòâî ðèëè “Àóãñáóðãñüêó ë³ãó” ç
ìåòîþ ïðè çó ïè íåííÿ òåðè òîð³àëü íèõ çàõîï ëåíü Ôðàíö³¿. À â 1689 ð. äî ë³ãè,
ï³ñëÿ ðåâî ëþö³¿ 1688 ð. é ïðî ãî ëî øåííÿ ãîë ë àíäñüêîãî øòàò ãàëü òåðà
³ëüãåëüìà ²²² Îðà íñüêîãî àíãë³éñüêèì êîðî ëåì, ïðèºäíà ëàñÿ é Àíãë³ÿ109.
³éíà çàòÿã íó ëàñÿ äî 1697 ð., ³ ¿¿ ïåðåá³ã ñïðàâ ëÿâ ïîâàæ íèé âïëèâ íà âåñü
êîì ïëåêñ ïîë³òè÷ íèõ â³äíî ñèí â ªâðîï³, çîêðåìà, é íà çîâí³øíþ ïîë³òèêó
Âàðøàâè.
ϳñëÿ ïî÷àòêó Ôðàíö³ºþ âîºííèõ ä³é ïðîòè Àâñò𳿠îñòàííÿ, ï³ä çàãðî çîþ
ïîðàçêè ó â³éí³ íà äâà ôðîíòè, âòðàòè çàâî éî âà íèõ òåðè òîð³é, ï³øëà íà ïåðå -
ãî âîðè ç Îñìà íñüêîþ ³ìïåð³ºþ, äî ÿêèõ äîëó ÷è ëèñÿ г÷ Ïîñ ïî ëèòà ³
Âåíåö³ÿ110. Ñï³ëüí³ ïåðå ãî âîðè ç Ïîð òîþ íå âèê ëþ ÷àëè ñåïà ðàò íèõ ïåðå ãî -
232
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
107 Korespondencja arcbpa Cantelmiego nuncjusza nadzwyczajnego na sejm
grodzieñski w 1688 r. Przygotowane do druku przez ks. Zb. Szostkiewicza //
Sacrum Poloniae Millennium. – T. 3. – Rzym, 1956. – S. 145-147.
108 Âëà ñîâà Ë. Â. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 77-82; Wagner M. Stanis³aw Jab³onowski
kasztelan krakowski hetman wielki koronny. – Warszawa, 2000. – S. 120-123.
109 Ëþá ëèí ñêàÿ À. Ä., Ïðèö êåð Ä. Ï., Êóçü ìèí Í. Ì. Î÷åðêè èñòî ðèè Ôðàí öèè ñ
äðåâ íåé øèõ âðå ìåí äî îêîí ÷à íèÿ Ïåð âîé ìèðî âîé âîéíû. – Ëåíèí ãðàä,
1957. – Ñ. 110-111; Ãóñà ðîâà Ò. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 279.
110 Ìàõàòêà Î. Âçà è ìî îò íî øå íèÿ Ðîñ ñèè, Àâñòðèè è Ïîëüøè â ñâÿçè ñ àíòè òó -
ðåö êîé âîé íîé â 1683-1699 ãã.: Àâòîðåô. äèñ. … êàíä. èñò. íàóê. – Ëåíèí ãðàä,
1958. – Ñ. 13; Artamonow W. A. Rosja, Rzeczpospolita i Krym w latach
1686-1699 // Studia i materia³y z czasów Jana III Sobieskiego. – Wroc³aw, 1992.
– S. 30-31.
âîð³â ïîëÿê³â ç Êðè ìîì ³ Òóðå÷ ÷è íîþ111. Ïåâíó ðîëü â öüîìó â³ä³ãðàëà
Ôðàíö³ÿ, ÿêà øóêàëà øëÿõè äëÿ çáëè æåííÿ ç Ïîëü ùåþ, àáè ñïðÿ ìó âàòè ¿¿
ïðîòè ÷ëåí³â Àóãñáóðçüêî¿ ë³ãè, à â 1687 ð. âèñ òó ïèëà ç ³í³ö³àòè âîþ ïîñå ðåä -
íèö òâà ì³æ г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ òà Îñìà íñüêîþ ³ìïåð³ºþ, â ðåçóëü òàò³ ÷îãî
ïîëÿ êàì ìàâ áóòè ïîâåð íó òèé Êàì ’ÿ íåöü-Ïîä³ëüñüêèé112. Íà ïî÷àòêó
1689 ð. ïðåä ñòàâ íèêè Àâñòð³¿, Âåíåö³¿ òà Ïîëüù³ âåëè ïåðå ãî âîðè ç òóðåöü -
êèìè ïîñëàí öÿìè Çóëüô³êàðåì åôåíä³ òà äðà ãî ìà íîì Îëåê ñàí äðîì Ìàâ ðî -
êîð äàòî ùîäî óêëà äåííÿ ìèðó. Àâñòð³ÿ, ÿêà ðàí³øå íå ïîãîä æó âà ëàñÿ íà
ïðî ïî çèö³¿ Ïîðòè, òåïåð áóëà çãîäíà íà âèð³øåííÿ öüîãî ïèòàííÿ çà ïðè íöè -
ïîì uti possidetis – “âîëîä³é, ÷èì âîëî䳺ø”. Öå, îäíàê, íå â³äïîâ³äàëî ³íòå -
ðå ñàì ßíà III, ÿêèé ñïîä³âàâñÿ íà ïîâåð íåííÿ Ïîä³ëëÿ òà íà ï³äêî ðåííÿ
äóíà éñüêèõ êíÿç³âñòâ. Ç ³íøîãî áîêó, â³äîìî ïðî òå, ùî âðåøò³ ³äåíü òåæ
âèñó íóâ íàäòî âåëèê³ âèìîãè äî Ïîðòè â òåðè òîð³àëü íèõ ïèòàí íÿõ, êð³ì
òîãî ö³ñàð ìàâ ïðî áëåìè é ó â³äíî ñè íàõ ç Âåíåö³ºþ, à äî ïðî äîâ æåííÿ â³éíè
ç Àâñòð³ºþ Ñòàì áóë ï³äøòîâ õó âàâ Âåð ñàëü. Ìîñ êâà íàâåñí³ âèñó íóëà ñâî¿
óìîâè äîãî âîðó ç òóð êàìè, çà ÿêèìè äî íå¿ ïåðå õî äèëè á Êðèì ³ Àçîâ, à ôîð -
òåö³ íà Äí³ïð³ ìàëè áóòè çðóé íî âàí³. Ö³ òà ³íø³ ñóïåðå÷íîñò³ ì³æ ñîþç íè -
êàìè òà ïðî òèâ íîþ ñòî ðî íîþ âðåøò³ ïðè çâåëè äî ïðè ïè íåííÿ
ïåðå ãî âîð³â113.
Òèì íå ìåíøå, â 1689 ð. àâñòð³éñüê³ â³éñüêà ï³ä êîìàí äó âàí íÿì ìàðêãðàôà
Ëþäâ³ãà Áàäå íñüêîãî îòðè ìàëè íàä òóð êàìè ê³ëüêà ïåðå ìîã: á³ëÿ Ãðà áî âàöà,
Áàòî ÷èíà, ͳøà òà ³ä³íà, çàé íÿëè ϳâäåííó Ñåðá³þ114.
̳æ òèì, â 1688 ð. â Íèçî âîãî ³éñüêà ç’ÿ âè ëèñÿ âàãîì³ ï³äñòàâè äëÿ
àêòèâ³çàö³¿ ïîë³òè÷ íèõ êîí òàêò³â ç г÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ. Öå ñòà ëîñÿ ï³ñëÿ
òîãî, ÿê çà ð³øåí íÿì Ìîñ êâè ³ çãî äîþ Áàòó ðèíà â ëèïí³ - ñåðïí³ öüîãî ðîêó
íà òåðè òî𳿠Çàïî ðîææÿ, íà ð³÷ö³ Ñàìàð³, áóëà ïîáó äî âàíà Íîâî áî ãî ðî -
äèöüêà ôîð òåöÿ115. Ó ïðà âî âîìó ïëàí³ ð³øåííÿ ïðî çâå äåííÿ ðÿäó ì³ñò-ôîð -
òåöü íà Äí³ïð³, Ñàìàð³, Îðåë³, ãèð ëàõ Áåðåñ òî âî¿ òà Îð÷èêà “äëÿ
ïðè òèñ íåííÿ ³ ñòðè ìó âàííÿ Êðèìó â³ä ïîõîäó êðè ìñüêèõ îðä â³éíîþ ÿê íà
âåëè êî ðîñ³éñüê³, òàê ³ íà ìàëî ðîñ³éñüê³ ì³ñòà” áóëî çàô³êñî âàíî ó 20-ìó
ïóíêò³ Êîëî ìàöü êèõ ñòà òåé, ïðè é íÿ òèõ ïðè îáðàíí³ ². Ìàçåïè íà ãåòü ìà -
íñòâî â ëèïí³ 1687 ð.116. Çàó âà æèìî, ùî çâå äåííÿ ì³ñò íàä Äí³ïðîì íèæ÷å
233
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
111 Áàáóø êèíà Ã. Ê. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 167.
112 Wójcik Z. Jan Sobieski. – S. 445-446.
113 Ibid. – S. 464-465; Konopczyñski W. Polsca a Turcja. 1683-1792. – Warszawa,
1936. – S. 17-18; Áàáóø êèíà Ã. Ê. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 168-169; Ko³odziejczyk D. Op.
cit. – S. 119; Ñòàí³ñëà âñüêèé Â. Ìàëîâ³äîì³ äîêó ìåíòè... – Ñ. 344-345,
349-352; Ãóñà ðîâà Ò. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 279-280; Àðòàìîíîâ Â. À. Ñòðàíû Âîñ -
òî÷ íîé Åâðîïû â âîéíå ñ Îñìàí ñêîé èìïå ðèåé (1683-1699 ãã.) // Îñìàí ñêàÿ
èìïå ðèÿ è ñòðàíû Öåí òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé Åâðîïû â
XVII â. – ×. 2. – Ì., 2001. – Ñ. 305-306.
114 Ãóñà ðîâà Ò. Ï. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 280.
115 Ëèñòè ²âàíà Ìàçåïè. – Ò. 1. – Ñ. 21.
116 Âåëè÷êî Ñ. Â. Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 2. – Ñ. 359-360.
Ñàìàðè ïëà íó âà ëîñÿ ùå ï³ä ÷àñ ãåòü ìà íó âàííÿ ². Ñàìîé ëî âè÷à, ùî âæå òîä³
ïðè âåëî äî ð³øó÷èõ ïðî òåñò³â Íèçî âîãî ³éñüêà (1684, 1686 ðð)117.
26 áåðåçíÿ 1688 ð. ². Ìàçåïà ïèñàâ êíÿçþ Áîðèñó Ãîë³öèíó, ùî çàïî ðîæö³,
ÿê³ òèì ÷à ñîâî ïåðå áó âàëè â Ìèð ãî ðîä³ “íà ñòàíö³¿”, ãîâî ðèëè, ùî çà
ì³ñòå÷êà, êîòð³ öüîãî ðîêó ìàþòü áóäó âà òèñÿ äëÿ ìîíàð øèõ çàïàñ³â, Íèçîâå
³éñüêî õî÷å “ñâîºâîëþ ïî÷àòè”, ââà æà þ÷è, ùî ¿õ çáè ðà þòüñÿ çâî äèòè äëÿ
“ñïóñ òî øåííÿ ³ò÷èçíè íàøî¿”, òà çàñòåð³ãàëè ÿêè ìèñü ïîä³ÿìè, ÿê³ ìàëè
â³äáó òèñÿ íàâåñí³118. À ç íàñòóï íîãî ì³ñÿöÿ çàïî ðîæö³ ïèñàëè ïðî òåñòè
ùîäî öüîãî äî ². Ìàçåïè, ðîñ³ÿíàì â Êîäàê, âðåøò³, ñêàðãó öàðÿì. Õî÷à
îô³ö³éíî ôîð òåöÿ ïðè çíà ÷à ëàñÿ äëÿ îõî ðîíè ï³âäåí íèõ êîð äîí³â â³ä òàòà -
ðñüêî - òóðåöü êèõ íàïàä³â òà ï³äãî òîâêè ìàé áóò íüîãî ïîõîäó íà Êðèì,
êîçàêè ðîçóì³ëè, ùî ïîÿâà ö³º¿ öèòà äåë³ âèê ëè÷å îáìå æåííÿ ¿õí³õ ñòà ðî -
äàâí³õ “âîëü íîñ òåé”. Àëå ³ ç Ìîñ êâè, ³ ç Áàòó ðèíà ¿õ çàïåâ íÿëè, ùî ôîð òåöÿ
Íèçî âîìó ³éñüêó í³÷èì íå çàøêî äèòü, çáó äî âàíà âîíà ïðîòè òóðê³â ç òàòà -
ðàìè, à ï³ñëÿ âèêî íàííÿ ñâîãî çàâäàííÿ áóäå ë³êâ³äîâàíà119.
 áåðåçí³ ïðî çàïëà íî âàí³ çâå äåííÿ ôîð òåö³ òà ðîçì³ùåííÿ òàì
ðîñ³éñüêèõ â³éñüêî âèõ ëþäåé öàð³ ïîâ³äîìèëè ßíó III120. Öüîãî æ òà íàñòóï -
íîãî ì³ñÿöÿ ïðî òå, ùî ðîñ³ÿíè çàì³ñòü íàíå ñåííÿ óäàðó ïî Ïåðå êîïó, ÿê
îá³öÿëè, ìàþòü íàì³ð çâåñòè ì³ñòî íà Ñàìàð³, ïèñàâ ïîëüñüêèé ðåçè äåíò â
Ìîñêâ³ ªæè Äîâ ìîíò ßíó Ñîáåñü êîìó. Â. Ãîë³öèí ïðî äîâ æó âàâ çàïåâ íÿòè
ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà, ùî óäàð ðîñ³éñüêèõ â³éñüê â öüîìó ðîö³ áóäå ñïðÿ ìî -
âàíî ïðîòè Êðèìó121. À 22 êâ³òíÿ 1688 ð. Ï. Âîçí³öèí çóñòð³÷àâñÿ ó ³ëüíî ç
âåëè êèì ëèòî âñüêèì ãåòü ìà íîì Êàçè ìè ðîì Ñàï³ãîþ. Ðîñ³ÿíèí ãîâî ðèâ ïðî
ðîç ïî ðÿä æåííÿ öàð³â, ó â³äïîâ³äíîñò³ ç ñîþç íèöü êèìè çîáîâ ’ÿ çàí íÿìè òà
ìåòîþ óçãîä æåííÿ ç ä³ÿìè êîðîëÿ, ùîäî çáîðó â³éñüê íà ÷îë³ ç Â. Ãîë³öèíèì
òà Á. Øåðå ìåòºâèì ïîáëèçó “íåïðè ÿ ò åëüñüêèõ ðóáåæ³â”, à òàêîæ ïðî íàêàç
Ë. Íåïëþºâó é ². Ìàçåï³ éòè ç ðîñ³éñüêèìè òà óêð à¿íñüêèìè â³éñüêàìè íà
òóðåöüê³ ì³ñòå÷êà íà Äí³ïð³ òà “äëÿ ÿêíàéá³ëüøîãî íàä íåïðè ÿ òå ëÿìè ïðî -
ìèñëó é óòèñ íåííÿ, âèá ðàâøè ÷àñ ³ âîºííèé âèïà äîê, éäó÷è òóäè ÷è íàçàä
ïîâåð òà þ ÷èñü, ïîáó äó âàòè ïîáëèçó ñàìîãî Ïåðå êîïó, íà ð³÷ö³ Ñàìàð³, ôîð -
òåö³ ³ îñà äèòè … áàãàòüìà (öàðñüêèìè – Â. Ñ.) ðàòÿìè”. À ùå ïåðåä ïðè õî -
äîì âîºâîä ç â³éñüêàìè íà Çàïî ðîææÿ ìàâ áóòè ïîñëà íèé Ã. Êîñà ãîâ ç
ðîñ³éñüêèìè çàãî íàìè äëÿ ä³é ïðîòè òèõ æå òóðåöü êèõ ì³ñòå ÷îê íà Äí³ïð³,
ùîá äî ïðè õîäó îñíîâ íèõ ñèë “íå â³äâà æó âà ëèñÿ ò³ áóñóð ìàíè” ÿê íà
öàðñüê³, òàê ³ íà êîðîë³âñüê³ ì³ñòà “ïîñè ëàòè â çàãîíè â³éíîþ”. Ïðè öüîìó
Ï. Âîçí³öèí âèñ ëî âèâ ñïîä³âàííÿ é íà â³äïîâ³äí³ çàõîäè ç áîêó Ðå÷³ Ïîñ ïî -
234
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
117 Òàì ñàìî. – Ñ. 299, 308-310; ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 2. – Ñ. 456.
118 Ç åï³ñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùèíè ãåòü ìàíà ²âàíà Ìàçåïè / Óïî ðÿä íèê òà àâòîð ïåðå -
äìîâè Â. Â. Ñòàí³ñëà âñüêèé. – Ê., 1996. – Ñ. 21-22.
119 ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 3. – Ñ. 42-44.
120 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 408-411.
121 Piwarski K. Op. cit. – S. 64; Kamiñski A. S. Republic vs. Autocracy.
Poland-Lithuania and Russia, 1686-1697. – Cambridge, 1993. – S. 159.
ëè òî¿, à òàêîæ Àâñò𳿠òà Âåíåö³¿122. ϳäêðåñ ëþ âàâ ðåçè äåíò ³ âàæ ëèâ³ñòü äëÿ
Ïîëüù³ âæå çä³éñíå íèõ çàõîä³â, ãîâî ðÿ÷è, “ùî õàí êðè ìñüêèé âñþ çèìó áóâ
ó Êðèìó ³ í³êóäè ç Êðèìó íå âèõî äèâ, ³ â³éñüê ñâî¿õ â Ïîëüùó íå ïîñè ëàâ”
÷åðåç òå, ùî öàðñüê³ â³éñüêà, “îñòåð³ãàþ÷è òîãî ¿õ òàòà ðñüêîãî â äåð æàâó
ïîëüñüêó ïðî õîäó, ñòî ÿëè âñþ çèìó íà Çàïî ðîææ³, òàêîæ ³ íèí³ õàí â Êðèìó ³
óêàç éîìó â³ä ñóë òàíà òàêèé º, ùîá í³êóäè áåç óêàçó íå âèõî äèâ, ³ áóâ ó
Êðèìó”123.
4 ÷åð âíÿ 1688 ð. Ï. Âîçí³öèí áà÷èâñÿ ç áåëçüêèì âîºâîäîþ Ì. Ìàò ÷è -
íñüêèì ³ çíîâó òîð êàâñÿ äàíî¿ òåìè. Ñòàâ ëÿ÷è ïèòàííÿ ïðî áàæàí³ñòü ä³é
ïîëüñüêîãî êîðîëÿ ï³ä Êàì ’ÿí öåì-Ïîä³ëüñüêèì, ðåçè äåíò çàÿâ ëÿâ, ùî “â
Çàïî ðî ãàõ áóäå äóì íèé äâî ðÿ íèí Ãðè ãîð³é ²âàíî âè÷ Êîñà ãîâ, à íà Ñàìàð³
áóäóòü çâî äèòè ì³ñòî, ³ òèì õàíó êðè ìñüêîìó â÷è íÿòü âåëèêó ïåðåïîíó ³
çàòðèìêó”124.
Õî÷à çàõîäè Ìîñ êâè áóëè íà ðóêó Âàð øàâ³, ïîëÿêè ñë³äêó âàëè é çà íàñòðî -
ÿìè íà Çàïî ðîææ³. ¯ì áóëî äîáðå â³äîìî ïðî íåãà òèâíå ñòàâ ëåííÿ ѳ÷³ äî
ïëàí³â áóä³âíèö òâà. Ó Ïîëüù³ íàâ³òü ïîøè ðþ âà ëèñÿ ÷óòêè ïðî ïî÷à òîê ïðî -
òè䳿 Íèçî âîãî ³éñüêà ñïðî áàì Ìîñ êâè ðîç ïî ÷àòè çâå äåííÿ óêð³ïëåíü íà
Ñàìàð³. Öå ÿñêðàâî ³ëþñ òðóºòüñÿ ïîâ³äîì ëåí íÿì ç Á³ëî¿ Öåð êâè, êîòðå ñòàëî
â³äîìå Ï. Âîçí³öèíó. Êîìåí äàíò ö³º¿ ôîð òåö³ ïèñàâ, ùî ². Ìàçåïà íà ïî÷àòêó
÷åð âíÿ çàé ìàâñÿ â³äáî ðîì ëþäåé ç ïîëê³â äëÿ òîãî, ùîá âîíè ïðè ðîñ³éñüêèõ
ï³äðîçä³ëàõ éøëè íà “ð³÷êó Ñàìàðó òàì ôîð òåöþ ñòà âèòè, êîòðó ìèíó ëîãî
ðîêó êîçàêè çàïî ðîçüê³ çàñíî âàíó ðîç âà ëèëè”125. Ìîæ ëèâî, òóò éäåòüñÿ ïðî
çíè ùåííÿ çàïî ðîæ öÿìè ÿêè õîñü óêð³ïëåíü, ïîáó äî âà íèõ ï³ä ÷àñ ïîõîäó
1687 ð. Ðàçîì ç òèì, “ì³æ ðÿä êàìè” öüîãî ïîâ³äîì ëåííÿ â³ä÷óâàºòüñÿ, ùî
ìîâà éäå ïðî íåáà æàíó äëÿ ѳ÷³ àêö³þ, ó çâ’ÿçêó ç ÷èì ðîñ³ÿíè òà ãåòü -
ìàíñüê³ ï³äðîçä³ëè ïîâèíí³ áóëè òðèìàòèñÿ íàñòîðîæ³.
Îñîá ëè âîþ ãðà ìî òîþ â³ä 6 ëèïíÿ 1688 ð. öàð³ ïîâ³äîì ëÿëè ñâîºìó ðåçè -
äåíòó â Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é ïðî çàêëà äåííÿ íàä Ñàìà ðîþ ì³ñòà, ÿêå ìàëî ïåðå -
øêîä æàòè òàòà ðñüêèì âèï ðà âàì íà Ïîëüùó é Óãîð ùèíó, à òàêîæ ïîëåã øèòè
çäî áóòòÿ Êðèìó126.
Ïðî òå, ÿê³ óêð³ïëåííÿ áóëè çâå äåí³ íà Ñàìàð³, à òàêîæ ïðî çàïî ðîçüê³
íàñòðî¿ ïîëÿêè ìîãëè ä³çíà òèñÿ ³ ÷åðåç ñâîãî ðåçè äåíòà Ñòå ôàíà Ãëîñ êî -
âñüêîãî, êîò ðèé áóâ âèñ ëà íèé â ðîñ³éñüêî-óêðà¿íñüê³ â³éñüêà, õî÷à çà äåÿ -
êèìè äàíèìè ìîñ êîâñüê³ âîºíà÷àëü íèêè âèê ðåñ ëþ âàëè ç òåêñò³â éîãî
ïîâ³äîì ëåíü òå, ùî ââà æàëè çàé âèì127. Ìè çíàºìî ïðî ïîçè òèâíå âðà æåííÿ
Ñ. Ãëîñ êî âñüêîãî â³ä ñàìî¿ íîâî çáó äî âà íî¿ òâåð äèí³. Òàê, 22 ëèïíÿ íà
çóñòð³÷³ ç Ë. Íåïëþºâèì òà ². Ìàçå ïîþ â³í ãîâî ðèâ ïðî ö³ óêð³ïëåííÿ, ùî “òî
ä³ëî âåëèêå ³ ïåðåä óñ³ì ñâ³òîì ïîõâàë äîñ òîéíå, ùî âåëèê³ ãîñó äàð³, ¿õ
235
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
122 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 408-410.
123 Òàì ñàìî. – Àðê. 411-412.
124 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 86 çâ.
125 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 4, àðê. 562.
126 Korespondencja arcbpa Cantelmiego… - S. 241.
127 Piwarski K. Op. cit. – S. 64-65.
öàðñüêà âåëè÷í³ñòü, óêà çàëè íà ð³÷ö³ Ñàìàð³ òàêó âåëèêó ñïî ðó äèòè òâåð -
äèíþ, ç ÿêî¿ íàäàë³ çàâæäè ìîæ ëèâî ïðî ìè ñåë ÷èíèòè íàä ñàìèì Êðè -
ìîì”128. Äâà ëèñòè Ñ. Ãëîñ êî âñüêîãî – äî ßíà ²²² òà Ñ. ßáëî íî âñüêîãî íàì
âäà ëîñÿ ðîç øó êàòè ñåðåä àðõ³âíèõ ñïðàâ.  íèõ éäåòüñÿ, çîê ðåìà, ïðî ïîõ³ä
ðîñ³éñüêèõ ³ óêð à¿íñüêèõ ÷àñ òèí äëÿ áóä³âíèö òâà ôîð òåöü ³ ìîñò³â, ÿê³ áóëè
ïîòð³áí³ äëÿ ïðî âå äåííÿ âîºííèõ ä³é ïðîòè òóðê³â ³ òàòàð â íàñòóï íîìó ðîö³.
Ïðè ÷îìó, éøëîñÿ ïðî ïëàíè çâå äåííÿ äâîõ ôîð òåöü – íà Ñàìàð³ òà íà
Äí³ïð³, à ñàìå òàì, äå “ïîðîãè çàê³í÷è ëèñü”. Ïîëüñüêèé ðåçè äåíò ïèñàâ ïðî
ïëàíè ìàé áóò íüîãî ïîõîäó íà òóðåöüê³ ôîð òåö³ íà Äí³ïð³, à ï³ñëÿ ¿õ çàõîï -
ëåííÿ íà Î÷àê³â, ×îðíå ìîðå, à òàêîæ íà Êðèì129. Ïîçè òèâíî îçè âàâñÿ
Ñ. Ãëîñ êî âñüêèé ïðî ôîð òåö³ é ïî ïîâåð íåíí³ äî Ïîëüù³. Çà ïîâ³äîì ëåí íÿì
Ï. Âîçí³öèíà, â³í “ïðî çâå äåííÿ ì³ñòà ì³öíî ïîõâàëÿº, ³ ùî ïîñòàâ ëåíå â
äîá ðîìó òà ïðè ñòîé íîìó ³ íå äîáó òîìó ì³ñö³, òàêîæ ³ ïðî ïðè ïàñè äîáðå
çàáåç ïå ÷åííÿ îãî ëî ñèâ”130. Âçà ãàë³, çà äàíèìè ðîñ³éñüêîãî ïðåä ñòàâ íèêà íà
19 âåðåñíÿ, á³ëüø³ñòü ó Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é âèç íà âàëè ïîáó äîâó ôîð òåö³ íà
Ñàìàð³ çà “ñàìó âåëèêó ³ ïîæè òî÷íó ñïðàâó”, ñïîä³âàþ ÷èñü, ùî âîíà ïðè -
ñëó æèòüñÿ “äî âñÿ êîãî ó ìàé áóò íüîìó äîáðà”. Ïðîòå ðîçì³ðêî âó âàëè òàê íå
âñ³, áî “º äåÿ êèì ³ íå ëþáî, ùî òàê ãðóí òîâíî ïðî ìè ñåë ç³ ñòî ðîíè ¿õ
öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ éäå”131.
Á³ëüøå òîãî, âæå 30 ëèñ òî ïàäà 1688 ð. Ï. Âîçí³öèí ïèñàâ äî êíÿç³â
Ãîë³öèíèõ, ùî ó Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é ðîç ïîâ ñþä æó þòüñÿ ðîç ìîâè ïðî òå, ùî
ðîñ³ÿíè íå âèêî íó þòü ñîþç íèöü êèõ çîáîâ ’ÿ çàíü ïî â³éí³ ç Êðè ìîì: “Ùå ³
ïðî òèâíî Áîæ³é ïðàâä³ òîë êó þòü, ùî òå ì³ñòî íà Ñàìàð³ â÷è íåíî ò³ëüêè äëÿ
òîãî, ùîá çàòðè ìàòè ÷èì êîçàöüê³ áóíòè”132. Öÿ ïîçèö³ÿ ï³äêð³ïëþ âà ëàñü
íåïðàâ äè âîþ ³íôîð ìàö³þ ïðî ïåðåá³ã ïîä³é íà Çàïî ðîææ³. Òàê, 21 ëèïíÿ
êîìåí äàíò Á³ëî¿ Öåð êâè ïèñàâ äî Ëüâîâà, ùî “çàïî ðîçüê³ êîçàêè íå äîïóñ êà -
þòü Ìîñêâ³ áóäó âàòè òàì (íà Ñàìàð³ – Â. Ñ.) ì³ñòî”, à ïåðå äîâ³ ãåòü ìàíñüê³
ñèëè, ÷èñåëüí³ñòþ â 5 òèñ. îñ³á, ùî ïðè é øëè äî ð³÷êè, áóëè ðîç ãðîì ëåí³
òàòà ðàìè133.
³ä êîò ðî ãîñü ç ïîëüñüêèõ ðåçè äåíò³â, çà äàíèìè Ï. Âîçí³öèíà íà 9 ñåð -
ïíÿ, íàä õî äèëè â³äâåðòî íåïðàâ äèâ³ â³äîìîñò³ ùîäî ä³é çàïî ðîæö³â, ñïðÿ -
ìî âà íèõ ïðîòè çâå äåííÿ ôîð òåö³. Ó öèõ äàíèõ éøëîñÿ ïðî çàãè áåëü 5 òèñ.
îñ³á òà áàãàòüîõ ïîëî íå íèõ, ç ÷èñëà öàðñüêèõ â³éñüê, ï³ä ÷àñ áîþ ç òàòà ðàìè,
“³ í³áèòî òèõ òàòàð íàâåëè íà òèõ ¿õ öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ðàò íèõ ëþäåé
êîçàêè, äëÿ òîãî, ùîá ì³ñòî íà Ñàìàð³ áóäî âàíå íå áóëî, òîìó ùî òå êîçà êàì
çàïî ðîçü êèì íå ëþáî”134. À íàïðèê³íö³ ì³ñÿöÿ Ï. Âîçí³öèí ïîâ³äîì ëÿâ êíÿ -
çÿì Ãîë³öèíèì, ùî, çà äîíå ñåí íÿìè ïîëüñüêèõ ðåçè äåíò³â ç Ìîñ êâè òà
öàðñüêèõ â³éñüê, “íà Óêðà¿í³ ñåðåä êîçàê³â áóíòè âåëèê³ ÷èíÿòüñÿ”, ÷åðåç
236
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
128 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 231, àðê. 372.
129 Òàì ñàìî. – Àðê. 377 çâ. – 383.
130 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 233, àðê. 505 çâ.
131 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 147 çâ. – 148.
132 Òàì ñàìî. – Àðê. 187.
133 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, 1688, ñïð. 6, àðê. 294.
134 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 120.
íàêàç çâåñòè íà Ñàìàð³ ì³ñòî, ÷îãî âîíè “³ ÷óòè íå õî÷óòü”. Òàêèé ð³øó÷èé
îï³ð ïðèâ³â í³áè-òî äî òîãî, ùî ìîñ êîâñüê³ ï³äðîçä³ëè ìàëè ïîâåð íó òèñÿ ç
Ñàìàðè135.
̳æ òèì, ïðî òåñòè çàïî ðîæö³â, íàïðàâ ëåí³ äî ãåòü ìàíà ³ öàð³â ó ñïðàâ³
ïîáó äîâè ôîð òåö³, íå äàëè áàæà íèõ ðåçóëü òàò³â, à ïîä àëüø³ íàìà ãàííÿ ѳ÷³
çíàéòè âèõ³ä ç³ ñêëàä íî¿ ñèòóàö³¿ ïðè âåëè ¿¿ äî óñâ³äîì ëåííÿ íåîáõ³äíîñò³
øóêàòè ï³äòðèìêó çà êîð äî íîì, ó Ïîëüù³.
Âæå ó âåðåñí³ ²âàí Ëèñåíêî ç Áóæè íñüêî¿ ïðè ñòàí³ ïîâ³äîì ëÿâ ãåòü ìàíó,
ùî çà ðîç ïîâ³ääþ îäíîãî ç âèõ³äö³â ç ïîëîíó – êðå ìåí ÷óöü êîãî ìåø êàíöÿ
Ëåñüêà Ìîð äèøà, “çàïî ðîçü êèé âåëè êèé ïîñîë äî êîðîëÿ ï³øîâ, ïðî ñÿ÷è
ïîðàäè ïðî ïîñòàâ ëåííÿ ì³ñòà íà Ñàìàð³”136. À â ñåðå äèí³ æîâ òíÿ 1688 ð.,
çóñòð³÷àþ ÷èñü ó Áàòó ðèí³ ç öàðñüêèì ïîñëàí öåì – äóì íèì äâî ðÿ íè íîì
Ôåäî ðîì Øàê ëî âè òèì, ². Ìàçåïà ðîç ïîâ³äàâ, ùî çàïî ðîæö³ “ïî÷àëè ÷èíèòè
ïðî òèâíî, ³ äî íüîãî ïèøóòü æîð ñòîêî, ÷îãî â³ä íèõ ïåðåä öèì íå áóâàëî”.
Ãåòü ìàí âèñ ëî âèâ äóìêó, ùî Íèçîâå ³éñüêî 䳺 òàê “ïî ïðè ñèëö³ ç
ïîëüñüêî¿ ñòî ðîíè, òîìó ùî âîíè (çàïî ðîæö³ – Â. Ñ.) íèí³øíèì ë³òîì ïîñè -
ëàëè òóäè, íå áàæà þ÷è äàòè áóäó âàòè ì³ñòî íà Ñàìàð³, àáî íàâ÷åí³ â³ä
òóòåøí³õ çëîâ ìèñ íèê³â”. Äëÿ ç’ÿ ñó âàííÿ ïðè ÷èí çì³íè â ïîâåä³íö³ çàïî -
ðîæö³â ãåòü ìàí ïîñëàâ äî íèõ íà ðîçâ³äêó “äîá ðèõ ³ â³ðíèõ ëþäåé”137.
“Ïîëüñüêà” âåðñ³ÿ âæå ñêîðî çíàéøëà ï³äòâåðäæåííÿ.
Çà äàíèìè ðîçâ³äíèêà ². Ìàçåïè ìåø êàíöÿ Áîðèñ ïîëÿ Ñàâêè Àíäðóøåíêà,
ÿêèé íà ïî÷àòêó ëèñ òî ïàäà 1688 ð. ïîâåð íóâñÿ ç ïî¿çäêè ïî Ïðà âî áå ðåæí³é
Óêðà¿í³, êîçàêè ïîñò³éíî “äîêó ÷àëè” êîðîí íèì ãåòü ìà íàì ³ âñ³é Ðå÷³ Ïîñ ïî -
ëèò³é. Âîíè ñêàð æè ëèñÿ íà òå, ùî íà Ñàìàð³ çâå äåíî ðîñ³éñüêå ì³ñòî,
âíàñë³äîê ÷îãî ð³÷êà âèõî äèòü ç-ï³ä âëàäè Íèçî âîãî ³éñüêà. Ïðè ïîâåð -
íåíí³ íà ˳âîáå ðåææÿ, ó Ôàñ òîâ³, â³ä áðàòà ïîëêîâ íèêà Ñ. Ïàë³ÿ Âàñèëÿ
Ñ. Àíäðóøåíêî äîâ³äàâñÿ ïðî ùå îäíå çàïî ðîçüêå ïîñ îëüñòâî, êîòðå ïðÿ ìó -
âàëî ó Ïîëüùó. Òà õòî áóâ ïîñëà íèé ³ äî êîãî, ðîçâ³äíèê íå ä³çíàâñÿ138.
Íå ñë³ä, îäíàê, ââà æàòè, ùî ë³í³ÿ ѳ÷³ íà ïîøóê ï³äòðèìêè ó Ðå÷³ Ïîñ ïî -
ëèò³é ó öåé ÷àñ áóëà íåçì³ííîþ. ßê ³ ðàí³øå, íåçâà æà þ÷è íà âñ³ íåçãîäè,
íàéá³ëüø áàæà íîþ äëÿ Íèçî âîãî ³éñüêà áóëà ó÷àñòü ó âåëè êèõ âîºííèõ
àêö³ÿõ ïðîòè Êðèìó çà ï³äòðèìêè ãåòü ìà íñüêèõ ñèë. Ñàìå çà öèì çàïî ðîæö³
çâåð òà ëèñÿ äî ². Ìàçåïè, àëå íå îòðè ìàëè ïîçè òèâ íîãî ð³øåííÿ, ùî, çðî -
çóì³ëî, ñòè ìó ëþ âàëî ïîøóê ñîþç íèêà â Ïîëüù³139.
Íåç âà æà þ÷è íà òå, ùî çâåð íåííÿ ѳ÷³ äî Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ íå äàëè î÷³êóâà -
íîãî çàïî ðîæ öÿìè ðåçóëü òàòó, âîíè çáóä æó âàëè ó ïîëÿê³â àãðå ñèâí³ íàñòðî¿
ùîäî Ðîñ³¿ òà ˳âîáå ðåææÿ. Çãà äà íèé Ñ. Àíäðóøåíêî äâ³÷³ çóñòð³÷àâñÿ ó
Ïîëîí íîìó ç Ëþáî ìè ðñüêèì, ÿêîìó ïîâ³äîìèâ ïðî ï³äãî òîâêó ðîñ³éñüêèõ
237
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
135 Òàì ñàìî. – Àðê. 133 çâ. – 134.
136 Òàì ñàìî. – Ô. 124, îï. 1, 1688, ñïð. 96, àðê. 55.
137 Âîñ òî êîâ À. Ïîñ îëüñòâî Øàê ëî âèò aãî ê Ìàçåïå â 1688 ã. // Êèåâ ñêàÿ ñòà ðèíà.
– 1890. – ¹ 5. – Ñ. 215.
138 Òàì æå. - Ñ. 224-225; ²íñòè òóò ðóêî ïèñó Íàö³îíàëü íî¿ á³áë³îòåêè Óêðà¿íè
³ì. Â. ². Âåð íà äñüêîãî. – Ô. 2, ñïð. 13518 -13635, àðê. 380 – 380 çâ., 382.
139 Âîñ òî êîâ À. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 220-222.
òà óêð à¿íñüêèõ â³éñüê äî ïîõîäó íà Êðèì òà ïëà íî âàíó çàãîò³âëþ äëÿ íüîãî
ïðè ïàñ³â, ïðè âå çåííÿ ãàð ìàò ó Ñàìà ðñüêå (Íîâî áî ãî ðî äèöüêå) ì³ñòî. Ëþáî -
ìè ðñüêèé ðàäî çóñòð³â öþ íîâèíó, àëå çàçíà ÷èâ, ùî êîëè á òàêîãî ïîõîäó íå
áóëî, òî Ïîëüùà ðîç ïî ÷àëà á âîºíí³ ä³¿ íà Çàäí³ïðî â’¿. ² õî÷à á í³÷îãî
ñóòòºâîãî íå äîñÿãëà, àëå ïîâåð íóëà á ïåðå ñå ëåíö³â ç “ïîëüñüêèõ” ì³ñò, ÿê³
ïîêè íóëè ¿õ ï³ä ÷àñ â³éíè ç òóð êàìè ³ ÿêèõ íå â³äïóñ êàâ íàçàä ë³âîáå ðåæ íèé
ïðà âè òåëü, òà çðóé íó âàëà áè Ñàìà ðñüêå ì³ñòî, ó â³äïîâ³äü íà çâåð íåííÿ
çàïî ðîæö³â140.
Ó çâ’ÿçêó ç íåâäî âî ëåí íÿìè, ÿê³ âèñ ëîâ ëþ âàëè çàïî ðîæö³ ï³ñëÿ çâå äåííÿ
ôîð òåö³, ². Ìàçåïà ââà æàâ âåëè êèì óñï³õîì ïîáó äîâó Íîâî áî ãî ðî äèöüêà â
òîé ÷àñ, êîëè á³ëüø³ñòü ç íèõ ïåðå áó âàëà íà ïðî ìèñ ëàõ, òà ùå é òàê øâèäêî,
ùî âîíè “é îãëÿ íó òèñÿ íå ìîãëè”. ϳñëÿ ÷îãî ïðî òåñ òó âàòè áóëî âæå ï³çíî.
Ùî æ äî ðîç ìîâ ì³æ íèç îâèìè êîçà êàìè ïðî äîïî ìîãó â³ä À. Ìîãèëè òà
Ñ. Ïàë³ÿ, òî, íà äóìêó ãåòü ìàíà, î÷³êóâàòè ¿¿ áóëî ìàðíî, îñê³ëüêè âîíè
îáèäâà ïåðå áó âàëè íà êîðîë³âñüê³é ñëóæá³, äàëåêî â³ä ѳ÷³, à âçèìêó â çàïî -
ðîæö³â ïåðå äáà ÷à ëèñÿ òðóä íîù³ ç õàð ÷ó âàí íÿì äëÿ ëþäåé ³ êîíåé, ùî òåæ
ñòàíå íà çàâàä³ òàê³é äîïî ìîç³141.
 òîé æå ÷àñ ðîñ³éñüêèé ïîñëà íåöü, çà íàêà çàìè ç Ìîñ êâè, ïîñò³éíî ïèëü -
íó âàâ, ÷è íåìຠíîâèõ ïðîÿâ³â êîí òàêò³â ç Çàïî ðîçü êîþ ѳ÷÷þ. Íå âèê ëèêàº
ñóìí³â³â, ùî é íàäàë³ ñàìå ç Áàòó ðèíà ðîñ³ÿíè îòðè ìó âàëè â³äîìîñò³ ïðî
ïîñ îëüñòâà ѳ÷³ äî ïîëÿê³â, áî â äîíå ñåíí³ â³ä 30 ëèñ òî ïàäà Ï. Âîçí³öèíà äî
êíÿç³â Â. Ãîë³öèíà òà Î. Ãîë³öèíà çàçíà ÷åíî, ùî, çà öàðñüêîþ ãðà ìî òîþ, â³í
íàìà ãàâñÿ çäî áóòè ÿêóñü ³íôîð ìàö³þ ïðî çàïî ðîçü êèõ ïîñëàíö³â, “àëå í³õòî
òóò ¿õ íå áà÷èâ ³ ïðî íèõ í³õòî íå ÷óâ”142. Íàäàë³ æ ðåçè äåíò çàçíà ÷àâ: “Ïðè
êîðîë³âñüê³é âåëè÷ íîñò³ îñîáà ó ìåíå, ïîëÿê, òàì ñïåö³àëüíî æèâå. ² õî÷à áè
ùîñü ìàëå ïîêà çà ëîñü, òî áè ÿê â³ä íüîãî, òàê ³ â³ä ³íøèõ çíà éî ìèõ ñâî¿õ ó
òîé æå ÷àñ áè ìåí³ â³äîìî áóëî. Ìîæå ò³ çàïî ðîçüê³ ïîñëàíö³ ïðè ñëàí³ áóëè
äî Ìîãèëè, à ó êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ¿õ àæ í³ÿê íå áóëî. Àëå, ãîñó äàð³, ÿ
ñòàíó ïðî öå ïðîâ³äóâàòè. ² íå ìîãëè á òàê³ ïîñëè ñîðîê îñ³á ïåðåä óñ³õ
î÷èìà ñõî âà òèñÿ. Äèâó þñÿ òîìó äóæå, ÿêèì áè òî ñïî ñî áîì ìàëî áóòè”143.
Òà âæå çà äàíèìè, êîòð³ íàáëè æåíî äàòó þòüñÿ ëèñ òî ïà äîì, çðî çóì³ëî, ùî
ïðåä ñòàâ íèêè Íèçî âîãî ³éñüêà òàêè ïðè ¿æäæàëè äî ßíà ²²². ßêàñü íåíàç -
âàíà ó äîíå ñåíí³ Ï. Âîçí³öèíà äî êíÿç³â Ãîë³öèíèõ îñîáà ðîç ïîâ³äàëà éîìó,
ùî “ïîñëàíö³ çàïî ðîçüê³ ïðè ¿æäæàëè ç Ìîãè ëîþ, ÿê áóâ êîðîë³âñüêà
âåëè÷í³ñòü ï³ä Êàìÿí êîþ, â³ä Çëî ÷åâà â øåñòè ìèëÿõ ... ÿê³ ïðè íî ñèëè
ñêàðãè, í³áèòî ¿ì âñÿê³ ç³ ñòî ðîíè öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ÷èíÿòüñÿ îáòÿ æåííÿ ³
âîëü íîñ òÿì ¿õ âåëèê³ óòèñêè, ÷îãî ïðà ùóðè ¿õ â³ä êîðîë³â ïîëüñüêèõ íå
áà÷èëè”. Êîçàêè õîò³ëè, àáè “êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü áóâ äî íèõ ìèëîñ òè -
âèì, à âîíè, ïî÷óâøè éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ ìèëîñ òèâå äî ñåáå
ñëîâî, áóäóòü ñòà ðà òèñÿ ÿê áè áóòè, ÿê ³ ðàí³øå, ïðè êîðîë³âñòâ³ ïîëüñüêîìó,
238
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
140 Òàì æå. – Ñ. 223-224.
141 Ëèñòè ²âàíà Ìàçåïè. – Ò. 1. – Ñ. 258-259.
142 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 235, àðê. 183 çâ.
143 Òàì ñàìî. – Àðê. 184.
â ÷îìó ¿õ êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü äóæå îáíàä³þâàâ, ùîá âîíè ïðî òå ñòà ðà -
ëèñÿ ³ ñâîþ áðàò³þ äî òîãî ïðè âî äèëè, à â³í ¿õ í³êîëè íå â³äñòó ïèòü”144.
×åðåç äèï ëî ìà òè÷í³ êàíàëè Ìîñ êâà âèð³øèëà çíîâó ïîñòà âèòè ïèòàííÿ
ïðî ö³ çâ’ÿçêè. Òàê, 12 ãðóäíÿ íà çóñòð³÷³ ç ñåíà òî ðàìè Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿
Ï. Âîçí³öèí çàÿ âèâ, ùî öàðÿì â³äîìî, “ùî ³éñüêà Çàïî ðîçü êîãî äåÿê³ ëåã -
êî âàæí³ êîçàêè ïðè ñè ëà þòü äî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ íåâ³äîìî ç ÿêèìè
ïîñ îëüñòâàìè ïîñëàíö³â ñâî¿õ, ³ ò³ ¿õ ïîñëàíö³ â ñòî ðîí³ êîðîë³âñüêî¿
âåëè÷ íîñò³ ïðè é ìà þòüñÿ ³ â³äïóñ êà þòüñÿ”. Éîãî ìîíàðõè, çà ñëî âàìè
ðîñ³éñüêîãî ïðåä ñòàâ íèêà, íå çíà þòü äëÿ ÷îãî ò³ êîçàêè ïðè ¿æäæà þòü,
îäíàê óñå öå ñóïåðå÷èòü “³÷íîìó ìèðó”.  çâ’ÿçêó ç öèì Ï. Âîçí³öèí
ïîñòà âèâ ïåðåä ñåíà òî ðàìè âèìîãó ïðî óñíå é ïèñü ìîâå ïîÿñ íåííÿ ç öüîãî
ïèòàííÿ145.
Îäíàê 24 ãðóäíÿ 1688 ð. Ì. Ìàò ÷è íñüêèé äàâ òàêó â³äïîâ³äü:
“…êîðîë³âñüêà âåëè÷í³ñòü óêà çàâ éîìó ïðî òå îãî ëî ñèòè, ùî àæ í³ÿê äî
éîãî êîðîë³âñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ æîä íèõ ïîñëàíö³â ç Çàïî ðîææÿ ³ í³çâ³äêè â³ä
ï³ääàí íèõ éîãî öàðñüêî¿ âåëè÷ íîñò³ íå áóâàëî”146. Ïðîòå Ï. Âîçí³öèí êàòå -
ãî ðè÷íî ç öèì íå ïîãî äèâñÿ ³ âèñó íóâ âèìîãó, ùîá ßí Ñîáåñü êèé ïîâ³âñÿ
çã³äíî ç äîãî âî ðîì. Êð³ì òîãî, ðåçè äåíò äîìà ãàâñÿ ïèñü ìî âî¿ â³äïîâ³ä³
ùîäî ïðè ÷èí ïðè ¿çäó ïîñëàíö³â. Íà ùî Ì. Ìàò ÷è íñüêèé ³ ëèòî âñüêèé
ï³äêàí öëåð Ì. Ðàä çèâ³ëë ñêà çàëè, ùî äîíå ñóòü ïðî öþ ñïðàâó êîðîëþ147.
Âæå 26 ãðóäíÿ äî ðåçè äåíòà çàâ³òàâ êîðîë³âñüêèé ñåê ðå òàð Ñàì³éëî
Ðîæèöü êèé ç ïèòàí íÿì ïðî äæå ðåëà éîãî ³íôîð ìàö³¿ ùîäî çàïî ðîæö³â,
îñîá ëèâî ö³êàâ ëÿ ÷èñü, ÷è íå ñêà çàâ éîìó ïðî öå õòîñü ó Ïîëüù³. Ðåçè äåíò
æå íà öå â³äïîâ³â, ùî öàð³ ä³çíà ëèñÿ ïðî ïîñëàíö³â â³ä ². Ìàçåïè, à éîìó
îñî áèñòî â³äîìî é â³ä òóòåøí³õ ëþäåé, ùî òàê³ êîçàêè ðàçîì ç À. Ìîãè ëîþ
áóëè ó êîðîëÿ ï³ä Êàì ’ÿí êîþ. Âèñ ëó õàâøè öå, ñåê ðå òàð îçâó ÷èâ ñòàðó
ïîëüñüêó ïîçèö³þ, çàÿ âèâøè, ùî òàêèõ ïîñëàíö³â ó êîðîëÿ íå áóëî ³ îá³öÿâ
äîíåñòè éîìó âñå ïðî öþ ðîç ìîâó148. Ïðè íàã³äíî çàçíà ÷èìî, ùî öå º
îñòàííÿ â³äîìà íàì çãàäêà ïðà âî áå ðåæ íîãî ãåòü ìàíà íà ïåðå ãî âî ðàõ
ðîñ³ÿí ç ïîëÿ êàìè, äå À. Ìîãèëó çãà äó âàëè ñåðåä æèâèõ.
Íàâå äåí³ ôàêòè äîç âî ëÿ þòü êîí ñòà òó âàòè, ùî ïðåä ñòàâ íèêè ѳ÷³
çä³éñíþ âàëè ÷àñò³ ïî¿çäêè äî Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿. Ïðè ÷îìó, íà ïåðå ãî âî ðàõ ç
ïîëÿ êàìè ìîâà ìàëà éòè ïðî â³éñüêîâó äîïî ìîãó ó áîðîòüá³ ïðîòè Ìîñ êâè,
áî ò³ëüêè òàêèì ÷èíîì ìîæíà áóëî çóïè íèòè çðîñ òàííÿ ðîñ³éñüêî¿ ïðè ñóò -
íîñò³ íà Çàïî ðîææ³. Îäíàê òîä³ â³éíà ç Ðîñ³éñüêîþ äåð æà âîþ íå âõî äèëà ó
ïëàíè Âàð øàâè.
239
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
144 Òàì ñàìî. – Àðê. 211.
145 Òàì ñàìî. – Àðê. 232-232 çâ.
146 Òàì ñàìî. – Àðê. 240.
147 Òàì ñàìî. – Àðê. 240-240 çâ.
148 Òàì ñàìî. – Àðê. 240 çâ.
ϳäòðè ìó âàëà ѳ÷ çâ’ÿçêè ³ ç Ñ. Ïà볺ì. ßê ãîâî ðèëè íåìèð³âñüê³ êîçàêè
ó ãðóäí³ 1689 ð., ïðè ¿õàâøè ç ïîëî íå íèìè äî êîðîëÿ, ñàìå çà êîí òàêòè ç
Íèçî âèì ³éñüêîì ïîëÿêè ñêè íóëè Ñ. Ïàë³ÿ ç ïîëêîâ íèö òâà òà óâ’ÿç íèëè,
áî â³í “ìàâ äðóæáó ç çàïî ðîçü êèìè êîçà êàìè ³ ïîñè ëàâ íà Çàïî ðîææÿ äî
êîøî âîãî îòà ìàíà âçÿ òèõ êðè ìñüêèõ òà áóä æàöü êèõ òàòàð, îñ³á ïî ï’ÿòè ³
ïî øåñòè, äëÿ ïîæèòêó ñâîãî”. À çà öå êîøî âèé îòà ìàí ïðè ñè ëàâ
ôàñò³âñüêîìó ïîëêîâ íèêó “âåëèê³ ïî÷åñò³”149. Ìè äàëåê³ â³ä äóìêè, ùîá
ââà æàòè âàãî ìîþ ïðè ÷è íîþ íåãà òèâ íîãî ñòàâ ëåííÿ ïîëÿê³â äî Ñ. Ïàë³ÿ
â³äïðàâêó ïîëî íå íèõ íà ѳ÷. Àëå âðà õî âó âàòè òàêèé àñïåêò éîãî ä³ÿëü íîñò³
ïîòð³áíî.
Îäí³ºþ ç íàé âàæ ëèâ³øèõ ïîä³é 1689 ð. äëÿ ѳ÷³ ñòàëà ó÷àñòü â äðó ãîìó
ïîõîä³ íà Êðèì, îðãàí³çîâà íîìó ðîñ³éñüêîþ âåðõ³âêîþ â ðàì êàõ âèêî -
íàííÿ óìî⠓³÷íîãî ìèðó”. Ïðî ïî÷à òîê çáîðó äî ïîõîäó Ìîñ êâà îãî ëî -
ñèëà â âåðåñí³ 1688 ð., à ñàìà êàì ïàí³ÿ áóëà ïðî âå äåíà â áåðåçí³-÷åðâí³. Â
ïîõîä³ âçÿëè ó÷àñòü äóæå çíà÷í³ ñèëè – çàãàëüíà ÷èñåëüí³ñü ðîñ³éñüêèõ òà
óêð à¿íñüêèõ ÷àñ òèí áóëà áëèçüêî 162 òèñ. îñ³á. Íà îçáðîºíí³ ö³º¿ àð쳿 áóëî
350 ðîñ³éñüêèõ ãàð ìàò òà óêð à¿íñüêà ïîëêîâà àðòè ëåð³ÿ150.
ϳäãî òîâêà Ðîñ³éñüêî¿ äåð æàâè äî íàïàäó íà Êðèì âèê ëè êàëà â ßíà ²²²
âåëèêå áàæàííÿ çäî áóòè Áóä æàê. Â ëèñ òî ïàä³ 1688 ð. êîðîëü ìàâ ðîç ìîâó ç
êîðîí íèì ãåòü ìà íîì â ïðè ñóò íîñò³ ß. Êàí òåëì³. ßí ²²² ãîâî ðèâ, ùî êîëè íå
ïðè éäå äî ìèðó ç Òóðå÷ ÷èí íîþ, òðåáà âæèòè âñ³õ ñèë, ÿê âëàñ íèõ, òàê ³
ö³ñàðñüêèõ, äëÿ ïîäî ëàííÿ òàòàð³â. À ïðè óìîâ³ çëó ÷åííÿ ïîëüñüêèõ ³
í³ìåöü êèõ â³éñüê ìîæíà ïðî òÿ ãîì îäí³º¿ êàì ïàí³¿ âèã íàòè òàòàð ç ªâðîïè,
îñîá ëèâî ïðè ñïðè ÿíí³ ðîñ³ÿí. Ïî óñó íåííþ æ ö³º¿ ïåðå øêîäè áóëî á
ëåãøå äîñÿãòè Êîí ñòàí òè íî ïîëÿ151.
À âæå ïî çàâåð øåííþ âèï ðàâè â ëèïí³ êîðîëü ïèñàâ äî êíÿçÿ
Â. Ãîë³öèíà, àáè â ïîçîñ òàë³ ïðè äàòí³ äëÿ âîºííèõ ä³é ì³ñÿö³ ñï³ëüíèìè
ñèëàìè çäî áóòè çàìêè íàä Äí³ïðîì. ϳäòðè ìó þ÷è ßíà Ñîáåñü êîãî â ö³é
ñïðàâ³, äî Â. Ãîë³öèíà ïèñàâ ³ ïàïñüêèé íóíö³é. ³í æå íàãà äó âàâ öàðñüêèì
ïîñëàí öÿì ó Ïîëüù³ “ïðî ïîæè òîê ³ ñëàâó”, ÿê³ áè îòðè ìàëî ¿õ â³éñüêî,
êîëè á éîìó âäà ëîñÿ çàõî ïèòè, ïðè íàéìí³, çãà äàí³ çàìêè, çàâäÿêè ÷îìó
“â³äêðè ëàñÿ á äîðîãà ìàé áóòí³é êàì ïàí³¿ ³ ïîëåã øèëà êîçà êàì ìîæ ëèâ³ñòü
ïëà âàííÿ ïî ×îð íîìó ìîðþ”152. Çðî çóì³ëî, ùî âàæ ëèâà ðîëü â ìîðñüêèõ
ïîõî äàõ ìàëà íàëå æàòè ñàìå çàïî ðîæ öÿì.
Ïîõ³ä, ÿê â³äîìî, çàê³í÷èâñÿ íåâäà ÷åþ. Ðàçîì ç òèì âàðòî íàãà äàòè, ùî
ñèòóàö³ÿ ç ïðè õî äîì òàêîãî âåëè êîãî â³éñüêà çäà âà ëàñü êðèì ÷à íàì êðè òè÷ -
240
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
149 Òàì ñàìî. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 238, ÷. 1, àðê. 320-321.
150 Çàðóáà Â. Í. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 99-107.
151 Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690.
– T. 2. – Berlin; Poznañ, 1864. – S. 470.
152 Ibid. – S. 568, 572.
íîþ. Êîëè äî õàíà Ñåë³ì-óðåÿ ², êîò ðèé ïåðå áó âàâ ó ʳ볿, íàä³éøëî
ïîâ³äîì ëåííÿ ïðî íàáëè æåííÿ äâîõ ñîò òè ñÿ÷ íîãî â³éñüêà ç òèñÿ ÷åþ ãàð -
ìàò, êîòðå ïðÿ ìó âàëî íà çàâî þ âàííÿ Êðèìó, â³í, çáåð³ãàþ÷è ïðè ñóòí³ñòü
äóõó, ãîâî ðèâ: “…ñòðàõ íå ïîçáàâëÿº â³ä á³äè”. Àëå íå âñ³ ìîãëè ñòðè ìàòè
åìîö³¿: “ í³÷ îòðè ìàííÿ ã³ðêî¿ íîâèíè ýì³ðè òà ÷èíîâ íèêè, ÿê³ çíà õî äè -
ëèñÿ ïðè õàí³, áóëè ÿê øàëåí³ â³ä òóð áîò ³ òðè âîãè”153.
Ïðîòå, çà ³íøèìè äàíèìè, îòðè ìàâøè ïîñëàííÿ, õàí ³ ñàì “ïðî ñòî çáî -
æå âîë³â”. Öå é íå äèâíî, àäæå â ïîâ³äîì ëåíí³ çíàòí³ êðèì ÷àíè ïèñàëè
éîìó: “Íåãàéíî ïðè õîäüòå íà äîïî ìîãó, áî ³íàêøå ìîñ êî âñüêèé òàá³ð ïðî -
íèêíå ÷åðåç îðñüêèé ïåðå øè éîê Êðèìó ³ âñòó ïèòü íîãîþ íà ï³âîñòð³â, ³
òîä³ ïðî ùàé äåð æàâà!”154. Êðèìñüê³ ³ñòî ðèêè çàçíà ÷àëè, ùî ïåðåä
ð³øó÷èìè ç³òêíåí íÿìè ç ðîñ³éñüêî-óêð à¿íñüêèìè â³éñüêàìè íà â³éñüêîâ³é
íàðàä³ “õàí ïëà êàâ ³ ó íüîãî ë³çëî âîëîññÿ; áóëî âèð³øåíî àáî ïåðå ìîãòè,
àáî ïîìåðòè”155.
Êîëè ðîç ïî ÷àâñÿ ïîõ³ä 1689 ð., ïîâ³äîì ëåííÿ äî ñóë òàíà ïðî íàì³ðè
ðîñ³ÿí çàé íÿòè Êðèì, à äàë³ âèðó øèòè é ïðîòè Ñòàì áóëà íàä õî äèëè é â³ä
òàòà ðñüêî¿ ðîçâ³äêè156. Îñìà íñüêà âåðõ³âêà ìóñèëà çâåð íóòè ñåðé îçíó
óâàãó íà 䳿 Ìîñ êâè. Àäæå, ÿê â³äçíà ÷àâ ³ñòî ðèê Â. Ñì³ðíîâ, ï³ä ÷àñ äðó -
ãîãî ïåðå áó âàííÿ íà õàíñüêîìó ïðå ñòîë³ Ñåë³ì-óðåÿ I (1684-1691) âïåðøå
ç âóñò ñàìèõ òóðê³â ïðî çâó ÷àëè ñëîâà: “Ðîñ³ÿíè ³äóòü íà Ñòàì áóë”157. Ñàì³
æ ïðåä ñòàâ íèêè ðîñ³éñüêîãî óðÿäó çàÿâ ëÿëè, ùî ï³ñëÿ çàâî þ âàííÿ Êðèìó
âîíè ï³äóòü â ðàéîí Äóíàþ158.
Çàïî ðîæö³ æ âçÿëè ñàìó àêòèâíó ó÷àñòü ó äðó ãîìó ïîõîä³ íà Êðèì.
ϳä ÷àñ ïðî âå äåííÿ àêòèâ íèõ áîéî âèõ ä³é âîíè íå ïðî ÿâ ëÿëè ñïðîá äî
êîí òàêò³â ç Ïîëü ùåþ ÷è Ïðà âî áå ðåæ æÿì. Ó âñÿ êîìó ðàç³, íàì íå âäà -
ëîñü â³äøó êàòè çãà äîê ïðî öå ó äæå ðå ëàõ. Íàòîì³ñòü íèçîâ³ êîçàêè
ïîðÿä ç ³íøèìè â³éñüêî âèìè ôîð ìó âàí íÿìè â³äçíà ÷à ëèñÿ ó öàðñüê³é
ãðà ìîò³ äî êîðîëÿ òà ó ëèñò³ áîÿð ³ êîìàí äó þ ÷èõ ðîñ³éñüêî-óêð -
à¿íñüêèìè ï³äðîçä³ëàìè äî ßíà III ÿê âî¿íè, ùî áèëèñÿ ç âîðî ãîì
241
³éñüêîâå ñï³âðîá³òíèöòâî òà ïîøóê ïîë³òè÷ íî¿ âçàºìî䳿
153 Íåãðè À. Èçâëå ÷å íèÿ èç òóðåö êîé ðóêî ïèñè îáùåñ òâà, ñîäåð æà ùåé èñòî ðèþ
êðûì ñêèõ õàíîâ // Çàïèñêè Îäåñ ñêîãî îáùåñ òâà èñòî ðèè è äðåâ íîñ òåé. – Ò. 1.
– Îäåññà, 1844. – Ñ. 388-389.
154 Ñìèð íîâ Â. Ä. Êðûì ñêîå õàíñòâî ïîä âåð õî âå íñòâîì Îòî ìàí ñêîé Ïîðòû äî
íà÷àëà XVIII âåêà. – ÑÏá., 1887. – Ñ. 621.
155 Òàì æå. – Ñ. 623.
156 ²íàëäæèê Ã. Áîðîòüáà çà Ñõ³äíî-ªâðî ïå éñüêó ³ìïåð³þ. 1400-1700 ðð. Êðè -
ìñüêèé õàíàò, Îñìàíè òà ï³äíå ñåííÿ Ðîñ³éñüêî¿ ³ìïå𳿠// Êðèìñüê³ òàòàðè:
³ñòîð³ÿ ³ ñó÷àñí³ñòü (äî 50-ð³÷÷ÿ äåïîð òàö³¿ êðè ìñüêî-òàòà ðñüêîãî íàðîäó).
Ìàòåð³àëè ì³æíà ðîä íî¿ íàóêî âî¿ êîí ôå ðåíö³¿. – Ê., 1995. – Ñ. 124.
157 Ñìèð íîâ Â. Ä. Óêàç. ñî÷. – Ñ. 613.
158 Ñîëîâüåâ Ñ. Ì. Èñòî ðèÿ Ðîñ ñèè ñ äðåâ íåé øèõ âðå ìåí. – Êí. 7 (Ò. 13-14). –
Ì., 1962. – Ñ. 405.
“õîðîáðî ³ ìóæ íüî”159. Öÿ æ ³íôîð ìàö³ÿ ðîç ïîâ ñþä æó âà ëàñÿ ðîñ³éñüêèì
ïîñëàí öåì ó Ïîëüù³ òà áóëà íàä³ñëàíà äî ³íøèõ ºâðî ïå éñüêèõ äåð æàâ160. À
â ÷åðâí³-ëèïí³ 1689 ð. íà Ñàìàð³ áóëî çáó äî âàíî ùå îäíó – Íîâî -
ñåð㳺âñüêó – ôîð òåöþ161. Ðîñ³ÿíè óêð³ïëþ âàëè ïîçèö³¿ íà Çàïî ðîææ³.
Êîçàêè ìàëè ùå ðàç ïîä óìàòè ïðî ìàé áóòíº. Ïîëÿêè æ ÿâíî âòðà ÷àëè ìîæ -
ëè âîñò³ âïëè âàòè íà ѳ÷.
242
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàí³ñëàâñüêèé
159 ÐÄÀÄÀ. – Ô. 79, îï. 1, ñïð. 237, àðê. 263 çâ., 292, 415 çâ.
160 Òàì ñàìî. – Àðê. 286 çâ. – 289.
161 ßâîðíèöüêèé Ä. ². Íàçâ. ïðàöÿ. – Ò. 3. – Ñ. 62-63.
|