З листів гетьмана І.Мазепи
Gespeichert in:
| Datum: | 2003 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Ukrainian |
| Veröffentlicht: |
Інститут історії України НАН України
2003
|
| Schriftenreihe: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61700 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | З листів гетьмана І.Мазепи / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 297-318. — Бібліогр.: 9 назв. — укр. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-61700 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-617002014-05-11T03:01:49Z З листів гетьмана І.Мазепи Мицик, Ю. Джерелознавство 2003 Article З листів гетьмана І.Мазепи / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 297-318. — Бібліогр.: 9 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61700 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Джерелознавство Джерелознавство |
| spellingShingle |
Джерелознавство Джерелознавство Мицик, Ю. З листів гетьмана І.Мазепи Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Мицик, Ю. |
| author_facet |
Мицик, Ю. |
| author_sort |
Мицик, Ю. |
| title |
З листів гетьмана І.Мазепи |
| title_short |
З листів гетьмана І.Мазепи |
| title_full |
З листів гетьмана І.Мазепи |
| title_fullStr |
З листів гетьмана І.Мазепи |
| title_full_unstemmed |
З листів гетьмана І.Мазепи |
| title_sort |
з листів гетьмана і.мазепи |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2003 |
| topic_facet |
Джерелознавство |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/61700 |
| citation_txt |
З листів гетьмана І.Мазепи / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2003. — Вип. 3. — С. 297-318. — Бібліогр.: 9 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT micikû zlistívgetʹmanaímazepi |
| first_indexed |
2025-07-05T12:38:53Z |
| last_indexed |
2025-07-05T12:38:53Z |
| _version_ |
1836810643115606016 |
| fulltext |
Þð³é Ìèöèê
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
²ì’ÿ ãåòü ìàíà Óêðà¿íè ²âàíà Ìàçåïè íå ïîòðåáóº ñïåö³àëü íèõ ðåêî ìåí -
äàö³é. Îäíàê éîãî æèòòÿ é ä³ÿëüí³ñòü äóæå ïîãàíî âèâ ÷åí³. Ïðè ÷èíà
öüîãî º çàãàëü íîâ³äîìîþ.  ðîñ³éñüê³é ³ñòîð³îãðàô³¿ (³ äîðå âî ëþö³éí³é,
³ ðàäÿíñüê³é, ³ ñó÷àñí³é) Ìàçåïà òðàêòóºòüñÿ ç âåëè êî äåð æàâ íèöü êèõ
øîâ³í³ñòè÷ íèõ ïîçèö³é ÿê «èçìåí íèê», òîìó é ìîâè íå ìîãëî áóòè ïðî
ñïåö³àëüíå äîñë³äæåííÿ éîãî îñîáè, òà ùå é ç ³íøèõ ïîçèö³é. ªäèíèé âèíÿ -
òîê ìîæå ñêëà äàòè ìîíîã ðàô³ÿ Ô. Óìàíöÿ «Ãåòü ìàí Ìàçåïà» (ÑÏá., 1897).
Óêð à¿íñüêà ³ñòîð³îãðàô³ÿ ðîç âè âà ëàñÿ â ï³äêî ëîí³àëü íèõ óìî âàõ ³ òîìó íå
ìîãëà (â ìàòå ðè êîâ³é Óêðà¿í³) âèñó âàòè êîí öåïö³¿, êîòð³ á ñóïåðå÷èëè íàêè -
íå íîìó çâåðõó îô³ö³éíîìó ïîãëÿäó íà Ìàçåïó. ×åñòü óêð à¿íñüêî¿
³ñòîð³îãðàô³¿ â öåé ïåð³îä âðÿ òó âàëè òàê³ àâòîðè, ÿê Òåî äîð Ìàöüê³â, Îðåñò
Ñóá òåëü íèé, Äìèòðî Äîðî øåíêî òà äåÿê³ ³íø³1, ÿê³, æèâó÷è çà ìåæ àìè ðàäÿ -
íñüêî¿ Óêðà¿íè, ìîãëè â³ëüíî òâî ðèòè. Ò³ëüêè ç ïðî ãî ëî øåí íÿì íåçà ëåæ íî¿
Óêð à¿íñüêî¿ äåð æàâè ñòàëî ìîæ ëè âèì ïîâíîö³ííî âèâ ÷àòè ³ ïîñòàòü
Ìàçåïè, ³ éîãî äîáó. Îäíàê ç îñîá ëè âîþ ãîñ òðî òîþ â³ä÷óâàºòüñÿ â íèí³øí³õ
óìî âàõ ³ áðàê âèñî êîê âàë³ô³êîâà íèõ êàäð³â, ³ òÿæê³ ìàòåð³àëüí³ óìîâè ¿õíüî¿
ïðàö³, âðåøò³, ³ íàä çâè ÷àéíî âåëèêà â³äñòàë³ñòü â³ä ñó÷àñ íèõ ïîòðåá
îñâîºíî¿ äæå ðåëü íî¿ áàçè. Äîñèòü ñêà çàòè, ùî é äîñ³ í³õòî íå ç³áðàâ ³ íå ñèñ -
òå ìà òè çó âàâ íàâ³òü âèäà íèõ ðàí³øå ³ ðîç ïî ðî øå íèõ ïî ð³çíèõ òà ð³äê³ñíèõ
ïóáë³êàö³ÿõ äîêó ìåíò³â ². Ìàçåïè. Ùî æ ãîâî ðèòè ïðî àðõ³âí³ ìàòåð³àëè?
Îäèí ëèøå ². Ë. Áóòè÷, ïðà öþ þ÷è â êè¿âñüêèõ àðõ³âîñ õî âè ùàõ, âèÿ âèâ ³ âçÿâ
íà îáë³ê ê³ëüêà ñîò óí³âåð ñàë³â Ìàçåïè! À ùå æ º é ³íø³ àðõ³âîñ õî âèùà,
îñîá ëèâî ó Ðîñ³¿ (Ìîñ êâà, Ïåòåð áóðã), Ïîëüù³ (Âàð øàâà, Êðàê³â, Âðîö ëàâ),
Òóðå÷ ÷èí³ (Ñòàì áóë), Øâåö³¿ (Ñòîê ãîëüì) òà ³í. …
Äàâíî âæå íàçð³ëà ïîòðåáà ó âèäàíí³ «Óêð à¿íñüêîãî Äèï ëî ìà òàð³ÿ
XVI-XVIII ñò.», êóäè óâ³éøëè á óñ³ â³äîì³ äîêó ìåíòè, ñòâî ðåí³ ãåòü ìà íàìè,
êîøî âèìè îòà ìà íàìè, ïîëêîâ íè êàìè, ñîòíè êàìè, âçà ãàë³ ñòàð øè íîþ. Áåç
òàêîãî êîì ïëåê ñíîãî âèäàííÿ ãîä³ äóìàòè ïðî ïîâíå ³ îá’ºêòèâíå
äîñë³äæåííÿ âíóòð³øíüî¿ òà çîâí³øíüî¿ ïîë³òèêè Óêð à¿íñüêî¿ äåð æàâè –
Ãåòü ìàí ùèíè òà Çàïî ðîçü êî¿ Ñ³÷³. Íèí³ âæå âèäàíî ìàéæå ïîâíå ç³áðàííÿ
äîêó ìåí òàö³¿ Áîã äàíà Õìåëü íèöü êîãî, ²âàíà ѳðêà, ïëàíóºòüñÿ âèäàííÿ
âèïóñê³â «Óêð à¿íñüêîãî Äèï ëî ìà òàð³ÿ», ïðè ñâÿ ÷å íîãî ãåòü ìà íàì òà êîøî -
âèì îòà ìà íàì ѳ÷³ (äî 1648 ð.), äîêó ìåí òàö³¿ ãåòü ìàí³â ²âàíà Âèãî âñüêîãî òà
Þð³ÿ Õìåëü íèöü êîãî. Âèäàííÿ êîð ïóñó äîêó ìåíò³â ²âàíà Ìàçåïè º ñêëàä -
íèì çàâäàí íÿì, ³ âîíî âèìàãຠá³ëüøèõ çóñèëü òà ÷àñó, îäíàê ïîðà ðîáèòè
â³äïîâ³äí³ ï³äãî òîâ÷³ çàõîäè, ïî÷à òîê êîò ðèì, âëàñíå, âæå ïîêëà äåíî (ìàºìî
297
1 Äèâ. íàïðèê ëàä êëà ñè÷íó ìîíîã ðàô³þ: Ìàöüê³â Ò. Ãåòü ìàí ²âàí Ìàçåïà â
çàõ³äíüîºâðî ïå éñüêèõ äæå ðå ëàõ 1687-1709. – Ìþí õåí, 1988.
íà óâàç³ ñîë³äí³ ïóáë³êàö³¿ óí³âåð ñàë³â òà ëèñò³â ãåòü ìàíà Ìàçåïè, çä³éñíåí³
íàñàì ïå ðåä êè¿âñüêèìè ³ñòî ðè êàìè ². Áóòè ÷åì òà Â. Ñòàí³ñëà âñüêèì)2.
Íàì äîâî äè ëîñÿ ïðà öþ âàòè íå ò³ëüêè â óêð à¿íñüêèõ, àëå é çàðóá³æíèõ,
íàñàì ïå ðåä ïîëüñüêèõ, àðõ³âîñ õî âè ùàõ, ³ õî÷à ïðî âà äèâñÿ ïîøóê äæå ðåë äî
³ñòî𳿠Óêðà¿íè ðàí³øî¿ äîáè, â ïîëå çîðó ïîòðà ïèëè é ï³âñîòí³ äîêó ìåíò³â
². Ìàçåïè. Îäí³ ç íèõ (ïåðå âàæíî óí³âåð ñàëè) ïîõî äÿòü ç â³äîìî¿ êîëåêö³¿
Ìàðö³àíà Ãîæ êî âñüêîãî, ÿêó â³í ç³áðàâ íà ×åðí³ã³âùèí³ òà âèâ³ç äî Êðà êîâà ó
1861 ð.; ç äåÿ êèõ ïðè âàò íèõ êîëåêö³é, ùî çáåð³ãàþòüñÿ â ïîëüñüêèõ àðõ³âîñ -
õî âè ùàõ; ³íø³ (ïåðå âàæíî ëèñòè) ïðåä ñòàâ ëÿ þòü ñîáîþ áàãàòå êîëèñü äèï -
ëî ìà òè÷íå ëèñ òó âàííÿ ãåòü ìàíà ç âèñî êî ïîñ òàâ ëå íèìè ÷ëå íàìè óðÿäó Ðå÷³
Ïîñ ïî ëè òî¿, ¿¿ â³éñüêî âèì êîìàí äó âàí íÿì, ðåã³îíàëü íèìè óïðàâë³ííÿìè,
îêðå ìèìè ìàã íà òàìè ³ øëÿõ òè ÷àìè. Öå ëèñ òó âàííÿ îñ³ëî â ôàì³ëüíèõ
àðõ³âàõ, íàñàì ïå ðåä êíÿç³â Çàìî éñüêèõ (ùî çàé âèé ðàç äîâî äèòü âàãó öüîãî
ìàã íà òñüêîãî ðîäó ó ñòî ñóí êàõ ç ². Ìàçå ïîþ), ìåí øîþ ì³ðîþ – â
ôàì³ëüíîìó àðõ³â³ êíÿç³â Ðàä çè âèë³â òà ³í. Âñ³ äîêó ìåíòè, âèÿâ ëåí³ íàìè ó
ïîëüñüêèõ àðõ³âîñ õî âè ùàõ, ðàçîì ç äåÿ êèìè äîêó ìåí òàìè ç Öåí òðàëü íîãî
äåð æàâ íîãî ³ñòî ðè÷ íîãî àðõ³âó Óêðà¿íè ó Êèºâ³, áóëè âèä ðó êó âàí³ íà
ñòîð³íêàõ «Ñ³âåðÿ íñüêîãî ë³òîïèñó»3. Àëå ÿêùî óí³âåð ñàëè áóëè âèä ðó êó -
âàí³ ïîâí³ñòþ, òî ïîëüñüêî ìîâí³ ëèñòè Ìàçåïè (ïèñàí³ ïîëüñüêîþ ç çíà÷ íîþ
äîì³øêîþ ëàòèíè) ç òåõí³÷íèõ ïðè ÷èí áóëè ïîäàí³ ó âèã ëÿä³ ðåãåñò³â. ̳æ
òèì, ïóáë³êàö³ÿ ó âèã ëÿä³ ðåãåñò³â íå º ïîâíîö³ííîþ, ³ äëÿ ìàé áóò íüîãî
«Óêð à¿íñüêîãî äèï ëî ìà òàð³ÿ» íåîáõ³äíî ãîòó âàòè ìàòåð³àëè, âèä ðó êó âàí³ â
îðèã³íàëüíîìó âèã ëÿä³ ³ ïîâí³ñòþ.
Ó çâ’ÿçêó ç öèì ââàæàºìî äîö³ëüíèì ïîä àòè ïîâí³ îðèã³íàëüí³ òåê ñòè ÷àñ -
òèíè âèÿâ ëå íèõ íàìè ïîëüñüêî ìîâ íèõ ëèñò³â Ìàçåïè (âñüîãî 9). Âîíè äðó -
êó þòüñÿ íà ï³äñòàâ³ ïðà âèë, ðîç ðîá ëå íèõ ïîëüñüêèìè àðõå îã ðà ôàìè òà
àðõ³â³ñòàìè ùå ó 1953 ð. Ö³ ëèñòè áóëè ïèñàí³ Ìàçå ïîþ (âëàñíå, ò³ëüêè
ï³äïè ñàí³ íèì, áî ïèñà ëèñÿ ï³ä éîãî äèê òîâêó ïèñà ðåì ó 1703-1708 ðð.).
Âîíè àäðå ñó âà ëèñü âèñî êî ïîñ òàâ ëå íèì îñî áàì Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, íàñàì ïå -
ðåä òîä³, êîëè Ìàçåïà ï³ä ÷àñ ϳâí³÷íî¿ â³éíè ïåðå áó âàâ ç â³éñüêàìè íà
çàõ³äíî óê ð à¿íñüêèõ çåì ëÿõ, à òàêîæ íà Ïîä³ëë³.
Òðè ëèñòè Ìàçåïè ïèñàí³ äî õîëìñüêîãî âîºâîäè Òîìàøà Äçÿ ëè íñüêîãî,
êîò ðèé ó 1703 ð. áóâ ïîñëîì Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ äî Ìîñ êî âñüêî¿ äåð æàâè, ÷èì ³
ïîÿñ íþ þòüñÿ éîãî æâàâ³ êîí òàêòè ç ãåòü ìà íîì. Ö³ ëèñòè, ÿê, âëàñíå, é ³íø³,
ì³ñòÿòü ó ñîá³ òðà äèö³éí³ äëÿ äèï ëî ìà òè÷ íî¿ êîðåñ ïîí äåíö³¿ çàïåâ íåííÿ ó
ïðè ÿçí³, âèêî íàíí³ ïåâ íèõ ïîñëóã. Âàæ ëèâ³øèìè º äàí³ ïðî â³äîìîãî ïðè -
áàëò³éñüêîãî ä³ÿ÷à ò³º¿ äîáè ². Ð. Ïàò êóëÿ, âíàñë³äîê ä³é ÿêîãî óêðà¿íñüê³
êîçàêè ï³ä Ïîç íàííþ áóëè ïîêè íóò³ íà ïîòàëó øâå äàì. ²íøèé âàæ ëè âèé
298
Þð³é Ìèöèê
2 Óí³âåð ñàëè ²âàíà Ìàçåïè. – Ê.; Ëüâ³â, 2002; Ëèñòè ²âàíà Ìàçåïè. – Ò. 1 –
Ê., 2002; Ç åï³ñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùèíè ãåòü ìàíà ²âàíà Ìàçåïè. – Ê., 1996.
3 Ìèöèê Þ. À. Ç äîêó ìåí òàö³¿ ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè // ѳâåðÿ íñüêèé ë³òîïèñ. –
1997. – ¹ 3. – Ñ. 99-105; 1997. – ¹ 4. – Ñ. 143-150; 1998. – ¹ 1. – Ñ. 91-103;
Ìèöèê Þ., Ãóëÿé À. Íåç íàí³ óí³âåð ñàëè ãåòü ìàíà ²âàíà Ìàçåïè // ѳâåðÿ -
íñüêèé ë³òîïèñ. – 2003. – ¹ 1. – Ñ. 56-67.
ñþæåò öèõ ëèñò³â ñòîñóºòüñÿ ëþäåé ç åñêîðòó Ò. Äçÿ ëè íñüêîãî, êîò ðèõ ç
íàêàçó Ìàçåïè áóëî ïîñàä æåíî ó ͳæèí³ ï³ä «ïîë³òè÷ íèé àðåøò» (÷è íå
Ìàçåïà ïåð øèì óâ³â öåé âèðàç äî óêð à¿íñüêî¿ ìîâè?). Ó â³äïîâ³äü íà âèìîãó
äèï ëî ìàòà Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ïðî ¿õ çâ³ëüíåííÿ öå áóëî â÷è íåíî, îäíàê ëèøå
ï³ñëÿ âçÿòòÿ àðåø òî âà íèõ íà ïîðóêè ïîä³ëüñüêèì ãóáåð íà òî ðîì Ñêàâ ðî -
íñüêèì òà ïðè áóòòÿ äî Êèºâà çàðàäè íèõ ðîòì³ñòðà Á³ëèíñüêîãî. Ó ëèñò³ äî
íîâ ãî ðî äñüêîãî ñòà ðîñòè Ìàçåïà ïèøå ïðî ñâ³é îáîðîí íèé óí³âåð ñàë, âèäà -
íèé äëÿ çàõèñòó â³ä ìîæ ëè âèõ êîçàöü êèõ íàïàä³â ÷è ïîñòî¿â ìàºòíîñ òåé
íîâ ãî ðî äñüêîãî âîºâîäè (òàêîãî ðîäó óí³âåð ñàëè âèäà âàâ ùå ó 1648 ð.
Á. Õìåëü íèöü êèé äëÿ äåêîãî ç ôåî äàë³â Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, íà ï³äòðèìêó ÿêèõ
ðîç ðà õî âó âàâ), à òàêîæ ïðî â³äïîâ³äíèé ëèñò, ïèñà íèé äî ïðà âî áå ðåæ íîãî
íàêàç íîãî ãåòü ìàíà Ñàìóñÿ. Ó öüîìó æ ëèñò³ º çãàäêà ³ ïðî ìèð ãî ðî äñüêîãî
ïîëêîâ íèêà Äàíèëà Àïîñòîëà. Âàæ ëè âèìè º òàêîæ ëèñòè äî êíÿçÿ Òîìàøà
Þçåôà Çàìî éñüêîãî, âëàñ íèêà Çàìîñòÿ. Ìàçåïà, ä³þ÷è ç â³éñüêàìè íà
Çàõ³äí³é Óêðà¿í³, âèìà ãàâ â³ä êíÿçÿ, ùîá òîé âïóñ òèâ äî Çàìîñòÿ óêð à¿íñüêèé
êîçàöü êèé ãàðí³çîí. ×åðåç äåÿ êèé ÷àñ, âæå íà ïî÷àòêó 1706 ð., ç àíà ëîã³÷íîãî
ïðè âîäó çâåðòàºòüñÿ äî êíÿçÿ ïîëòà âñüêèé ïîëêîâ íèê ²âàí Ëåâå íåöü ³
ïîñèëàºòüñÿ ïðè öüîìó íà âæå äðó ãèé íàêàç ãåòü ìàíà Ìàçåïè («íàøîãî ãåòü -
ìàíà») ùîäî ïîñòàâ ëåííÿ óêð à¿íñüêîãî ãàðí³çîíó ó Çàìîñò³. Äî ðå÷³, ö³ äâà
ëèñòè (Ìàçåïè ³ Ëåâåíöÿ) âì³ùåí³ ó çá³ðíèêó ¹ 560 ç ôîíäó «Àðõ³â Çàìî -
éñüêèõ» Àðõ³âó ãîëîâ íîãî Àêò³â Äàâí³õ ó Âàð øàâ³ (äàë³ – ÀÃÀÄ), ó êîò ðîìó
º ùå 11 ëèñò³â, ïèñà íèõ ïðè áëèçíî â òîé æå ÷àñ äî êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî.
Àâòîðîì òðüîõ ç íèõ áóâ Î. Ìåí øè êîâ, ùå òðüîõ – êíÿçü Ìèõàéëî Ãîë³öèí, à
³íø³ íå ìàþòü âêàç³âîê íà àâòî ðñòâî.  óñ³õ öèõ ëèñ òàõ éäåòüñÿ ïðî Çàìîñòÿ
íà ïî÷àòêó XVIII ñò., â ðîêè ϳâí³÷íî¿ â³éíè, ïðî âçàºìîâ³äíî ñèíè âëàñ íèêà
ì³ñòà êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî òà ì³ñüêî¿ àäì³í³ñòðàö³¿ ç êîìàí äó âàí íÿì
ðîñ³éñüêèõ â³éñüê, ïðî ïîñòà ÷àííÿ â³éñüê ïðîâ³àíòîì, âèäà÷ó äåç åð òèð³â
òà ³í.
Äî êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî áóëî àäðå ñî âàíî ùå îäèí ëèñò ². Ìàçåïè (¹ 9). Òóò
éäåòüñÿ ïðî ñïîä âèæ íèêà Ñåìåíà Ïàë³ÿ ïîëêîâ íèêà ²âàíåíêà, ÿêèé ïðî äîâ -
æó âàâ ñïðàâó êåð³âíèêà àíòè ï îëüñüêîãî ïîâñòàííÿ 1702-1703 ðð., ä³þ÷è ó
Ïîäí³ñòðîâ’¿. Ìàçåïà â³äïîâ³äàâ îäíî ÷àñíî ³ íà äâà ëèñòè, ïèñà íèõ äî íüîãî
ç äàíîãî ïðè âîäó ðîñ³éñüêèì äèï ëî ìà òîì Äàø êî âèì òà ðåôå ðåí äà ðåì ³
ïîëüíèì ãåòü ìà íîì êîðîí íèì Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ Ñòàí³ñëà âîì Ìàòå ó øîì
Æåâóñü êèì. Ìàçåïà ð³øó÷å â³äìå æî âó âàâñÿ â³ä ä³é ²âàíåíêà, âîä íî ÷àñ çâåð -
òà þ÷è óâàãó àäðå ñàòà íà ñâàâ³ëëÿ ìîñ êî âñüêèõ äåç åð òèð³â. Ãåòü ìàí âèñ ëîâ -
ëþ âàâ ñâî¿ ïîáî þ âàííÿ, ùîá ó öüîìó êðà¿, äå ùå «æèâå áóíò³âíèé äóõ
Ïàë³ÿ», ï³ñëÿ â³äõîäó â³éñüê Ìàçåïè çíîâó íå âèáóõ íóëî ïîâñòàííÿ. Ïðî öåé
æå ñþæåò éäåòüñÿ ³ â ëèñò³ äî áðàö ëà âñüêîãî âîºâîäè (¹ 8). ²íø³ ëèñòè
Ìàçåïè (¹¹ 5, 6) âèäà þòüñÿ ìåíø âàæ ëè âèìè, àëå é òóò âàðòî çâåð íóòè
óâàãó íà äåÿê³ ¿õ çãàäêè, íàïðèê ëàä, ïðî ëèñò ìèð ãî ðî äñüêîãî ïîëêîâ íèêà
Äàíèëà Àïîñòîëà (ó ëèñò³ Ìàçåïè äî Ñ. Ïîòîöü êîãî).
ϳñëÿ ïóáë³êàö³¿ òåêñò³â çãà äà íèõ âîñüìè ëèñò³â ². Ìàçåïè ìè âì³ùóºìî
äîäàòêè, ó êîò ðèõ íàâî äèìî ÷àñ òèíó òåêñò³â (ïîâí³ñòþ, â óðèâ êàõ, â ðåãåñ -
299
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
òàõ) äæå ðåë, ÿê³ ì³ñòÿòü ó ñîá³ çãàäêè ïðî ². Ìàçåïó. Íàñàì ïå ðåä, ñë³ä
â³äçíà ÷èòè ÷èñ ëåíí³ ðóêî ïèñí³ òà äðó êî âàí³ «íîâèíè» (â³äîìîñò³, àâ³çè,
òîùî), ñâîãî ðîäó ãàçåòè, êîòð³ öèð êó ëþ âàëè ïî âñ³é Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é ³
äàëåêî çà ¿¿ ìåæ àìè ³ êîòð³ äàþòü çìîãó âèñâ³òëèòè õ³ä ãîëîâ íèõ ïîä³é
â³éñüêîâî-ïîë³òè÷ íîãî õàðàê òåðó. Çâè ÷àéíî, ö³ ñîòí³ äîêó ìåíò³â íåìîæ ëèâî
íàâåñòè íà ñòîð³íêàõ äàíî¿ ñòàòò³, àëå ïðè íàéìí³ äåÿê³ ç íèõ, õî÷à á ó âèã ëÿä³
ðåãåñò³â, âàðòî ïîä àòè (äîäàòêè ¹¹ 1, 8-22). Âîíè ñòî ñó þòüñÿ íå ò³ëüêè
ìàëîç íà÷ íèõ ÷è íåçíà÷ íèõ ïîä³é ïîõîäó Ìàçåïè íà çàõ³äíî óê ðà¿íñüê³ çåìë³,
éîãî ïåðå áó âàííÿ ó ðÿä³ ì³ñò, äèï ëî ìà òè÷ íèõ êîí òàêò³â, àëå é ïîâñòàííÿ
1702-1704 ðð., ä³é Ñ. Ïàë³ÿ, ïîëêîâ íèê³â Øïàêà, ×àñ íèêà òà ³í., ïîõîäó ïðà -
âî áå ðåæ íèõ êîçàê³â íà ÷îë³ ç Ïà볺ì ó 1690 ð. íà Êàçè êèð ìåí (íèí³ –
Êàõîâêà).
Îêðåìî ñë³ä âêà çàòè íà õàðàê òå ðèñ òèêó Ìàçåïè, äàíó âèç íà÷ íèì â³éñüêî -
âèì ³ ïîë³òè÷ íèì ä³ÿ÷åì Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ïî÷àòêó XVIII ñò. Àäàìîì
Ìèêîëàºì Ñåíÿ âñüêèì (áºëçüêèé âîâîäà, ãåòü ìàí ïîëüíèé êîðîí íèé ó
1702-1706 ðð., êðàê³âñüêèé êàø òå ëÿí): «Öå ã³äíà ëþäèíà, ó÷àñ íèê âåëè êèõ
ñïðàâ, ïîë³òèê, ùî äóæå âèð³çíÿºòüñÿ ç óñ³õ» (äîäà òîê ¹ 12).
Òóò æå âì³ùåí³ óðèâêè ç äîíå ñåíü ðåçè äåíòà Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ó Ìîñêâ³
ªæ³ Äîì³í³êà Äîâ ìîíòà äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²² Ñîáåñü êîãî
(äîäàòêè ¹¹ 2-6). Íàì âäà ëîñÿ âèÿ âèòè 12 äîíå ñåíü Äîâ ìîíòà, ïðè ÷îìó
äâà ç íèõ çáåð³ãàþòüñÿ ó â³ää³ë³ ðóêî ïèñ³â (äàë³ – ÂÐ) Á³áë³îòåêè ×àð òî ðè -
éñüêèõ ó Êðà êîâ³ ³ íå ìàþòü îñîá ëèâî âàæ ëè âî¿ ³íôîð ìàö³¿ ùîäî Óêðà¿íè.
²íø³ äåñÿòü äîíå ñåíü áóëî âèÿâ ëåíî â àðõ³â³ ïîëüñüêîãî ³ñòî ðèêà òà àðõå îã -
ðàôà ïåð øî¿ ïîëî âèíè Õ²Õ ñò. Àìáðîæ³ÿ Ãðà áî âñüêîãî. Öå áóëè êîﳿ äîíå -
ñåíü, çíÿò³ ñàìèì Ãðà áî âñüêèì òà éîãî äî÷ êîþ Þ볺þ. Íàé âàæ ëèâ³øå ç öèõ
äîíå ñåíü, ó êîò ðîìó ðîç ïîâ³äàºòüñÿ ïðî ïåðå áó âàííÿ Ìàçåïè ó Ìîñêâ³ ùå
ïðè ãåòü ìàí³ Ñàìîé ëî âè÷ó, âæå áóëî íàìè âèä ðó êî âàíå ó ïåðå êëàä³ óêð -
à¿íñüêîþ4. Â òèõ óðèâ êàõ, ùî òóò íàâî äÿòüñÿ, ãîëîâ íèé ñþæåò – öå
ïîâñòàííÿ Ï. ²âàíåíêà (Ïåò ðèêà), êîò ðîãî Äîâ ìîíò ÷è êîﳿñò íåâ³ðíî
íàçâàëè Êî÷óáåºì, ïðî âçÿòòÿ ïîâñòàí öÿìè çåìåëü Ïîîð³ëëÿ òà Ïîñà ìàð’ÿ,
ï³äãî òîâêà Ìàçå ïîþ â³éñüê äî ïîõîäó ïðîòè Ïåò ðèêà, òîùî. Äóæå ö³ííîþ º
çãàäêà Äîâ ìîíòà ïðî õèò ðîù³ Ìàçåïè ó âèñ òàâ ëåíí³ «äàòóì» ñâî¿õ ëèñò³â ç
íåâ³ðíîþ âêàç³âêîþ íà äàòó ³ ì³ñöå ¿õ íàïè ñàííÿ. Ïðàã íó÷è ñòâî ðèòè ó Âàð -
øàâ³ âðà æåííÿ ïîâíî¿ ãîòîâ íîñò³ äî ïîõîäó ïðîòè Ïåò ðèêà, ÿêî¿ â ä³éñíîñò³
íå ³ñíó âàëî, Ìàçåïà âêà çàâ íà Ïîñà ìàð’ÿ ÿê íà ì³ñöå íàïè ñàííÿ ëèñòà, ì³æ
òèì ÿê â³í áóâ ùå íà Ñòà ðî äóá ùèí³ ó Íîâèõ Ìëè íàõ. Öÿ çâ³ñòêà äóæå âàæ -
ëèâà äëÿ äæå ðå ëîç íàâ ÷îãî àíàë³çó ëèñò³â Ìàçåïè, ³ íå ò³ëüêè éîãî, áî äàº
ðîçóì³ííÿ ïîõîä æåííÿ ÿâíî íåâ³ðíèõ «äàòóì» äåÿ êèõ äîêó ìåíò³â. Òóò æå
300
Þð³é Ìèöèê
4 Íà ñòîð³íêàõ «Êóð’ºðó Êðèâ áàñó» áóëî âèä ðó êî âàíî ê³ëüêà äîêó ìåíò³â ïðî
Ìàçåïó, íàïðèê ëàä, ïðî éîãî ïîëî íåííÿ êîçà êàìè ². ѳðêà ó 1674 ð. (Ìèöèê Þ. Íà
áåðå ãàõ ²íãóëó é ²íãóëüöÿ // Êóð’ºð Êðèâ áàñó. – 1994. – ¹ 17. – Ñ. 3-6); éîãî
ñâ³ä÷åííÿ ïðî çàñå ëåííÿ êîçà êàìè íèæí³õ òå÷³é ð³ê Äí³ñòðà é ϳâäåí íîãî Áóãó
(Ìèöèê Þ. Ìàçåïà ïðî çàñå ëåííÿ ϳâäåí íî¿ Óêðà¿íè // Êóð’ºð Êðèâ áàñó. –
1994. – ¹ 14. – Ñ. 24) òà ³í. (Ìèöèê Þ. ²ñòîð³ÿ ñâ³ä÷èòü // Êóð’ºð Êðèâ áàñó. –
1995. – ¹ 43-44. – Ñ. 30-36).
éäåòüñÿ ³ ïðî òðàã³÷íó äîëþ ïëåì³ííèêà ². Ñàìîé ëî âè÷à, ãàäÿöü êîãî ïîëêîâ -
íèêà Ìèõàéëà Âàñè ëå âè÷à òà éîãî äðó æèíè, çàñëà íèõ äî Òîá îëüñüêà.
Ç àíà ëîã³÷íîãî äæå ðåëà ïîõî äèòü ³ «ïîñò ñêðèï òóì», â ÿêîìó ðîç -
ïîâ³äàºòüñÿ ïðî ïîâñòàííÿ ï³ä ïðî âî äîì ʳíäðàòà Áóëàâ³íà. Îñòàí íüîãî ó
äîêó ìåíò³ íàçâàíî «Áóëà âåí êîì», àëå âîä íî ÷àñ éîìó ïðè ïèñóºòüñÿ çíà÷íå
ìîñ êî âñüêå ïîõîä æåííÿ. Âçà ãàë³ ö³ çâ³ñòêè áàçó þòüñÿ íà ïëó òà íèõ ³ íå
çàâæäè äîñ òîâ³ðíèõ ÷óò êàõ (òàê, ãîâî ðèòüñÿ ïðî îïà íó âàííÿ Áóëàâ³íèì
Ïîë òàâè, ÷îãî íàñïðàâä³ íå áóëî), àëå òóò º ³ ïðàâ äèâà ³íôîð ìàö³ÿ ïðî
â³éñüêîâ³ ïðè ãî òó âàííÿ Ìàçåïè, ÿêèé âèñ òó ïàâ ó ïîõ³ä ïðîòè áóëàâ³íö³â.
Ñåðåä íàâå äå íèõ ó äîäàò êàõ äæå ðåë îñîá ëèâó ö³íí³ñòü ìຠ«Ä³àð³óø
â³éñüêî âèõ ä³é ç 1693 äî 1695 ð.», ùî çíîâó æ òàêè ç ôàì³ëüíîãî àðõ³âó
êíÿç³â Çàìî éñüêèõ. Ó 1804 ð. ç á³áë³îòåêè Ñòàí³ñëàâà Çàìî éñüêîãî öåé
ùîäåí íèê ïîòðà ïèâ äî Á³áë³îòåêè ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³, äå é íèí³
çáåð³ãàºòüñÿ ó ÂÐ ï³ä ¹ 1949. ßêàñü âèñî êî ïîñ òàâ ëåíà îñîáà, ìîæ ëèâî,
êíÿçü Òîìàø Þçåô Çàìî éñüêèé, íîòó âàâ ñàì (÷è ç éîãî âîë³ – ïèñàð) âñ³
ô³íàíñîâ³ âèò ðàòè íà â³éñüêîâ³ ïîòðåáè, â ò. ÷. é íà êîçàê³â íà ñëóæá³ Ðå÷³
Ïîñ ïî ëè òî¿, à òàêîæ ïðî ïðè áóòòÿ òèõ ÷è ³íøèõ êîçàöü êèõ ÷³ëüíèõ ä³ÿ÷³â,
ïðî âèõ³äö³â ç òóðåöü êî¿ íåâîë³, äèï ëî ìà òè÷í³ êîí òàêòè ³ ò. ä. Òóò ïîä å êóäè
çãàäóºòüñÿ é Ìàçåïà, õî÷à ïåðå âàæíî ìîâà éäå ïðî ïðà âî áå ðåæíå êîçàö òâî,
íàñàì ïå ðåä éîãî âîæä³â – Ñ. Ïàë³ÿ, Ñàìóñÿ, Àáàçèíà, ²ñêðó, Øïàêà, ×àñ -
íèêà, Ðóáàíà, Ìàê ñèìà òà ³í. – ñó÷àñ íèê³â, ñîþç íèê³â òà ïîë³òè÷ íèõ îïî -
íåíò³â Ìàçåïè. Òóò ì³æ ³íøèì çãàäóºòüñÿ ³ ïðî áðàòà Ñàìóñÿ, ïðî ñèíà
²ñêðè, äðó æèíó «Äîáà çèíà» (÷è íå Àáàçèíà) òà ³í. Òàêà ö³ííà ïàì ’ÿòêà çâè -
÷àéíî çàñëó ãîâóº íà ïîâíå ñïåö³àëüíå âèäàííÿ, òèì á³ëüøå, ùî âîíà º
äîñèòü çíà÷ íîãî îáñÿãó. Òèì íå ìåíø, íàâå äåìî íèæ÷å õî÷à á äåÿê³ çâ³ñòêè
äàíî¿ ïàì ’ÿòêè. Îñîá ëèâå ì³ñöå íàëå æèòü òóò àíîí³ìí³é íîâèí³ ç Êðè ëîâà,
ÿêà ö³êàâî îïèñóº âèñ òóï ó ïîõ³ä â³éñüêà ãåòü ìàíà Ìàçåïè ðàçîì ç ìîñ êî -
âñüêèìè ñèëàìè ñóì íîçâ³ñíîãî âîºâîäè Íåïëþºâà. Òóò çíà õî äèìî óí³êàëüí³
ïîä ðî áèö³, ÿê³ ñòî ñó þòüñÿ á³îãðàô³¿ òà ä³ÿëü íîñò³ ãåòü ìàíà, íàñàì ïå ðåä
éîãî öåð êîâ íî¿ ïîë³òèêè. ßê â³äîìî, Ìàçåïà ãîñ òðî âèñ òó ïàâ ïðîòè óí³¿, òóò
æå áà÷èìî, ùî äî ðèìî-êàòî ëèöü êî¿ Öåð êâè éîãî ñòàâ ëåííÿ áóëî òîëå ðàí -
òíèì, ³ â³í íàâ³òü áóâ õðå ùå íèì áàòü êîì ñèíà øëÿõ òè÷à Ðàä çè ìè íñüêîãî,
ÿêèé áóâ êàòî ëè êîì; ðîç äà âàâ ³ç ñâî¿ìè ïîëêîâ íè êàìè ãðîø³ ÷åí öÿì – áåð -
íàð äè íàì ó Ñîêàë³.
Çàâåð øó þòüñÿ ìàòåð³àëè äîäàòê³â óðèâ êîì ç ë³òîïèñöÿ, ïèñà íîãî êèìîñü ç
íàáëè æå íèõ äî êíÿç³â Ðàä çè âèë³â îñ³á. Ñïî ÷àòêó âèê ëàä éäå äóæå ñòèñ ëèé
(1648-1703 ðð.), à ïîò³ì äîñèòü äåòàëüíî ðîç ïîâ³äàºòüñÿ ïðî ïî䳿 ÷àñ³â
ϳâí³÷íî¿ â³éíè, îñîá ëèâî ó Á³ëîðóñ³. Âàæ ëèâî òå, ùî ³ ë³òîïèñö³ â³ääà âàëè
íàëåæíå Ìàçåï³, é ó äàíîìó âèïàäêó õàðàê òå ðèñ òèêà ãåòü ìàíà º øâèäøå
ïîçè òèâ íîþ.
Ñïîä³âàºìîñÿ, ùî ïóáë³êàö³ÿ äåÿ êèõ ëèñò³â Ìàçåïè, à òàêîæ äîêó ìåíò³â, ó
êîò ðèõ éäåòüñÿ ïðî öþ âèç íà÷íó ïîñòàòü â óêðà¿íñüê³é ³ñòîð³¿, ñòàíå ó ïðè -
ãîä³ äîñë³äíè êàì, ïðè ñêî ðèòü ïîøó êîâ³ ðîáîòè ó àðõ³âàõ.
301
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
¹ 1
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî õîëìñüêîãî âîºâîäè
Òîìàøà Äçÿ ëè íñüêîãî
1704, ãðóäíÿ 29 (19), Áàòó ðèí.
«List od j. mci pana Mazepy, hetmana zaporowskiego, do j. mci pana
wojewody che³mskiego.
List w. m., m. m. pana, lubo bez ¿adnych nowin, grata jednak mente i rato fixoq
przyj¹³em affectu, który jakom raz multis tittulis et nominibus in primo godnej
w. m., m. m. pana, osoby, amp³exu fido w. m. pana animo et pectori inserui et
consecravi, trymam o tym firmater, ¿e te affektu i zawartej z w. m., m. m. panem,
spolnej confidentiej semel, non cecidit in sterisem petram, ³ecz in fructiferam
sta³ego w. m., m. m. pana, animuszu terram, poniewa¿ w. m., m. m. pan, eam po
sobie declarujesz mi facilitatem, ¿e z kraju Podolskiego nie ma w. m., m. m. pan,
wyjechaæ, ze mn¹ nie po¿egnawszy siê literalna waleta cum obligatione et
sponsione ¿yczliwej correspondencyi ode dworu, za któr¹ obietnic¹ uni¿enie
w. m., m. m. panu, dziêkujê i melior zt¹d nieodmiennej signa demonstrativa. O
powrocie z Moskwy ludziej w. m. pana ju¿em ja przez list mój, niedawno o tym
do w. m. pana adresowany, oznajmi³ w. m., m. m. panu, a i teraz repetenda repeto,
¿e te ludzie w. m., m. m. pana, dot¹d w Ni¿ynie pod politycznym aresztem
subsistunt do przyjazdu j. mci, pana Bieliñskiego, rotmistrza w. m. pana. To
w. m., m. m. pany, doniosszy, cum ea animi submissione zapisujê siê, ¿em jest
w. m., m. m. pana, uprzejmie ¿yczliwym bratem etc.
Datt z Baturyna d. 19 decembris 1704 anno».
Íàö³îíàëüíà á³áë³îòåêà ó Âàð øàâ³. – ÂÐ, Ô. «Á³áë³îòåêà îðäè íàö³¿ Çàìî -
éñüêèõ», ¹ 864, ñ. 10. Êîï³ÿ ïî÷àòêó XVIII ñò.
¹ 2
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî õîëìñüêîãî âîºâîäè Äçÿ ëè íñüêîãî
1705, ñ³÷íÿ 18 (8), ßìï³ëü.
«List j. m. pana Mazepy, hetmana Wojsk Zaporozkich, do j. w. j. mæi pana
Dzia³yñskiego, wojewody che³miñ(skiego).
Jaœnie wielmo¿ny mæi panie wojewoda che³miñski!
Mnie wielce mϾi panie i bracie!
Parieruj¹c raz ad nutus w. m., m. m. pana, consecrowan¹ moj¹ powolnoœæi¹,
rozkaza³em przytrzymaæ w Ni¿ynie ludzi w. m., m. m. pana, rejteruj¹cych siê z
Moskwy pod politycznym aresztem dot¹d, póki tu przybywszy, j. m. pan
Skowroñski, gubernator poloñski, nie wzi¹³ ich na swoje rêcê, expostuluj¹c to
nomine samego w. m., m. m. pana, od którego mia³ sobie te opus in commissis,
jako mi fidamente fassus. Ci tedy ludzie w. m. , m. m. pana, recta tendendo przy
j. m. panu Skowroñskim, na Kijów, spotkali siê, tam z j. m. panem Bieliñskim,
rotmistrzem i przy j. mæi pojechali w swoje drogê, zostawiwszy we mnie nie
zgas³¹ do us³ug w. m., m. m. pana, ochotê, z która omni tempore et loco mandatis
et desideriis w. m., m. m. pana, confirmowaæ siê bêdê mia³ pro maxima honoru
mego. A lubo w. m., m. m. pan, alienowaleœ siê a proxima contiquitate et
302
Þð³é Ìèöèê
vicinitate mea, jednak nieomyln¹ we mnie wzbudza speranse ¿yczliwy sta³ego
w. m., m. m. pana, animuszu cander, ¿e ta distantia non tollet amicum, owszem
spoln¹ confidenti¹ raz stricto przyjaŸni spojona glutine, agere in distans nie
zaniecha compellando mie poufa³¹ zw³aszcza in publicis occurentis
correspondenti¹, o która wielce upraszam, obliguj¹c siê pari methodo wszêdzie
vestigai w. m., m. m. pana, sequi i. mc. pan Patkul nie tylko pod Poznaniem cum
discrimine honoru jego carskiego przeswietnego wieliczenstwa, pana
m. m³³wego, post¹pi³, ³ecz ju¿ odst¹piwszy od Poznania, ludzi moich
disarmowanych w³aœnie, poniewa¿ bez koni, poodbierawszy one, per violentiam,
odpuœæi³ bez konwoja i hoc actu in fatalem nieprzyjacie³owi odda³ onych cladem.
Czego amplicis loqua ci nie powierzam calamo, to tylko loquor i z tym siê
immutabili voto zapisujê, ¿em jest w. m., m. m. panu, uprzejmie ¿yczliwym
bratem i s³ug¹ uni¿onym.
Datt z Jampola die 8 january anno 1705».
Íàö³îíàëüíà á³áë³îòêåêà ó Âàð øàâ³. – ÂÐ, Ô. «Á³áë³îòåêà îðäè íàö³¿ Çàìî -
éñüêèõ», ¹ 864, ñ. 21. Êîï³ÿ ïî÷. XVIII ñò.
¹ 3
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî õîëìñüêîãî âîºâîäè Äçÿ ëè íñüêîãî
1705, áåðåçíÿ 10 (ëþòîãî 27), ßìï³ëü.
«List tego¿ do tego¿.
Nie mniej i ja st¹d lator et glorior, ¿e w. m., m. m. pan, semel pro semper in
concusso statecznej swej przyjaŸni robore, sta³y in candido pectore
ugruntowawszy affect, zawsze mi ony per signa demonstratia poufa³ej swej
correspondentiej reprezentujesz, za co jako uni¿enie w. m. , m. m. panu, dziêkujê,
tak o kontynuacy¹ onego wielce upraszam. List w. m., m. m. pana, do mnie
adressowany, nie wiem quo fatu tak nieprêdko r¹k moich doszed³, w którym
wyczytawszy requizycya w. m., m. m. pana, o kupcach i ludziach jego w
jurisdictiej mojej ad desideria samego w. m., m. m. pana, przytrzymanych;
takow¹ czyniê replikê, i¿ ci w. m., m. m. pana, ludzie ju¿ dawno, jeszcze pod czas
swi¹t naszych ruskich, s¹ ode mnie do j. m. pana Bieliñskiego, rotmistrza jeo kr.
mœæi expediowani, o których tak rozumiem, ¿eœ w. m., m. m. pan, musia³ mieæ do
tych czas relaty¹. Listy do j. m. ksdza Bia³ozora na Moskwie na³e¿¹ce in instanti
ordinowa³em przez pocztê, parieruj¹c w tym votis et nutibus w. m., m. m. pana,
którym i in posterum wszelkie moje consecrando studia. Z tym sie in puro affectu
manifestujê, ¿em jest w. m., m. m. pana, uprzejmie ¿yczliwym bratem i s³ug¹.
Datt z Jampola die 27 v. s. febr. 1705 anno.
P. S. U nas tu ¿adnych nie masz wiadomoœæi godnych ad referendum w. m.,
m. m. panu, to tylko in praesens stat et constat, ¿e na przysz³a kampani¹ wszelkie
augentur praparanienta i ju¿ s¹ in promptu».
Íàö³îíàëüíà á³áë³îòåêà ó Âàð øàâ³. – ÂÐ, Ô. «Á³áë³îòåêà îðäè íàö³¿ Çàìî -
éñüêèõ», ¹ 864, ñ. 22-23. Êîï³ÿ ïî÷. XVIII ñò.
303
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
¹ 4
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî íîâ ãî ðî äñüêîãî ñòà ðîñòè
1705, ñåð ïíÿ 14 (4),
òàá³ð çà Çàëîç öÿìè.
«Wielmo¿ny mœæi panie starosto nowogrodski,
mnie wielce mϾi panie i bracie!
Ju¿ to dwokrotnie w terazniejszym Marsie literalem candidi w. m. m. pana
animi odbieram tesseram, za który honor wiece w. m., m. m. panu, dziêkujê, a
jako na pierwsz¹ requisiti¹ w. m., m. m. pana, rozkaza³em wydaæ uniwersa³,
praemuniendo one omni securitata, tak i teraz studia moje desideriis w. m.,
m. m. pana, applicando, posy³am do r¹k jego list mój, do Samusia pisany, w
którym mu pilnie to iniugitur et demandatur, aby dobr w. m., m. m. pana, w
Ukrainie bêd¹cych, ¿adnemi nie infestowa³ exactiami i podstaroœæi w. m.,
m. m. pana, tamejszy, aby by³ securus. Takowe tedy moje chêci i w dalszy czas ad
nutus w. m., m. m. pana, manifestuj¹c, piszê siê.
W. m., m. m. pana, ¿yczliwy brat i s³uga Jan Mazepa, hetman i kawa³er z
Wojskiem J. preswiet. m. w. carskim Zaporoskim.
W obozie za Za³ozcami
augusti 4 anno 1705».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 2872, ñ. 67. Îðèã³íàë, îñî áèñòî ï³äïè -
ñà íèé ². Ìàçå ïîþ, ö³ ñëîâà òóò ³ äàë³ ï³äêðåñ ëåí³ íàìè â òåêñò³.
¹ 5
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî âåëè êîãî êîðîí íîãî
ñòðàæ íèêà Ñòå ôàíà Ïîòîöü êîãî
1705, âåðåñíÿ 25 (15),
òàá³ð óêð à¿íñüêèõ â³éñüê ï³ä Ãîðîä ëîì.
«Jaœnie wielmo¿ny mœæi panie stara¿niku wielki koronny, mój wielce mœæi
panie i bracie!
Nie mo¿e siê to nazwaæ discommodum, co mi jest z honorem. Wiêc kiedy
w. m., m. m. pan, czêsto candida sua compellat litera i consequitur on¹, ni w czym
mie sobie nie zas³u¿onego, na terezniejszej companiej, by namniej mie w. m.,
m. m. pana, tym nie dyskommoduje, owszem beat hac sorte, ¿e in posterum bêdê
mia³ ten z ³aski w. m., m. m. pana, honor, gdy mie juramentis w. m., m. m. pana,
confidentia, w kawa³erskim sercu stabilita prosequetur, do której in omni possu
concorro i in hoc favorabili cursu zak³adam sobie scorum w poufa³ej w. m.,
m. m. pana, przyjaŸni, której mie insinno i jestem w. m., m. m. p., uprzejmie
¿yczliwy przyjaciel i s³uga uni¿ony Jan Mazepa, hetman jego carskiego
preswiet³. w. Wojska Zaporow. m. p.
P. S. Ex contentis listu p. po³kownika mirhorodzkiego od w. m., m. m. pana,
adressowaneo, wyrozumia³em, ¿e w. m., m. m. pan, potrzebujê konia wi³ezatego,
304
Þð³é Ìèöèê
nie posy³am go pod nogi w. m., m. m. pana, za³ecac go jednak w. m. audeo, ¿ycz¹c
teo, aby siê sam za³eci³, o wdziêczn¹ jednak (…)5 scepte proszê.
Z obozu pod Horod³em septembis 15 v. s. »
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ, ¹ 2713. Îðèã³íàë, îñî áèñòî
ï³äïè ñà íèé ². Ìàçå ïîþ.
¹ 6
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî íàä âîð íîãî
êîðîí íîãî ï³äñêàðá³ÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ Àòàíàç³ÿ Ìîí ÷è íñüêîãî
1705 (?), æîâ òíÿ 25 (14),
òàá³ð óêð à¿íñüêèõ â³éñüê ï³ä Çàìîñ òÿì.
«Jaœnie wielmo¿ny mœæi panie podskarbi nadworny koronny,
mój wielce mœæi panie i bracie!
Sprawuje to in henico w. m., m. m. pana, pectore dawniej ku mnie affekt, ¿e nie
tylko mie raczysz confidenti calamo compellare, ³ecz i expublicis occurentys
gazetami annenire, za co ea quae par est magno w. m., m. m. pana, homini
veratione godn¹ jego osobê amplector, z tym obligiem, ¿e iezdem (?) ad aras.
W. m., m. m. pana uprzejmie ¿yczliwym bratem i s³ug¹ uni¿onym Jan Mazepa,
hetman i kaw(a³er) jeo car. prztneo welicztwa Wojska Zaporowskiego m. p.
P. S. ¯al wprawde serdeczny, a³e nie bo³esny, bardziej siê dziwujê, anie¿eli
¿a³uje, ¿e tak liczne milliony i bogate gazophilatia arcybiskupie dispozyciej
cesserunt bia³og³owskiej.
Z obozu pod Zamoœæiem octobris 14 v. s. anno 1708».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ, ¹ 2566, ñ. 17-20. Îðèã³íàë,
îñî áèñòî ï³äïè ñà íèé Ìàçå ïîþ ³ çàâ³ðåíèé â³éñüêî âîþ ïå÷àò êîþ. Àäðåñà:
«Jaœnie wielmo¿nemu jego mœæi panu Athanazemu Maczyñskiemu,
podskarbiemu nadwornemu koronnemu, memu wielce mœæi panu i bratu».
¹ 7
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî
1705, ëèñ òî ïàä 4 (æîâ òíÿ 24),
òàá³ð óêð à¿íñüêèõ â³éñüê ï³ä Çàìîñ òÿì (?).
«Jaœnie wielmo¿ny mœæi panie ordynacie Zamojski, mnie wielce mœæi panie i
bracie!
Za powrotem j. m. pana Narwaskiego, stolnika wyszgorodzkiego, odebra³em
ode dworu jego car. we(licze)ztwa i jego kr. mϾi takowy ordinans, abym
geminando in uno eodemque negatio intensa desideria, pisa³ do w. m., m. m. pana,
urgendo et stimulando generosum jego pectus et animum do tego, ¿ebyœ w. m.,
m. m. pan, nie chcia³ wiêcej in adversum et contra torrentemniti i raczy³
quarnizon jeo car. wcztwa do Zamoœæia wpuœæiæ dla utrzymania
nieprzyjacielskich zamys³ów i impetów i dla utwierdzenia in unam
305
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
5 Íåâå ëè êèé ôðàã ìåíò òåê ñòó â³äñóòí³é ÷åðåç ìåõàí³÷íå óøêîä æåííÿ ðóêî -
ïèñó.
indissolubilem campagem, spojonych alternoglutine spolnych obojgu
najaœniejszych monarchów interessów. W czym gdy exequer mandata converto
w. m., m. m. pana, juz to geminata litera t¹ expostulacj¹, abyœ w. m., m. m. pan, ad
implendo mensuram, intaminata sua ku jeo kr. mœæi fidei raczy³ conformi nisu
parierowaæ, obojgu najaœniejszych skolligowanych in unnionem animorum et
armorum monarchów, jeo car. wcztwa i jeo kr. mœæi nutibus et desiderys i nie
zbrania³ fortecê Zamojsk¹ praesidiario jeo car. wcztwa milite praemunire, maj¹c
to pro rato et fixo, ¿e omni w dobrach swoich, intratach i prowentach gaudebit
w. m., m. m. pana, immunitate intracta et inmolata (?) jurisdictione, w czym w. m.,
m. m. pana, bona fide assekuruje i stipolota to potwierdzê mana, a nadto hoc actu
glorioso, bardziej ni¿ magnetica virtute powabi w. m., m. m. pan, ku sobie obojgu
najaœniejszych monarchów, wielkie respecta ³aski i fawory, które plenis cataractis
in emeritam w. m., m. m. pana, ¿e refundentur personam upewniam w. m.,
m. m. pana, nieomyln¹ speransa jako¿ non vana spelactor, ¿e w. m., m. m. pan,
móg³ siê dot¹d in hoc gloriosum opus resolwowaæ, poniewa¿ te s¹ wierneo
poddaneo i ¿yczliweo s³ugi illibati candoris indicia, aby abiectis omnibus
scrupulis, prompto pe³ni³ to animo, coko³wiek principum mandata in commodum
boni publici proponunt. Chciej przeto w. m. , m. m. pan, tak d³ugiej mojej
experitatiwy, cruciatum et paenalitatem non dissono menti obojgu najaœniejszych
monarchów, concensu senare i to actu exequi, dok¹d principum collimano
desideria, jeœli chce w. m., m. m. pan, immunis et securus w swych dobrach
zostawaæ i respecta monarsze sobie accumulare, czego jako puro affectu w. m.,
m. m. pan, ¿ycze tak effektu tej requizicyej anhelatissime czekaj¹c, z tym siê
manifestujê, ¿e ad funera jestem.
W. m., m. m. pana, uprzejmie ¿yczliwym bratem i s³ug¹ powolnym Jan
Mazepa, hetman i kawa³er jeo carskieo przeswiet³. wieliztwa Wojsk Zaporowsk.
Z obozu 24 octobris v. s. Anno 1705».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 560, äîêó ìåíò ¹ 12. Îðèã³íàë, îñî -
áèñòî ï³äïè ñà íèé ². Ìàçå ïîþ.
¹ 8
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî áðàö ëà âñüêîãî âîºâîäè
1708, áåðåçíÿ 24 (13), Ôàñò³â.
«Jaœnie wielmo¿ny panie wojewodo brac³awski, mnie wielce mœæi panie i
bracie!
Ju¿ in procinetu praefixi itineris commissarzów moich, których ordinowalem
do Brac³awa pro sapiendis litibus róŸnych praetensiej od instantiam jaœnie
wielmo¿nego j. m. pana wdy be³zkiego, hetmana w(ielkiego) k(oronnego),
m. m. p(an)a, doszed³ mie list od w. m., m. m. p(an)a, cum guerimonys na rózne
exorbitancie i licencie ludzi swewolnych, które mi dobra jeo premuntur et
opprimuntur, chc¹c tedy requizicie w. m., m. m. p(an)a, ad implere i
sprawiedliwoœæ œwiêtej solitum rigorem subministrare, z³eci³em tym¿e moim
commisarzem i w interessach w. m., m. m. pana, inita manu et animo z
j. m. panem nothariustem agenda agere i coko³wiek jest od dobr w. m.,
306
Þð³é Ìèöèê
m. m. p(an)a, podniestrskich licentioso wyuzdanych exorbitantero ausu anulsum
restituere ut redeat ad Dominum, quod fuit aute suum. Nie umkne i w dalszy czas
szczyrej mej od rozkazüw w. m., m. m. p(an)a, applikacyi, ktora nutibus w. m.,
m. m. pana, gdy consecro oraz ambio tym honorem nazawsze gloriari, ¿em jest
w. m., m. m. pana, uprzejmnie ¿yczliwym bratem i s³ug¹ uni¿onym Jan Mazepa,
hetman i kanc³er6 jo car. wielicz. W. Zapor.
W Chwastowie marty 13/24 Anno 1708».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 3036, ñ. 289. Îðèã³íàë, îñî áèñòî ï³äïè -
ñà íèé ². Ìàçå ïîþ.
¹ 9
Ëèñò ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè äî êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî (?)
1708, âåðåñíÿ 8 (ñåð ïíÿ 28),
òàá³ð óêð à¿íñüêèõ â³éñüê ï³ä Áèêî âîþ.
«Monsieur!
Listy dwa: jeden od j. m. p. referendarza hetm(ana) pol(nego) kor(onnego), a
drugi od j. m. pana Daszkowa, pos³a od car. wieltwa przy Rplt zostaj¹cego, przez
pos³añca w. m., m. m. p., zwinn¹ observacy¹ odebra³em. Którze w sobie sonant
quin mówiac, ¿e Iwanenko, exorbizuj¹c si³a w dobrach poddniestrskich
j. m. m. p. wdy brac³awskiego, ludzi z dragoniej (…)7, inszych do siebie zabra³, a
innych wypedzi³. W. m. tedy na te listy przez umyœlnego swego kuryera tak
j. m. m. p. referendarzowi hetm. pol. kor., jako i j. m. panu Daszkowu uczyniæ
respons, a teraz w. m., m. m. p., to adjuncto, ¿e lubo pomieniony Iwanenko bez
woli i ordynansu mego to uczyni³, i¿ niektórych z dragoniej j. m. p. wdy
brac³awskiego pobra³, a drugich rozpêdzi³, jednak trudno co z tym czyniæ, kiedy
to ludzie moskiewscy byli, a nie chc¹æ w swich regimentach na s³u¿bie jeo car. pr.
wwa zostawaæ, pouciekali z obozu jego wcztwa i do niena³e¿nej sobie
applikowali siê us³ugi, którzy teraz pod aresztem ks. j. mci Galiczyna, wojewody
kijowskiego, zostaj¹. O exorbitantiach zaœ tego Iwanenka w pretensyach jakich
nies³usznie w dobrach j. m. m. pana wdy brac³awskiego usmyrat (?), pisze mój
list do niego, którzy co w sobie concludat, posylam w. m., m. m. p., kopia, tylko
ju¿ i sam nie wiem, co da³ej mam z tym niecnotliwym synem czyniæ, u którego
fidea pietaze nulla a jednako¿ w. m. m. m. p. i solito meo candore radzê w tych
dobrach bezpiecznie da³ej nie wisiadaæ, gdy¿ w tym kraju do tych jeszcze czas
buntownicy duch Paliewski spirat i obawiam siê, ¿eby za oddaleniem siê moim
od tego kraju rebellia u³amna znowu tam nie wzie³a siê, i³e pod czas
terazniejszych rewolucy. To w. m., m. m. p., donioslszy, znam sie bydŸ
w. m. m. panu uprzejmie ¿yczliwym bratem i rad s³u¿yæ
Jan Mazepa, hetm. i kawa³er.
Z obozu pod Bukowa d. 28 aug. 1708».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 3036, ñ. 290-292. Òîãî ÷àñíà êîï³ÿ.
307
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
6 Îïèñêà. Ìຠáóòè: «kawa³er».
7 Îäíå ñëîâî íàïè ñàíå íå ðîçá³ðëèâî.
ÄÎÄÀÒÊÈ
¹1
Óðè âîê ç àíîí³ìíî¿ äðó êî âà íî¿ ðåëÿö³¿
1690, âåðåñíÿ 13,
ç òàáîðó â³éñüê Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ â Áóêî âèí³
«…O chanie fertur, ¿e umar³. Ordy si³a siê ju¿ z Wêgier powraca na
Budziaki… Kozacy zadnieprscy, którzy chodzili z Pa³eem zamków
kazigiermeñskich dobywaæ, nalazszy tam od turków i tatarów resistentia i na
szesæ set ludzi straciwszy, nic nie dokazali, wozów z gorza³kami, prowiantów i
koni natracili, ¿e siê ich wiêcej piechot¹ wróci³o, a to dla tego, ¿e sarañca trawy
powyjada³a i go³ê pola zostawi³a.
Od Kijowa z Zadnieprza na tê stronê przez granicê nasze przysz³o dwa tysi¹ca
kozaków z piêcia dzia³ek i (we) w³oœæiach, do Rzeczypospolitej na³e¿ytych, bior¹
gwa³tem dziesiêcine pasieczna. Co wielki ich zadatek ad hostilitatem».
Äåð æàðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Àðõ³â Ñåäë³øîâñüêèé Çàëóñü êèõ», ¹ 39.
¹ 2
Óðè âîê ç äîíå ñåííÿ ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó Ìîñêâ³
ªæ³ Äîì³í³êà Äîâ ìîíòà äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²²
1692, ñåð ïíÿ 24, Ìîñ êâà.
«…volat fama et pro certe narratur, ¿e ów Koczubej, pisarz kozacki generalny,
co od Mazepy, hetmana, do Krymu uszed³ i dany mu jest od hana krymskiego
buñczuk, z tatarami i z kozakami zaporozskimi, co tak¿e udali siê do Krymu; ko³o
rzeki Oreli si³a miasteczek i wsi wybrawszy, ludzi i byde³ zagarnawszy, nullo
resistere i a¿ o Samarze otarszy siê, do Krymu iterum powrócili z zdobycz¹.
Bardzo siê byli potrwo¿yli hac irruptione w Ukrainie miejsca, na Moskwie i
dopiero¿ nie tylko ludziam owym, co dawniej kazano by³o ku Bia³ogrudu do
Szeremeta, pomiestczykom od Wo³ogdy i Oki rzeki, tak¿e i kormowszczykom z
Moskwy, a gdy poszli, kazano by³o powróciæ, iterum teraz jak najprêdziej tam¿e
na miejsce naznaczone w ostro¿noœæi wycidziæ… Kiedy zaœ wiadomoœæ przys³a³
Mazepa, ¿e siê wrócili tatarowie i tu te¿ odwo³ana s³u¿ba, procz naznaczonych
pierwiej ³udzi, bo ci poszli teraz ku Szeremetu.
Pu³kownik hadziacki, ów to siestrzeniec Samoj³owiczów, co ju¿ pisa³em o nim,
post quaternas turbutationes et justiones w tym tygodniu mittetur in exilium do
Tobolska w Sybirze, tam¿e, gdzie Samoj³owicz, dziadko jego, zostawa³ i umar³.
Syna jego na insze kedyœ miejsce, tak¿e in exilium wys³aæ maj¹, a czerniec
Salmonek po tak wie³u torturach, jako pó³kownik, ogniem i knutem powiadaj¹, ¿e
na dalie executia pro arbitrio ma byæ odes³any do Mazepy, hetmana…».
Äåð æàðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ À. Ãðà áî âñüêîãî», ¹ Å. 91, ñ. 14.
Êîï³ÿ.
308
Þð³é Ìèöèê
¹ 3
Äîíå ñåííÿ ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó Ìîñêâ³ ª. Ä. Äîâ ìîíòà
äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²²
1692, æîâ òíÿ 13, Ìîñ êâà.
«…Rzekszy bowiem dumny za nast¹pieniem so³tan ga³gi z mnogiem wojskiem
krymskim, boje z nim Szeremet, ów bojarzyn, i Mazepa, hetman, mieli, etc…».
Äåð æàðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ À. Ãðà áî âñüêîãî», ¹ Å. 91, ñ. 20.
Êîï³ÿ.
¹ 4
Äîíå ñåííÿ ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó Ìîñêâ³ ª. Ä. Äîâ ìîíòà
äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²²
1692, ëèñ òî ïàäà 24, Ìîñ êâà.
«…Hetman Mazepa raz tylko odpisawszy j. m. panu kasztelanowi
krakowskiemu i to non sine inditio nieszczeroœæi, kiedy datê z obozu z-pod blisko
Samary, a sam w rzeczy samej zostawa³ w Nowych M³ynach etc, a potym gdy dla
tej¿e correspondentii dla sprawedliwoœæi i satisfactii posy³a³ p. hetmanu w. kor.,
nie jeno denegata correspondentia, ³ecz na Perejas³aw, ani na Kijów pos³anych,
nie chciano przepuœæiæ za Dniepr etc. Odpowiedziano na to, ¿e hetman Mazepa
correspondowa³, bo odpisawszy j. m. panu hetmanowi w. kor. z Ho³twy,
nieda³eko Hadziacza, z obozu ku Samarze, oznajmi³ o tym i na Moskwê carom
ichmciom. Rzek³em tedy: dobrze by probowaæ veritatem correspondentia i tak
rzucili siê do listów Mazepynych, a kiedy przyniesiono, obszerna ³egendê
correspondenti pomienionego hetmana, ad interrogata, którego czasu i której
daty, szukano jej w liœæie przyniesionym, znaæ, ¿e i nie tym, na który odwo³ywano
siê, a nie nalaz³ej, schylili siê do siebie dla porozumienia, a potym rzekli, ¿e d. 17
aug. vet. stylo znaczna… kiedy tam z pol Samarskich, nie bywszy na nich,
po³o¿ona data dopiero affirmatur, ¿e z Ho³twy…».
Äåð æàðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ À. Ãðà áî âñüêîãî», ¹ Å. 91, ñ. 33-34.
Êîï³ÿ.
¹ 5
Óðè âîê ç äîíå ñåííÿ ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó Ìîñêâ³ ª. -Ä. Äîâ ìîíòà
äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²²
1692, ëèñ òî ïàäà 24, Ìîñ êâà.
«…Z Baturzyna powrocili, ktуrzy czernca Salomenka zaprowadzili…».
Äåð æàâðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ À. Ãðà áî âñüêîãî», ¹ Å. 91.
¹ 6
Óðè âîê ç äîíå ñåííÿ ïîëüñüêîãî ðåçè äåíòà ó Ìîñêâ³ ª.-Ä. Äîâ ìîíòà
äî êîðîëÿ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²²
1693, ñ³÷íÿ 12, Ìîñ êâà.
«…interim donoszê i to w. k. mci, p. m. m., ¿e onego pó³kownika hadziackiego,
niegdy siostrzeñca Samuj³owicza, hetmana kozackiego, którego dawniej, bo ju¿
309
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
przed kilka niedziel pos³ano w sy³ke, przed kilka dni i ¿one jego za nim, tam¿e do
Tobolska na Sibir wys³ano z Moskwy».
Äåð æàðõ³â ó Êðà êîâ³. – Ô. «Ç³áðàííÿ À. Ãðà áî âñüêîãî», ¹ Å. 91, ñ. 50-51.
Êîï³ÿ.
¹ 7
Óðèâêè ç ùîäåí íèêà âèñî êî ïîñ òàâ ëå íî¿ îñîáè Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿
1693-1695.
«Diariusz wydarzeñ wojennych od 1693 do 1695…
Anno D(omi)ni 1693-tio
Mensis januaris.
D. 3 jan. przyjecha³ z wiadomoœæia towarzysz z Bia³ej Cerkwi, którego
j. m. p. Borkowski posy³a³ na szpiegi za Dniepr. Wzi¹³ na sprawe z³. 6 przy
expeditiej fa³endyszu ³okci 5 a z³. 10, gotowizny z³. 50. z³.(summa – ?) 106.
Przyjecha³ setnik Samusiow z towarzysrem z przejetemi listami tureckimi na
szlaku od Kamieñca…
Mensis februaris.
D. 27 febr… Pisa³o sie za Dniepr do p. Mazepy, hetmana, aby pod tym
praetextem sam dojecha³ do niego j. m. p. Borkowski, pó³kownik, i móg³
wyrozumieæ ³epiej, na jaka sie miedzy niemi zanisi impreze… Od Samusia,
hetmana nakaznego, przyjecha³o sotników 2 do Grodna, czerni z nimi 12, z
listami do króla j. m. i do mnie, prowadzili turczyna i lipkê, który od
nuradyn-so³tana jecha³ do paszy kamienieckiego…
Mensis martius.
…d. 8 mar… kozak pu³ku Pa³ejowego wyszed³ z niewoli. Da³o mu sie pak³aku
³okci 5 i gotowych z³. 10…
d. 20… Jarema, pólkownik, przyjech³ z consistentiej, z której go Pali ruszy³…
Mensis aprilis.
D. 4… kozak Petryk pólku Abazynowego wyszed³ z niewoli, pak³aku ³okci 5, a
z³. 40 gotowizny…
d. 16… p. Samuœ, pó³kownik, przyjecha³ we 30 koni do mni d. 7 aprilis, bawi³
ad diem 19 eisdem, na pewna expedicya od króla j. mc. czekajac. Przyprowadzi³
tatarów trzech, na ko¿dy dzieñ bra³ z³. 50. Przy expeditiej Samemu
p. pó³kownikowi da³o sie sukna francuskiego ³okci 5, a 15 at³asu ³okci 12 a z³. 10,
gotowizny z³. 100. Setnikom dwom sukna francuskiego ³okci 10 a z³. 13
gotowizny z³. 60. Na czerñ da³o sie pak³aku postawów w 7 a z³. 50. Facit – z³.
1485… Abazyniec, pó³kownik kozacki, przyjacha³ w interessie wojska swego…
Mensis mai.
…13 may. 10 kozaków z Siczy przyjechalo z listami do koszowego na sprawê
przez dni 10 z³. 150. Przy expedycyej dwoch starszynach. Sukna francuzkiego
³okci 10 a z³. 13, gotowizny ta³erów bitych 10, pak³aków postawow dwa a z³. 50
na czerñ z³. 56. Facit – z³. 506.
Mensis juli.
310
Þð³é Ìèöèê
d. 18… Jaremynym kozakom pod Oczakowem wziêli turczyna i dwoch
wo³ochw Stecia, hetmana hañskiego… Z Zadnieprza przyjacha³ pos³annik
sam-o-szost od Mazepy, hetmana, i Szeremeta, oznajmujac o wojskach i
imprezie…
Anno D(omi)ni 1694…
Mensis martius.
d. 4. Abazyniec, pólkownik, i Samosiow brat wy¿ej na stronie z³. 50. Item d. 24
february ad 4 tam marty po z³. 36, tam¿e na miód pod czas zapustów zl. 12…
Anno D(omi)ni 1695…
Mensis martius.
d. 24 martius… Brat p. Samusia, hetmana nakaznego, przyjacha³ od Wojska
Zaporowskiego w sprawach od 22 marcy bawi³ we Lwowie ad d. 24 eiusdem
sam-o-piat z³. 10 na miód, gorza³ke z³. 20, przy odprawie do Warszawy z³. 20
(summa) – 200…».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ, 1949, ñ. 3-98. Îðèã³íàë.
¹ 8
Ðåãåñò ðåëÿö³¿ – íîâèíè
1703, Ëóöüê.
«Â³äîì³ñòü ³ äîñ êî íàëà ðåëÿö³ÿ ïðî ð³çí³ òðàíñ àêö³¿ ç êîçà êàìè â³ä óêð -
à¿íñüêî¿ Ñò³íè ³ ç øâå äàìè…
Ìîâà éäå ïðî ñåé ìèê â Ëóöüêó, ùî ðîç ïî ÷àâñÿ 26 ëþòîãî. Ïàí Áåëüñüêèé
âèñ òó ïèâ ç Òåð íî ïîëÿ ç ïàðò³ºþ êîðîí íîãî â³éñüêà â 24 õîðóãâè ïîëüñüêî¿
êàâà ëåð³¿, ³ ç ïàíîì Áðàí äòîì, ç éîãî ðåé òà ðàìè òà ê³ííèìè äðà ãó íàìè «äî
Óêðà¿íè äëÿ ïðè áîð êàííÿ êîçàöü êèõ áóíò³â, òóò æå ï³ä Ñàòà íî âèì ó 4-õ ìèëÿõ
â³ä Òåð íî ïîëÿ (çóïè íè ëèñÿ – Þ. Ì.)». Ó Ñòà ðî êîñ òÿí òè íîâ³ áóâ â³äïî ÷è íîê, 5
ëþòîãî ó ñòà ðî êîñ òÿí òèí³âñüêîìó êîñ òåë³ áóëî äàíî çíàòè ïðî âîðîãà. «Òóò
æå øâèäêî (ïîëÿêè – Þ.Ì.) ïðè é øëè äî ñïðàâè, íàñàì ïå ðåä ïîñëàí³
õîðóãâè â³ä³ãíàëè ïåðøó êîçàöüêó ñòî ðîæó, ÿêà íàïàëà íà ì³ñöåâ³ ô³ëüâàðêè.
Áóëî âçÿòî áàãàòî äîá ðèõ «ÿçèê³â», êîòð³ îäíî ñòàéíî ñêà çàëè, ùî ñþäè ïðè -
é øëî ç ïîëêîâ íè êîì Àáàçèíîì òðè òèñÿ÷³ êîçàê³â Ïàë³ÿ òà Ñàìóñÿ, à ï³õîòè,
íàáðà íî¿ Ñàìó ñåì ³ç Çàïî ðîæà, òðèñòà; òàêîæ 14 ñîòåíü çá³ðíî¿ ï³õîò íî¿ äðó -
æèíè. Òîä³ ñàì³ ¿õ ìîñò³ îáèäâà, íå äàþ÷è öèì êîçà êàì ÷àñó íà ðîç äóìè, âèñ -
òó ïèëè cum suis cospis ç ê³ëüêîìà ãàð ìàò êàìè çà ì³ñòî. Îäíó ÷àñ òèíó ñâî¿õ
ëþäåé ïîñëàëè, ùîá âîíè çàé øëè â òèë êîçà êàì, à äðóã³, íàñàì ïå ðåä ðåé -
òàðè òà äðà ãóíè ç öèìè æ ãàð ìàò êàìè, âäà ðèëè íà ï³õîòó, âèøè êó âàíó á³ëÿ
ÿêî¿ñü òàì ãðåáë³. Êîëè êîçàöüêà ê³ííîòà ïî÷àëà ò³êàòè, êíÿçü éîãî ìîñòü ç
ï³äëåã ëèìè éîìó â³éñüêàìè ïðè é øîâ íà ï³äìîãó (íàøèì – Þ.Ì.), çàõî ïèâ
ïîðà íå íîãî Àáàçèíà ³ âñòå ëèâ òðó ïîì áëèçüêî 200 äóø, àëå ïîáî þ þ ÷èñü
á³ëüøèõ çàñ³äîê êîçàöü êèõ â³éñüê ³ ùîá ïðè íàéìí³ íå âèïóñ òèòè ¿õíüî¿
ï³õîòè, ÿêà çàëè øè ëàñÿ, äëÿ äîïî ìîãè éîãî ìîñòü ïàíó êè¿âñüêîìó âîºâîä³
ïîâåð íóâñÿ íàçàä, àëå âæå ìàëî çàñòàâ ö³º¿ ï³õîòè. Áî ÿê ò³ëüêè ïîñòð³ëàìè ç
ãàð ìà òîê ¿¿ çì³øàëè, òî ¿¿ âçÿëà íà øàáë³ ïàðò³ÿ, êîòðà çàëè øè ëàñÿ ç éîãî
ìîñòþ ïàíîì êè¿âñüêèì âîºâîäîþ ³ âñ³õ 1700 ï³õîòèíö³â ïîêëàëà òðó ïîì die
311
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
nuntius cladis. Çàëè øè ëîñü ò³ëüêè ï’ÿòü çíà÷í³øèõ çàïî ðîæö³â, êîò ðèõ áóëî
âçÿòî â ïîëîí. Ñàìîãî æ Àáàçèíà áóëî íàêà çàíî ïîñà äèòè íà ïàëþ.
Éîãî ìîñòü ïàí êðàê³âñüêèé êàø òå ëÿí ç ïîíàä 10 õîðó ãîâ ïðè áóâ 20
ëþòîãî, òîáòî ó çàïóñ òíèé â³âòî ðîê, äî Äóáíà äî êíÿæíè ¿¿ ìîñòü ïàíà ìàð -
øàë êî âî¿ ³ áóâ ÿêíàé êðàùå ïðè é íÿ òèé…» 23 ëþòîãî â³í ïîñëàâ ó ìî¿é ïðè -
ñóò íîñò³ äî áåëçüêîãî âîºâîäè (öå áóâ ãåòü ìàí ïîëüíèé êîðîí íèé Àäàì
Ìèêî ëàé Ñåíÿ âñüêèé. – Þ. Ì.) ïîëêîâ íèêà Ðóùèöÿ, «ùîá â³í ³ç ñâî¿ì
â³éñüêîì ñòàâ â³ä Íåìè ðîâà, ó êîò ðîìó êîçàêè ö³ëêîì çðóé íó âàëè çàìîê,
çàëè øèâøè ò³ëüêè çàìêîâ³ âàëè òà ì³ñòî. Ó òàêîìó æ âèã ëÿä³ â³í çàñòàâ Áàð ³
Ìåä æèáiæ, ÿê³ áóëè çðóé íî âàí³ êð³ì ñàìîãî çàìêó, ó êîò ðîìó òðè ìàâñÿ íàø
ãàðí³çîí, é ³íø³ ì³ñòà é ôiëüâàðêè, êîòð³ ñòàëè áåç ëþä íèìè, âèïà ëå íèìè é
ñïóñ òî øå íèìè. Ïîò³ì â³í ìàâ ÿêíàé øâèäøå ïîâåð íó òèñÿ ñàì äî Äóáíà, à
â³éñüêî äî òàáîðó ïîñëàâ ï³ä Ëîêà÷³…».
«Öåé æå éîãî ìîñòü ïàí êðàê³âñüêèé, ïðè áîö³ ÿêîãî ÿ ïåðå áó âàâ â³ä ï’ÿò íèö³
äî ïîíåä³ëêà, ïîêà çó âàâ ìåí³ êîï³þ óêàçó öàðÿ éîãî ìîñòü ìîñ êî âñüêîãî äî ïàíà
Ìàçåïè, âèäà íîãî âæå âäðóãå ³ â³ä³ñëà íîãî äî Áàòó ðèíà â ïðè ñóò íîñò³ éîãî
ìîñòü ïàíà êðàê³âñüêîãî. Öåé óêàç òàêîãî çì³ñòó, ùîá (âæèòè çàõîä³â – Þ. Ì.)
äëÿ ïðè áîð êàííÿ áóíò³â Ïàë³ÿ òà Ñàìóñÿ ³ âñüîãî ñâàâ³ëüíîãî êîçàö òâà ³ ïðè -
âåñòè (êðàé – Þ. Ì.) ó obsequim (âëàñí³ñòü – Þ. Ì.) íàø³é Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é,
ùîá Á³ëà Öåð êâà áóëà ïîâåð íåíà (Ïîëüù³ – Þ.Ì.) ³ ùîá âñ³ øêîäè áóëè êîì -
ïåí ñî âàí³ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëèò³é ç Ïà볺âî¿ ñóá ñòàíö³¿, ùî çíà õî äèòüñÿ ó Êèºâ³,
segmestrum ö³ëêîì äîðó ÷à þ÷è, âçÿâ íà ñåáå ³ 20 òèñÿ÷ â³éñüêà çàäí³ïðñüêîãî äî
âñ³ëÿêî¿ obseqium Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ ìàâ çàâæäè íàïî ãî òîâ³ ³ òàì éîãî çàäëÿ
íàøî¿ usu òóò æå îáåð íóâ òóäè, äå áóäå ïîòð³áíî éîãî ìîñò³ ïàíó êðàê³âñüêîìó
êàø òå ëÿíó, à âàòàæê³â ³ âñ³õ áóíò³âíèê³â ùîá í³õòî íå ïðè é ìàâ íà Çàäí³ïð³ ï³ä
ñòðà õîì ñìåð òíî¿ êàðè. Çíà÷í³øèõ æå (áóíò³âíèê³â – Þ. Ì.) ñõî ïèâøè, äî éîãî
ìîñò³ ïàíà êðàê³âñüêîãî â³äñè ëàâ äëÿ åêçå êóö³¿, ùîá êîðîííå â³éñüêî íå
ðîçä³ëþâà ëîñÿ. Äóìà þ÷è ïðî ïðè áîð êàííÿ îòèõ ñåëÿ íñüêèõ áóíò³â, àëå âñå
ìîãëî áåç ïå÷íî âèñ òó ïèòè ïðîòè øâå äñüêîãî â³éñüêà. Ex quibus et missis ö³ëêîì
éîãî ìîñòü ïàí êðàê³âñüêèé îá³öÿº òóò íàì â³ä óêð à¿íñüêî¿ Ñò³íè altimissam ìèð
íàâåñí³ ³ îá³öÿþ÷è â³ääàòè øâèäêî Á³ëó Öåð êâó ç óñ³ìà ãàð ìà òàìè é ñêàð áàìè,
çàáðà íèìè ó ö³é ôîð òåö³, äàþ÷è òàêó ï³äñòàâó, ùî Á³ëà Öåð êâà âçÿâ non
interntione ò³ëüêè ùîá ¿¿ áóâ ó ö³ëîñìò³ Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿ äîò ðè ìàâ, êîòðà ïåâíî
in praedam et ultituam ruinam ìàëà á ïðè éòè â³ä ãóëü òÿ éñòâà Ñàìóñÿ, êîò ðèé ç
ê³ëüêà ñîò ê³ííîòè âò³ê çà Äí³ñòåð äî Ñîðîêè â Ìîë äà⳿. Àëå é òàì íå çíàþ, ÿêó
â³í ìຠñèëó, áî é ìîë äà âñüêèé ãîñ ïî äàð ó ñâîºìó ëèñò³, êîò ðèé ÿ ÷èòàâ, îá³öÿº
éîãî ìîñò³ ïàíó êðàê³âñüêîìó, ùî êîæ íîãî áóíò³âíèêà Ðå÷³ Ïîñ ïî ëè òî¿, ÿêèé
ò³ëüêè ç’ÿ âèòüñÿ â ìîë äàâñüê³é çåìë³, íàêàæå ñêà ðàòè íà ñìåðòü, à çíà÷í³øèõ
â³äñè ëàòè éîãî ìîñò³ ïàíó êðàê³âñüêîìó.
Ãåíå ðàë Øòåé íáîê ç øâå äñüêèì â³éñüêîì, ñòàâ 31 ñ³÷íÿ ó ñîê àëüñüêîìó
çàìêó…».
Äàë³ ìîâà éäå ïðî ïî䳿 â Çàìîñò³, ïðî ëóöü êèé ñåé ìèê, çãàäóºòüñÿ ìàð øà -
ëîê ñåé ìèêó, îâðóöü êèé ñîòíèê ïàí ×àï ëè÷.
ÀÃÀÄ. - Ô. ÀÐ., â³ää³ë 34, ¹ 512.
312
Þð³é Ìèöèê
¹ 9
Óðè âîê ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1703, æîâ òíÿ 19, Ìåä æèá³æ.
«…Die 19 octobris.
Z Mied¿ybo¿a, z Cudnowa u nas wiadomoœæi, ¿e Pali mia³ odjachaæ za Dniepr
do hetmana Mazepy. Pocz¹wszy od Po³esia, kozacy jego a¿ pod S³ucz ku
Zwiahalu odebrali szlachcie rz¹dy i intraty. Zaporowscy kozacy od cara pos³ana
³asca mieli pogardziæ i jak¹ szkodê za Dnieprem uczyniæ. W Ukrainie kupy
hultajstwa kozackiego pokazuj¹ siê i gdzie mog¹, rabuj¹, Powietrze w
Niemirowie usta³o, a³e jeszcze tam nie mieszkaj¹, w Soroce, Ciechanowie,
Ka³uszanach i Kilii, zk¹d wysz³a, jeszcze trwa».
Á³áë³îòêà ×àð òî ðè éñüêèõ. – ÂÐ., ¹ 1676, àðê. 613. Êîï³ÿ.
¹ 10
Óðè âîê ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1703, æîâ òíÿ 26, Ëüâ³â.
«…Hetman Mazepa z K³aczybejem pojecha³ na stolice moskiewska. Na te
szronê Dniepru przeprawi³o siê 10000 kozaków, jeszcze ma przyjœæ 5000. Oko³o
Kijowa roz³o¿yli siê, bior¹ prowianty po wsiach, futorach, horodach i
miasteczkach polskich, trudno zgadn¹æ, co za przyczyna, ¿e ludzi naszych z
towarami i miodami do Kijowa nie puszczaj¹.
W Bia³ej Cerkwi zabito domów kilka, ¿e w nich ludzie wymarli i tam stra¿ jest,
broni¹nca wjezdu.
Pa³ej w Chwastowie residujê, zwo³ywa do siebie ludzi, których ³okuje in
circumferentia po innych wsiach, tudzie¿ s³obodach. Niemirów bardzo sie
obawia, aby nie mia³ tej impetycii, jak anno 1702, dla czego prosi j. m. pana
wojewody kijowskiego ut(?) assistat. Wojt werbicki, który by³ buntownikiem
tamtej w³oœæi, przybieg³ do Daszewa z listem od Pa³eja, aby siê onemu
werbiczanie poddali. Nie rych³o tamtejszemu rotmistrzowi dano wiadomoœæ
salwowa³ siê.
Kozacy zaporowscy zbuntowali siê, pos³a³i do hana, prosz¹c o protekcy¹…».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 119. Êîï³ÿ.
¹ 11
Óðè âîê ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1704, ñ³÷íÿ 25, Âàð øàâà.
«…Mazepa hetman jeszcze nie powróci³ z stolicy. Na tej stronie Dniepra mil
trzy od Kijowa stanêli trzy pó³ki kompanejczyków.
Pa³ej zaci¹g³ ludzi mocno, p³ac¹c im ze skarbu carskiego, sam resydujê w
Chwastowie…».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 543. Êîï³ÿ.
313
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
¹ 12
Óðèâêè ç ðóêî ïèñ íèõ «íîâèí»
1704, ëèïíÿ 16, Ëüâ³â.
«…Z Kamieñca… daj¹ znaæ, ¿e jak genera³ Baranowski, pólkownik jeo kr.
mci, by³ u j. m. pana hetmana Mazepy, upraszaj¹c, aby congescant rebelles et
insolentes, mianowicie pó³kowników Szpaka i Czosnka od dywizyi pana Pa³eja,
którzy zajêli ko³o Chmielnika, Szarogroda i pod Barem grassowaæ, tak wszystko
ucich³o…
I dnia przesz³ego by³ tu pose³ wielki j. m. pan Maxymowicz, pó³kownik
ni¿eñski, od j. m. pana hetmana Mazepy, który tedy przyjechawszy, spieszy³ siê
do króla j. mci pod Sendomierz. Nem approbowa³ to wszystko, co superius
adminatum, ¿e car moskiewski ze wszystka tameczn¹ potency¹ morzem i ³adem
ku Sztokholmu ruszy³ siê…».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 652. Êîï³ÿ.
¹ 13
Óðè âîê ç ðóêî ïèñ íèõ «íîâèí»
1704, ëèïíÿ 16, Äóáíî.
Àâòîð (î÷å âèäíî êîðîë³âñüêèé ïîñîë äî Ìàçåïè) ¿äå ÷åðåç Äóáíî ³
ñïîâ³ùàº, ùî áóâ ó Ìàçåïè. Ó çâ’ÿçêó ç ñåëÿ íñüêèìè ïîâñòàí íÿìè êîëî
Íåìè ðîâà òà ³í. Ìàçåïà íàêà çàâ Ïàë³þ ïîêè íóòè Íåìèðiâ. Êíÿçü Ãîë³öèí
éäå íà Çàñ ëàâ, Îcòðîã, Äóáíî. Ïîâ ñòàíö³ ïîãðà áó âàëè Íåìèðiâ.
«…Sieniawski dziwujê siê temu, ze siê z panów naszych nont (ó) nie odbywa
do Mazepy. (To) cz³owiek godny, magni indicii statysta, polityk omni exceptione
major».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 655-656. Êîï³ÿ.
¹ 14
Óðèâêè ç ðóêî ïèñ íèõ «íîâèí»
1704, ëèïíÿ 23, Ëüâ³â.
Âèñ òó ïèëî ìîñ êî âñüêå â³éñüêî íà ÷îë³ ç Ãîë³öèíèì ³ ç ê³ííèì êîçàöü êèì
â³éñüêîì ÷èñåëüí³ñòþ â 3500. Ìàçåïà ç á³ëüø³ñòþ êîçàöü êèõ çàäí³ïðî âñüêèõ
â³éñüê º ï³ä Êîòåëü íåþ.
«…a ¿e Pa³ej ch³opstwo oko³o Niemirowa buntuje, które bunty ju¿ zaczynaj¹
po wojewodztwach Kijowskim, Brac³awskim, Podolskim i Wo³yñskim, do czego
pomaga tak¿e Soko³ i Czosnek. Tedy Mazepa pisa³ listy surowe do tych
buntowników, aby supersedowali i dworów nie naje¿d¿ali, gdy¿ po ró¿nych
miasteczkach, dworach i wsiach szlachtê nie tylko porabowali, ale i pozabijali, a
poddani najwiêksze crucialus nad panami exercect. Mazepa ma w swojej dywizyi
pu³ków oœm zadnieprskich, oœm kampanejczyków, dwa pu³ki Mazepy i dwoch
tylko assawulów, maja doœæ prowiantów, porz¹dek i jeszcze sie (?) nie przykrz¹.
Za nim nastêpujê Chowañski w 60 000 moskwy. Mazepa pisa³ list do pana
wojewody kijowskiego, aby pos³a³ gubernatorów do swoich majêtnoœæi,
obiecuj¹c daæ mu pomoc przeciwko poddanym buntuj¹cym siê, dla poskromienia
314
Þð³é Ìèöèê
onych… Z Kamieñca pisz¹, ¿e… Szpak, pó³kownik, osiad³ Chmielnik, ludzie
jego naje¿d¿aj¹ sz³achtê mêcz¹, rabuj¹ i zabijaj¹…».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 665-666. Êîï³ÿ.
¹ 15
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1704, ëèïíÿ 25, Âàð øàâà.
Ìàçåïà ç 60 000 êîçàê³â ñòî¿òü ï³ä Áåð äè ÷å âèì.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 667. Êîï³ÿ.
¹ 16
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1704, ëèïíÿ 30, Âàð øàâà.
Ìàçåïà ç 80 000 êîçàê³â ñòàâ íà öüîìó áîö³ Çáà ðàæà ³ Îñòðîãà.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 671. Êîï³ÿ.
¹ 17
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1704, ñåð ïíÿ 6, Ëüâ³â.
Ç Êàì ’ÿíöÿ-Ïîä³ëüñüêîãî ïèøóòü 30 ëèïíÿ, ùî ï³ñëÿ â³äõîäó Øïàêà âñ³
ãðà áåæ³ âòèõëè. Ìàçåïà ç 80 000 êîçàê³â â³äñòó ïèâ â³ä Çáà ðàæà ³ Îñòðîãà ï³ä
Ñòà ðî êîñ òÿí òèí³â.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 811. Êîï³ÿ.
¹18
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1704, âåðåñíÿ 3, Ëüâ³â.
Ïðî Ìàçåïó ïîâ³äîì ëÿ þòü, ùî â³í ç 50 000 êîçàê³â ñòî¿òü âæå íà öüîìó
áîö³ Áåð äè ÷åâà.
Á³áë³îòêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 198, ñ. 836. Êîï³ÿ.
¹ 19
Íîâèíà ç òàáîðó ï³ä Êðè ëî âèì.
1705, âåðåñíÿ 10, Êðè ëîâ.
«Z obozu pod Kry³owem d. 10 7bris 1705.
Wojska Zaporowskie jeho car. wieliczwa pod commend¹ j. w. j. m. pana
hetmana (Ìàçåïè. – Þ. Ì.) jest z temi, co i przy wozach, 40 000; w którym wojsku
i regimentarzow trzy. Dzia³ jest 23 (?), wozów samych w tym wojsku jednaœæie
tysi¹cy, osobliwie moskwy pod commend¹ Niepluja, moskwicina, jest z 15 000,
procz wozowych dzia³ u moskwy 44, wszystko piechota i dragonia, jednak i ta
partya Noepluja na³e¿y pod generaln¹ kommend¹ j. w., j. m. p. hetmana.
Dyspozycya zaœ takowa w marsie Wojska jeho car. wieliczestwa Zaporowskiego
pod kommend¹ j. w., j. m. p. hetmana: napierwej idzie pu³k Fastowski Michaj³ow
i miejsce na obóz obiera i staje w przedniej stra¿y, potym id¹ pu³ki wojska
315
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
kompañczyków, sierdiukow. Potym idzie j. w. j. m. p. hetman, przed nim bu³awê
nios¹, nad nim buñczuk doœæ z niema³¹ i porz¹dn¹ pod buñczukiem assystency¹.
Potym id¹ pu³ki horodowe lini¹ i skrzyd³ami, piechoty tak moskiewskie
regimenty, jako serdiukow pieszych pu³k, id¹ przy dzia³ach, ammuniciej i
taborach, w odwodzie id¹ pu³ków dwa, to jest Samusia i Iskry i tak stoj¹ w
odwodzie, stra¿e bokowe ludne. Potym idzie partya Nepluja albo bokiem, albo
pozadzie, i tak stoj¹ osobliwym obozem moskwa. Apparencya zaœ j. p. hetmana w
namiotych srebrnych, romakach, we wszystkim kró³ewskiej siê równaæ mo¿e.
Przechodz¹c z Wojskiem mimo Sokal j. (m. p.) hetman by³ w wili¹
M. P. narodzenia u oo. bernardynów w koœæiele, tam mszych s³ucha³ przed
N. P. da³ na obraz kanak rubinowy, bernardynom talerów bitych pu³torasta, tak¿e i
inni pu³kownicy i wojskowi zrzucili z kilkanaœæie talerów bitych bernardynom.
Dnia wczorajszego w koœæiele kry³owskim j. w. j. m. p. hetman trzyma³ do
krzy¿a syna8 j. m. p. Radzimiñskiego, chor¹¿ego znaku j. p. starosty spiskiego, z
j. p. Zahorowsk¹, kasztelanow¹ wolyñsk¹, pokumali siê.»
ÀÃÀÄ. - Ô. «Àðõ³â Ðàä çè âèë³â», â³ää³ë 34, ¹ 213.
¹ 20
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1706, ëþòîãî 25, Ëüâ³â.
Êîçàêè âçÿëè ç Áðîä³â 180 ãàð ìàò ³ ïîâåçëè â Ìîñ êî âñüêó Óêðà¿íó. Ïàí
Ìàçåïà ðóøèâ â³ä Äóáíà äî Ïðóñüêà, éäó÷è øëÿ õîì íà Îëèêó.
Á³á³ë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 199, ñ. 222. Êîï³ÿ.
¹ 21
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1706, ñåð ïåíü, Êàì ’ÿ íåöü-Ïîä³ëüñüêèé.
«Ç Ïîä³ëëÿ ïèøóòü, ùî ó ïàíà Ìàçåïè ìຠáóòè òóðåöü êèé ãîíåöü».
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 199, ñ. 288-289. Êîï³ÿ.
Ïåðåê ëàä ç ïîëüñüêî¿.
¹ 22
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1706, áåç ì³ñöÿ
Ç Ïîä³ëëÿ ïèøóòü, ùî öàð º ó Êèºâ³, à Ìåí øè êîâ òà Màçåïà ïî¿õàëè äî
íüîãî íà ðàäó. Çàïåâ íÿ þòü ç Ïîä³ëëÿ, ùî Ìàçåïà ç ñâî¿ì ïëåì³ííè êîì,
ï. Âîé íà ðî âñüêèì, çàëè øèâ ïîëî âèíó â³éñüêà, à ñàì ç ñâîºþ äèâ³ç³ºþ éäå äî
Ñòà ðî êîñ òÿí òè íîâà.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 199, ñ. 318. Êîï³ÿ.
316
Þð³é Ìèöèê
8 Éìîâ³ðíî ìîâà éäå ïðî Ìàðö³íà Ðàä çè ìè íñüêîãî ãåðáó «Ëþá³÷» (ïîìåð ó
1750), ÿêèé ó ìàé áóò íüîìó ñòàâ áðàö ëà âñüêèì çåìñüêèì ïèñà ðîì. Áóâ ñèíîì
öåõà íî âñüêîãî ñòîëü íèêà Ìàðö³íà Ðàä çè ìè íñüêîãî.
¹ 23
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1706, âåðåñíÿ 15, Ëüâ³â.
Á³ëÿ Ñîêàëÿ ³ Çáà ðàæà çíà õî äÿòüñÿ äèâ³ç³¿ é. ì. ï. Âîé íà ðî âñüêîãî,
ïëåì³ííèêà Ìàçåïè.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂP., ¹ 199, ñ. 321. Êîï³ÿ.
¹ 24
Ðåãåñò ç ðóêî ïèñ íî¿ «íîâèíè»
1706, âåðåñíÿ 22, Ëüâ³â.
Ìàçåïà çóïè íèâñÿ â Êèºâ³, ÿêèé ôîð òèô³êóþòü íîâèìè øàí öÿìè.
Á³áë³îòåêà ×àð òî ðè éñüêèõ ó Êðà êîâ³. – ÂÐ., ¹ 199, ñ. 323. Êîï³ÿ.
¹ 25
Ëèñò ïîëòà âñüêîãî ïîëêîâ íèêà ². Ëåâåíöÿ äî êíÿçÿ Çàìî éñüêîãî
1706, ñ³÷íÿ 20 (10), Êðóï’º.
«Jaœnie wielmo¿ny mci panie ordynacie Zamojski, mój wielce mci panie i
dobrodzieju!
Powtórny odebrawszy ordynans od j. w. ich mci pana hetmana naszego, ¿ebym
siê z ludzmi moimi do Zamoœæia wprowadzi³ na praesidium przed nastepuj¹cymi
szwedami, o których jakby od nas da³eko jeszcze byli, nie wiem, chyba mie
upewni nie w¹tpie skuteczna od w. mci, mciwego pana dobrodzieja, wiadomoœæ,
je¿eli jest pewna jaka, dla czego z powinn¹ veneracj¹ ordy(nowa³em) hasafu³e
mojego, ¿eby mi upewni³ za zaniesiona proŸb¹ moj¹ pewnie do pomieszczenia
siê miejsce i inne oraz móg³ ustnie donieœæ w. m. w. mciwemu panu dobrodzijowi
interesa. Ja w tym nie w¹tpie, ¿e dasz skuteczna audienti¹ i mnie ³ask¹ pañsk¹ w
declaracyi miejsca ukontentujesz. Kiedy siê przy tym pañskiemu za³ecam
respectowi, pisz¹æ sie w. m., mciwego pana i dobrodzieja ¿yczliwym i uni¿onym
s³uga.
Z Krupego 10 Åãî öàð ñêîãî ïðåñâ³òëàãî âåëè ÷åñ òâà Âîé ñêà
stycznia 1706. Çàïî ðîç êîãî ïîëòàâ ñêèé ïîëêîâ íèê Èîàí Ëåâå íåö».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 560, äîêó ìåíò ¹ 13. Îðèã³íàë, îñî -
áèñòî ï³äïè ñà íèé ². Ëåâåí öåì.
¹ 26
Äîäà òîê äî àíîí³ìíîãî ëèñòà ç ïîâ³äîì ëåííÿ
ïðî ïîâñòàííÿ ï³ä êåð³âíèö òâîì Ê. Áóëàâ³íà
1707 àáî 1708 ð.
«…P. S. To te¿ donoszê w. m., m. m. panu i dobrodziejowi, ¿e mój pos³aniec,
powrociwszy od j. m. pana hetmana Mazepy, to powiada, ¿e za Dnieprem wielki
bunt, miêdzy któremi znajdujê siê hetmen nakaznym Bu³awenko. Ma to byd¿
cz³ek znacznej familiej moskiewski, który przyjecha³ na Don i zbuntowa³
kozaków duñskich, przyszed³ a¿ do Pu³tawy i ju¿ mu siê podda³a Po³tawa,
317
Ç ëèñò³â ãåòü ìàíà ². Ìàçåïè
contrybucje wybiera. Im pan hetman pos³a³ was9 na podjazdem, któremu
przywodzono z tego¿ wojska kilku znacznych ludzi i teraz swie¿o posz³o wojsko,
jak moskiewskie, tak kozackie, na zniesienie tamtych ludzi. Ten¿e nakazny
hetman ju¿ ma mieæ nie ma³o wojska i co ¿ywo, do niego siê garnie.
J. m. p. hetman kaza³ armat z Kijowa coœ sprowadziæ, z Bia³ej Cerkwi, ma przy
sobie wojska nie ma³o jak kozackiego, tak moskiewskiego, a³e po starewmu tak
s³yszê, ¿e jest miêdzy nimi trwoga. J. m. ks. Zadêski powroci³ tak¿e z Bia³ej
Cerkwi, który tu pisa³, ¿e zwa¿y³ tam bêd¹æ, ¿e bodaj nie odw³ecze siê oddanie
Ukrainy i pisze do mnie, ¿e jak bêdzie trawa, w ten czas bêdzie wrzawa, owo
zgo³a ma³o siê tu nam spodziewaæ dobrego».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Çàìî éñüêèõ», ¹ 3031, ñ. 161. Îðèã³íàë.
¹ 27
Óðèâêè ç àíîí³ìíîãî ë³òîïèñöÿ ïîä³é 1648-1724 ðð.,
ïèñà íîãî îñî áîþ, íàáëè æå íîþ äî êíÿç³â Ðàä çè âèë³â
Ïåðøà ÷âåðòü XVIII ñò.
«…1705… Tej kampany Mazepa, hetman zaporowski, z wielkimi wojskami
uszed³ do Polskiej i ko³o Zamoœæia obozowa³, potym na Wo³yniu zimowa³, sam
osob¹ swoj¹ w Targowicy insistendo…
1708… Tego¿ roku Mazepa, hetman zaporowski, przyst¹pi³ do króla
szwedzkiego, wielkie z sob¹ wzi¹wszy skarby, u Baturynie drugie zostawiwszy,
a³e Baturyna wprêtce zaraz Moskwa dobywszy, wszystko zabra³a i fortece
demoliowa³a…
1709… (po Po³tawie) ³edwo piêciy set koni sam król postrzelony uszed³, z
którym i Mazepa, hetman wojsk zaporoskich, który wielkie skarby i milliony
porzyciwszy, króla szwedzkiej.
Ten¿e Mazepa, hetman zaporowski, pozyczy³ kólowi szwedzkiemu, ut fama
ferebat, dwa kroc sto tysiêcy czerwonych z³. in specie, a w k³ejnotach alterum
tantum, a sam potym w roku umar³, oddawszy królowi szwedzkiemu siestrzeñca
swego, to jest p. Wojnarowskiego, który potym dosta³ siê do cara j. mci i na
stolice in perpetuus osadzony carskiej…».
ÀÃÀÄ. – Ô. «Àðõ³â Ðàä çèâ³ë³â», â³ää³ë ²², êí. 19, ñ. 43-48. Îðèã³íàë.
318
Þð³é Ìèöèê
9 Òóò îïèñêà. Ìຠáóòè: «zaœ».
|