Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста
Gespeichert in:
| Datum: | 2005 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Ukrainian |
| Veröffentlicht: |
Інститут історії України НАН України
2005
|
| Schriftenreihe: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62995 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 315-334. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-62995 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-629952014-05-30T03:01:39Z Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста Гурбик, А. Історія 2005 Article Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 315-334. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62995 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Гурбик, А. Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Гурбик, А. |
| author_facet |
Гурбик, А. |
| author_sort |
Гурбик, А. |
| title |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста |
| title_short |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста |
| title_full |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста |
| title_fullStr |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста |
| title_full_unstemmed |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста |
| title_sort |
українське військо у війні раднотської коаліції проти польщі: від кракова до бреста |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62995 |
| citation_txt |
Українське військо у війні Раднотської коаліції проти Польщі: від Кракова до Бреста / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 315-334. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT gurbika ukraínsʹkevíjsʹkouvíjníradnotsʹkoíkoalícííprotipolʹŝívídkrakovadobresta |
| first_indexed |
2025-07-05T13:51:15Z |
| last_indexed |
2025-07-05T13:51:15Z |
| _version_ |
1836815195300691968 |
| fulltext |
Àíäðié Ãóðáèê
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί
ÊÎÀ˲ֲ¯ ÏÐÎÒÈ ÏÎËÜÙ²: Â²Ä ÊÐÀÊÎÂÀ
ÄÎ ÁÐÅÑÒÀ
Â
îñòàííº äå ñÿ òè ëiòòÿ ðîç âèò êó óêð à¿íñüêî¿ iñòîð iîã ðà -
ôi¿, êîëè âæå ïðàê òè÷ íî íiõòî iç âiò÷èç íÿ íèõ ôàõiâöiâ
íå îá ìå æóº Íàö iî íàëü íî-âèç âîëü íó âiéíó ðàì êà ìè
Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî¿ ðàäè, ïî-ñóòi, çðîá ëå íî ïðî ðèâ â ïå ðå îñìèñ ëåííi
òå î ðå òè÷ íèõ ïðî áëåì ÿê ñà ìî¿ âiéíè, òàê i âiäòâî ðåííi îá’ºêòèâ íî¿
ôàê òî ëî ãi÷íî¿ êàð òè íè iñòîði¿ âèç âîëü íèõ çìà ãàíü â Óêðà¿íi ïiñëÿ
1654 ð. Ëèøå çà îñòàííi ðîêè ó ñâiò âèé øëî ÷è ìà ëî ́ ðóí òîâ íèõ íà -
óêî âèõ ñòà òåé, äå ñÿò êè ìî íîã ðà ôi÷íèõ ðîáiò, áðî øóð òà çáiðíèêiâ
íà óêî âèõ ïðàöü, ïå ðå âè äà íî âàðòiñíi êíè ãè ïî ïå ðåä íèêiâ òà ñòâî -
ðå íî ïåðøi óçà ãàëü íþ þ÷i äîñëiäæåí íÿ.
Âêà çàíi äî ñÿã íåí íÿ íîâiòíüî¿ óêð à¿íñüêî¿ iñòîð iîã ðàôi¿
ñòâî ðè ëè óìî âè äëÿ ïî ãëèá ëå íî ãî âèâ ÷åí íÿ ÿê çà ãàëü íèõ òåí äåí -
öié ïî ëiòè÷ íî ãî ðîç âèò êó Óêðà¿ íè â ïî ñòïå ðå ÿñ ëà âñüêèé ïåð i îä,
òàê i îêðå ìèõ íà ïðÿìiâ âiéñüêî âî¿ òà çîâíiøíüî ïîë iòè÷ íî¿ iñòîði¿
óêð à¿íñüêî ãî Ãåòü ìà íà òó. Äî ÷èñ ëà îñòàííiõ ñüî ãîäíi âiäíî ñÿòü ñÿ
âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷íi àñ ïåê òè ðàä íî òñüêî¿ ïî ëiòè êè ×è ãè ðè íà òà
îñíîâíi åòà ïè ¿¿ ðå àë içàöi¿. ² õî÷à îñòàííiì ÷à ñîì âæå çðîá ëå íî äå -
ÿêi êðî êè ùîäî âèñâiòëåí íÿ çà çíà ÷å íèõ ïè òàíü1, àëå âñå æ äàíà òå -
ìà òè êà ïî òðå áóº ïîä àëü øî ãî ïî ãëèá ëå íî ãî âèâ ÷åí íÿ íþ àíñiâ
äèï ëî ìà òè÷ íî ãî ïðî öå ñó òà äå òà ëåé âiéñüêî âî¿ êàì ïàíi¿ Ðàä íî ò -
ñüêî¿ êî àëiöi¿ ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ â 1657 ð. Çâà æà þ ÷è íà òå, ùî
ïî ÷àò êî âèé åòàï âiéñüêî âî ãî ïî õî äó óêð à¿íñüêèõ âiéñüê ó ñêëàäi
êî àëiöiéíèõ àðìié âèñâiòëþ âàâ ñÿ íàìè â ïî ïå ðåäíiõ ïó áëiêàö iÿõ2,
â äàíié ñòàòi çî ñå ðåä æå íî óâà ãó íà ðåéäi Ðàä íî òñüêî¿ êî àëiöi¿ âiä
Êðà êî âà äî Áðåñ òà òà éîãî âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷ íèõ íà ñëiäêàõ.
Çà ãàëü íà æ àê òó àëüíiñòü äîñëiäæåí íÿ çà çíà ÷å íî ãî áëî êó ïè -
òàíü âèï ëè âຠi ç òîãî, ùî â ïî ëüñüêié òà óãîðñüêié iñòîð iîã ðàôi¿
(íà âiäìiíó âiä óêð à¿íñüêî¿) âêà çà íèì ñþ æå òàì ïðè äiëÿºòüñÿ ïî -
ñòiéíà óâà ãà3.
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 5, 2005 315
* * *
Çà ãàëü íîâ iäî ìî, ùî ïiäïè ñàí íÿ ðîñiéñüêî-ïî ëüñüêî ãî Âiëåí -
ñüêîãî ïå ðå ìèð ’ÿ 24 æîâ òíÿ 1656 ð.* òà ïå ðè ïåòi¿ íà âêî ëî éîãî
óêëà äåí íÿ ñòà ëè òèì êà òàë içà òî ðîì, ÿêèé çìó ñèâ óêð à¿íñüêå êå -
ðiâíèö òâî äî ïî øó êó íî âèõ ñî þç íèêiâ äëÿ ïðî äîâ æåí íÿ Âèç âîëü -
íî¿ âiéíè ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ âæå áåç íàä i¿ íà ðå àëü íó äî ïî ìî -
ãó ðîñiéñüêèõ âiéñüê. Ó çâ’ÿç êó ç öèì âñi çó ñèë ëÿ óêð à¿íñüêî¿ äèï -
ëî ìàòi¿ áóëè ñïðÿ ìî âàíi íà çà ëó ÷åí íÿ ïî ò åíöiéíèõ ñî þç íèêiâ äëÿ
ïîä àëü øî¿ áî ðîòü áè ïðî òè Ïîëüùi, ùî íå îáõiäíî áóëî ðî áè òè îáå -
ðåæíî, ùîá íå âèê ëè êà òè çà ãîñ òðåí íÿ âiäíî ñèí ç Ìîñ êâîþ.
Ïðî òÿ ãîì ïåð øî¿ ïî ëî âè íè 1656 ð. àê òèâ içó þòü ñÿ äèï ëî ìà -
òè÷íi âiäíî ñè íè ìiæ Óêðà¿ íîþ òà Ìîë äàâiºþ i Âà ëàõiºþ. Ïðî òå
îñîá ëè âî iíòåí ñèâ íè ìè â 1656 ð. ñòà þòü óêð à¿íñüêî-òðàíñ iëü -
âàíñüêi ñòî ñóí êè, ùî ñâiä÷è ëî ïðî îñòà òî÷ íó çìiíó çîâíiøíüî ïîëi -
òè÷íîãî êóð ñó êíÿ çÿ Òð àíñiëüâàíi¿ Ä’ºðäÿ II Ðà êîöi ùîäî Óêðà¿ -
íè — âiä íå é òðàë iòå òó (ÿêî ãî îñòàííié äîò ðè ìó âàâ ñÿ ó 1654 i
1655 ðð.) äî äîá ðî çè÷ ëè âèõ âçàºìèí (ïåðøi ïà ðîñ òêè ÿêèõ ç’ÿâ ëÿ -
þòü ñÿ iç ëèñ òà ìè òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ òà ïî ñ îëüñòâîì Ñ. Ëþöà
äî Á. Õìåëü íèöü êî ãî âëiòêó 1655 ð.). Ïî ÿñ íåí íÿ öüî ìó êðè ëî ñÿ, ÿê
ñëóø íî çà çíà ÷àâ Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêèé, ó ïðàã íåííi Ä’ºðäÿ II Ðà êîöi
îò ðè ìà òè âiéñüêî âó äî ïî ìî ãó äëÿ áî ðîòü áè çà ïî ëüñüêó êî ðî íó òà
áà æàííi ñòâî ðè òè êî çà êàì ïiä´ðóí òÿ äëÿ âiäõî äó âiä Ðîñi¿ (îñ êiëü -
êè óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà âçàìií îò ðè ìó âà ëà á ðå àëü íî ãî ñî þç íè êà
äëÿ áî ðîòü áè ç Ïîëü ùåþ). Â iíøî ìó æ âè ïàä êó óêð à¿í ñü êî- ðî ñié -
ñü êèé àëü ÿíñ ïðè éîãî íà áëè æåííi äî Äó íàþ ìiã ïðÿ ìî çà ãðî æó âà -
òè i Òð àíñiëüâàíi¿4.
Ó âiäíî ñè íàõ Óêðà¿ íè çi Øâåöiºþ íà êiíåöü 1656 ð. (òîá òî,
÷àñó ïî ÷àò êó áî éî âèõ äié êî àëiöiéíèõ âiéñüê ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè -
òî¿) ïå ðå ãî âîð íèé ïðî öåñ íå ïiøîâ äàëi óçãîä æåí íÿ ïî çèöié i íå
âè ëèâ ñÿ â êîí êðåò íó óãî äó ìiæ öèìè äåð æà âà ìè. Ãî ëîâ íîþ ïå ðå -
øêî äîþ äî ¿¿ ïiäïè ñàí íÿ áóëà íå ïîñ òóï ëèâiñòü øâå äñüêî¿ ñòî ðî íè
â îñíîâ íî ìó äëÿ Óêðà¿ íè òå ðè òîð iàëü íî ìó ïè òàííi. Âî ñå íè 1655 ð.
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
316
* Äà òó âàí íÿ â ñòàòòi ïîäàºòüñÿ çà þë ià íñüêèì êà ëåí äà ðåì (ò. ç. ñòà ðèì ñòè -
ëåì). Ðiçíè öÿ ìiæ îñòàííiì òà ãðè ãîð ià íñüêèì (ò. ç. íî âèì ñòè ëåì) ó
ÕV²² ñò. ñòà íî âèòü 10 äiá.
Øâåö iÿ âèç íà âà ëà çà Á. Õìåëü íèöü êèì ëèøå Çà ïî ðîæ æÿ òà Ëiâî -
áå ðåæ æÿ.  1656 ð. ïî ñ îëüñòâî Ã. Âå ëiíãà õî÷à é íà çè âà ëî Óêðà¿ íó
«âiëüíîþ äåð æà âîþ», àëå ëèøå â ìåæ àõ Êè¿âñüêî ãî, Áðàö ëà âñüêî -
ãî òà ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ. ² íà âiòü â ñi÷íi 1657 ð., êîëè â ïî õiä
íà Ïîëü ùó Á. Õìåëü íèöü êèé âæå ðå àëü íî âiäïðà âèâ áà ãà òî òè ñÿ÷ -
íèé óêð à¿íñüêèé êîð ïóñ, Ã. Âåëëiíã çà ÿ âèâ ó ×è ãè ðèíi ïðî âèç íàí -
íÿ Øâåöiºþ Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè ëèøå â ñêëàäi íà çâà íèõ òðüîõ
âîºâîäñòâ, çà ìîâ ÷ó þ ÷è äîëþ çà õiäíî óê ð à¿íñüêèõ çå ìåëü. Áóëî
î÷å âèä íèì, ùî øâå äñüêèé ïî ñîë êå ðó âàâ ñÿ ó äà íî ìó ïè òàííi êîðî -
ëiâñüêîþ iíñòðóêöiºþ âiä 25 âå ðåñ íÿ 1656 ð., â ÿêié ïå ðå äáà ÷à ëî ñÿ:
«Êîëè ñâiòëèé ïàí ãåòü ìàí, îêðiì öèõ âå ëè êèõ çå ìåëü i âî ëîäiíü,
ÿêè ìè âií âî ëîäiº, áàæຠïðè ëó ÷è òè äî ñâ òå ðè òîði¿ ùå ÿêiñü
iíøi ÷àñ òè íè Ðóñè, éîãî êî ð îëiâñüêà âå ëè÷íiñòü íå ìຠïðî òè öüî -
ãî íi÷î ãî, i íà âiòü ùîäî òèõ, ÿêi âií äîç âî ëèâ îêó ïó âà òè êíÿ çåâi
òðàíñ èëüâà íñüêî ìó, êî ðîëü îá iöÿº äîê ëàñ òè âñiõ ñòà ðàíü, ùîá
ïî-ïðè ÿ ò åëüñüêè áåç íiÿ êî¿ îá ðà çè é áåç ïî ðó øåí íÿ ïðè ñÿ ãè íà ëà -
ãî äè òè öþ ñïðà âó ç êíÿ çåì òðàíñ èëüâà íñüêèì, i ñïðà âåä ëèâi áà -
æàí íÿ ïàíà ãåòü ìà íà çà äî âî ëè òè»5.
Çà âåð øàëü íîþ ñòàäiºþ ôîð ìó âàí íÿ íî âî¿ àí òè ï îëüñüêî¿ êî -
à ëiöi¿ ñòà ëî ïiäïè ñàí íÿ â óãî ðñüêî ìó ìiñòi Ðàä íîòi (ñüî ãîäíi
ªðíóò â Ðó ìóíi¿) 26 ëèñ òî ïà äà 1656 ð. øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêî -
ãî äî ãî âî ðó. Îñòàííié, íà äóì êó äîñëiäíèêiâ, ñòàâ ïðÿ ìèì íà -
ñëiäêîì i âiäïîâi ääþ éîãî ó÷àñ íèêiâ íà óêëà äå íèé çà ìiñÿöü äî
öüî ãî Âiëå íñüêèé òðàê òàò. Íî âîñ òâî ðå íà òà êèì ÷è íîì Ðàä íî òñüêà
ñèñ òå ìà ïå ðå äáà ÷à ëà ñïiëüíó âiéíó êî àëiöiéíèõ ñèë ïðî òè Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿ ç ïîä àëü øèì ðîç ïîä iëîì çå ìåëü îñòàí íüî¿ ìiæ Øâå -
öiºþ, Áðàí äåí áóð ãîì, Òð àíñiëüâàíiºþ, Óêðà¿ íîþ ³ îñiáíèì êí ÿ çiâ -
ñòâîì äëÿ Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâi ëëà. Äëÿ Êàð ëà Ãóñ òà âà Ðàä íîò, òà êèì
÷è íîì, ñòàâ âiäïîâi ääþ íà ñòâî ðå íèé ó Âiëüíî ïî ëüñüêî-ìîñ êî â -
ñüêèé âiéñüêî âèé ñîþç. Ä’ºðäü ²² Ðà êîöi ñòà âèâ ñîái çà ìåòó êî ðî -
íó âà òè ñÿ ïî ëüñüêîþ êî ðî íîþ, à Óêðà¿ íà i Áðàí äåí áóðã — óíå çà -
ëåæ íè òè ñÿ âiä öiº¿ æ êî ðî íè. Òàêi êàð äè íàëü íî âiäìiííi ìî òè âè
ó÷àñ íèêiâ êî àëiöi¿ ç ñà ìî ãî ïî ÷àò êó òà¿ ëè â ñîái çà ãðî çó ¿¿ ðîç êî ëó,
õî÷à â öiëî ìó Ðàä íî òñüêà ñèñ òå ìà þðè äè÷ íî çà êðiïëþ âà ëà âè -
çíàí íÿ â ªâðîïi íå çà ëåæ íî¿ Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè â ìåæ àõ Êè¿â -
ñüêî ãî, Áðàö ëà âñüêî ãî i ×åðíiãiâñüêî ãî âîºâîäñòâ. Ùî ñòî ñó âà ëî -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
317
ñÿ Çà õiäíî¿ Óêðà¿ íè, òî çãiäíî Ðàä íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè, ¿¿ äîëÿ ìàëà
îñòà òî÷ íî âèç íà ÷è òè ñÿ ïiçíiøå, ïiñëÿ äî äàò êî âèõ øâå ä ñüêî-
òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð àiíñüêèõ êîí ñóëü òàöié6.
Ó çâ’ÿç êó ç íå ïîñ òóï ëè âiñòþ òðàíñ iëüâà íñüêî¿ é øâå äñüêî¿
ñòî ðî íè íà âiòü íà ïå ðå ãî âî ðàõ Á. Õìåëü íèöü êèé íà âðÿä ÷è ìiã
ñïîä iâà òè ñÿ ïî ì’ÿê øåí íÿ ïî çèöié îñòàííiõ â õîäi âiéñüêî âî¿ êàì -
ïàíi¿ ïðî òè Ïîëüùi. ² öå çíà÷ íîþ ìiðîþ âïëè íó ëî íà òå, ùî ãåòü -
ìàí Óêðà¿ íè, âñòó ïà þ ÷è â íîâó àí òè ï îëüñüêó êî à ëiöiþ, îñòà òî÷ íî
íå ïî ðè âàâ ç Ìîñ êâîþ, ÷îìó é íà ìà ãàâ ñÿ çà âó à ëþ âà òè ïå ðåä
îñòàí íüîþ ñêëàä òà ìåòó ïî õî äó óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó â ñî þçi ç
Ä’ºðäåì II Ðà êîöi, îñêiëüêè Ðîñ iÿ, ïî ïðè âñå, ùå ìîã ëà áóòè âàæ ëè -
âîþ ïðî òè âà ãîþ àã ðå ñèâ íèì óñòð åìëiííÿì Ïîëüùi òà çíà÷ íèì
ñòðè ìó þ ÷èì ôàê òî ðîì äëÿ Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿7.
Íåç âà æà þ ÷è íà ñêëàäíi ïî ãîäíi óìî âè, óêðà¿íñüêi âiéñüêà
îá’ºäíà ëè ñÿ iç ñî þç íè êà ìè ïî áëè çó Ïå ðå ìèø ëÿ â ëþ òî ìó 1657 ð.,
i òóò æå íà ñïiëüíié âiéñüêîâié ðàäi áóëî âèð iøå íî éòè ïî õî äîì íà
Êðàêiâ8.
 ñòðà òå ãi÷íî ìó ïëàíi íà ñòóï íà Êðàêiâ óêð à¿íñüêî-ñå ìè -
ãðàäñüêi âiéñüêà âåëè øè ðî êèì ôðîí òîì âiä Ëå æà éñüêà äî Ñà íî êà.
Çàâ äàâ øè ÷è ìà ëèõ ðóé íó âàíü ïî ëüñüêèì ìiñòàì i ñå ëàì, â ñå ðå -
äèíi áå ðåç íÿ 1657 ð. ñî þçíi àðìi¿ ïiäiéøëè äî äàâ íüî¿ ñòî ëèöi
Ïîëüùi. 18 áå ðåç íÿ Ðà êîöi óðî ÷èñ òî, ïiä êà íî íà äó ç ãàð ìàò òà
ìóø êåòiâ, óâiéøîâ äî Êðà êî âà.  ìiñòi éîãî çóñòði÷àâ êî ìàí äèð
øâå äñüêî¿ çà ëî ãè ãå íå ðàë Âiðòç òà áà ãà òî iíøèõ øâå äñüêèõ
îôiöåðiâ (Êðàêiâ ïå ðå áó âàâ ó ðó êàõ øâåäiâ iç æîâ òíÿ 1655 ð., êîëè
Ñ. ×àð íåöü êèé ïiäïè ñàâ êàï iòó ëÿö iþ). Ìåíøi ïiäðî çäiëè òðàíñ iëü -
âà íñüêî-óêð à¿íñüêî ãî âiéñüêà îïà íó âà ëè ïðè ëåãëi äî Êðà êî âà
ìiñòà: «Ïiä Êðàêiâ âåð íó ëî êî çàêiâ i âiéñüêà Ðà êîöiºâîãî êîëî
2 000»9. Íà íà ñòóï íèé äåíü, 19 áå ðåç íÿ, áóëî îðãàí içî âà íî óðî ÷èñ -
òó ïå ðå äà ÷ó êëþ÷iâ âiä ìiñòà òðàíñ iëüâà íñüêî ìó êíÿ çþ Ä’ºðäþ ²²
Ðà êîöi, à çà ëî ãà îñòàí íüî ãî çìiíè ëà øâåäiâ íà ÷îëi ç Âiðòçîì.
Çäî áóò òÿì Êðà êî âà, íà äóì êó äîñëiäíèêiâ, çà âåð øèâ ñÿ ïåð -
øèé åòàï ïî õî äó êî àëiöiéíèõ âiéñüê ïiä ïðî âî äîì Ðà êîöi i Æäà íî -
âè ÷à ïðî òè àðìi¿ ßíà Êà çè ìè ðà. Ñî þç íè êè çà 59 äíiâ (ç ÿêèõ
28 ïðè ïà äà ëî íà ìàðøi, à 31 — íà ïî ñòî¿) ïðî é øëè âiä Òàð íàâ êè äî
Êðà êî âà ïî íàä 400 êì øëÿ õó, äî ëà þ ÷è ïðè êîæ íî ìó äåí íî ìó ïå -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
318
ðå õîäi â ñå ðåä íüî ìó 15 êì. Öå áóâ ÷è ìà ëèé òåìï, âðà õî âó þ ÷è
ñêëàäíi óìî âè çèìè 1657 ð. òà êî ðîò êèé ñâiòëî âèé äåíü. Êðiì òîãî,
òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêà àð ìiÿ ïî äî ëà ëà ñêëàäíi ði÷êîâi ïåðå -
ïðà âè ÷å ðåç Ñòðèé, Äíiñòåð, Ñÿí, Âiñëîê, Äóíàºöü òà Âiñëó. Ùî -
ïðàâ äà, ïå ðå õiä ÷å ðåç Äíiñòåð òà Ñÿí áóâ ëåã øèé âiä iíøèõ, áî öi
ði÷êè áóëè â òîé ÷àñ ñêóòi êðè ãîþ10.
Øâå äñüêèé êî ðîëü Êàðë Ãóñ òàâ, äiçíàâ øèñü ïðî âñòóï
òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèõ âiéñüê äî Ïîëüùi, çà ëè øèâ äå ÿêi
ñâî¿ çà ëî ãè â Ïðóñi¿ i çi ñâîºþ àðìiºþ íà ïî ÷àò êó áå ðåç íÿ 1657 ð.
âè ðó øèâ äî Ïîëüùi. 13 áå ðåç íÿ øâå äñüêà àð ìiÿ çà ëè øè ëà Òî ðóíü i
÷å ðåç Áðåñò Êó ÿ âñüêèé, Ïiîòð êîâ, Ïøåä âîðæ, Ðà äî øèöi i Ïií÷îâ
íà ïðà âè ëà ñÿ íà çóñòði÷ âiéñüêàì Ðà êîöi é Æäà íî âè ÷à. Îñòàííi
òåæ, áà æà þ ÷è øâèä êî ãî ç’ºäíàí íÿ iç øâå äà ìè, äîâ ãî íå çà òðè ìó -
âà ëè ñÿ â Êðà êîâi, à âæå ÷å ðåç äâà äíi, 20 áå ðåç íÿ, çà ëè øèâ øè ó
äàâíié ïî ëüñüêié ñòî ëèöi ñâîþ çà ëî ãó, çà áðà ëè ãå íå ðà ëà Âiðòçà
é âè ðó øè ëè ÷å ðåç Ïëå øîâ äî Âåð áíî ãî. 21 áå ðåç íÿ ñî þç íè êè ïðî -
é øëè Âiñëiöå, 22 — ºâàëü ÷èê, 23 — Ïî ëà íåöü, äå ìàëè íå âå ëè÷ êó
ñó òè÷ êó iç ïî ëüñüêèì ïiäðî çäiëîì, 24 — Íiæèöi, 25 — Ñòàøiâ,
26 — Áîðiºí i 27 áå ðåç íÿ ñòà ëè òà áî ðîì ïî áëè çó Îïà òî âà. Ïiñëÿ
òðüîõ äåí íî ãî âiäïî ÷èí êó 31 áå ðåç íÿ òàáið i îáîç áóëî ïå ðåíå ñå íî
äî Õìåëü î âà. Ðà êîöi, äiçíàâ øèñü ïðî òå, ùî Êàðë Ãóñ òàâ çó ïè íèâ
ñâî¿ âiéñüêà â Ðà êîâi, à ñàì ïî ñå ëèâ ñÿ â Êðèø òî ôî ðñüêî ìó çà ìêó â
Óºçäi, íà ïðà âèâ ñÿ 1 êâiòíÿ òóäè íà ÷îëi 1 000 òðàíñ iëüâàíöiâ òà â
ñóï ðî âîäi óêð à¿íñüêî ãî êî ìàí äó âàí íÿ. Çóñòði÷ ñî þç íèêiâ âiäáó âà -
ëà ñÿ äî ñèòü óðî ÷èñ òî ïiä çâó êè òðóá, áà ðà áàí íèé áié òà ãàð ìàòíi
çà ëïè. Ïðî òÿ ãîì íà ñòóï íèõ äåêiëüêîõ äíiâ, ÿê ïè ñàâ ó ùî äåí íè êó
Ðå äåé, «íà øî ãî ïàíà (Ðà êîöi. — Àâò.) ïðè ãî ùàâ ó ñåáå êî ðîëü
øâå ä ñüêèé êiëüêà ðàç iâ, íà òîìiñòü íàø ïàí êî ðî ëÿ ëèøå äâà
ðàçè»11.
Çãî äîì ðîç ïî ÷à ëè ñÿ âiéñüêîâi ðàäè, ÿêi ïðî õî äè ëè íà ôîíi
îá îïiëüíî ãî ðîç ÷à ðó âàí íÿ. Òð àíñiëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi ïî ëêî âîä -
öi áóëè çäè âî âàíi ìà ëîþ ÷è ñ åëüíiñòþ øâå äñüêèõ âiéñüê, ÿêi íà -
ëi÷ó âà ëè âñüî ãî áëèçü êî 7 000 ÷î ëîâiê, à Êàðë Ãóñ òàâ áóâ ðîç äðà -
òî âà íèé íå îðãàí içî âà íiñòþ òà áåç êîí òð îëüíiñòþ ñå ìè ãðà äñüêèõ òà
óêð à¿íñüêèõ ïî ëêiâ. Ïðî êiëüêiñòü îñòàííiõ íà ìî ìåíò çóñòði÷i
Ãîð äîí ñïîâ iùàâ òàêå: «íà ðà õî âó âà ëè âîíè 12 000–15 000 êà âà -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
319
ëåðiâ óãî ðñüêèõ, 5 000 ïiõî òè ìîë äà âñüêî¿, 5 000 iíøèõ âiéñüê ïðè
âîç àõ âîºííèõ i áà ãà æàõ, 2 000 ïðè ãàð ìà òàõ i âîç àõ êíÿ çÿ,
800 ãâàðäi¿ i äâî ðó, 6 000 êî çàêiâ, âñiõ äåñü 34 000, íå ðà õó þ ÷è çà -
ëî ãè â Êðà êîâi òà â îêî ëè öÿõ»12. Îäíàê ñëiä âiäçíà ÷è òè, ùî âêà çàíi
âiäî ìîñòi íå çîâñiì òî÷ íî âiäîá ðà æà ëè ÷è ñåëüíiñòü óêð à¿íñüêèõ
âiéñüê, îñêiëüêè ç iíøèõ äæå ðåë âiäî ìî, ùî êî çàöüêi ïî ëêè íà ðà õî -
âó âà ëè â ðiçíi ïåð iî äè âiä 15 äî 20 òèñ. âî ÿêiâ. ² õî÷à ïðî òÿ ãîì
âiéíè öÿ êiëüêiñòü ìîã ëà çìiíþ âà òè ñÿ, àëå íà é ìåí øå âñå æ áóëî 12,
à íå 6 òèñ. óêð à¿íñüêèõ âiéñüê. Òà é ùîäî ÷è ñåëü íîñòi îá’ºäíà íèõ
øâå äñüêèõ ñèë íà ÿâíi òåæ òî÷íiøi âiäî ìîñòi, íiæ òi, ùî ïðè âî äèâ
Ë. Êó áà ëÿ. Çîê ðå ìà, â ëèñòi ãå íå ðàëü íî ãî ïè ñà ðÿ ². Âè ãî âñüêî ãî äî
êè¿âñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà Ïàâ ëà ßíåí êà âiä 4 êâiòíÿ 1657 ð. ñïîâ iùà -
ëîñü, ùî «… øâåö êàÿ äå çà ëî ãà èñ Êðà êî âà âû ñòó ïè ëà è ñî øëèñü ñ
Ðà êî öåþ âìåñ òå. À ãåò ìàí äå ó øâåö êà ãà âîé ñêà Äóê ëÿñ, äà êñåí æà
Áî ãóñ ëàâ Ðà äè âèë, à ñ íèìè øâåö êà ãà âîé ñêà 13 000 è èäóò ïîä Ëè -
òîâ ñêîé ãî ðîä ïîä Áðåñò è èíûå Ëè òîâ ñêèå ãî ðî äû»13. Âðà õî âó þ -
÷è òà êîæ iíôîð ìàö iþ iñòîð iîã ðà ôà Êàð ëà Ãóñ òà âà Ñà ìó å ëÿ Ïó ôåí -
äîð ôà, ùî çà ãàëü íà ÷è ñåëüíiñòü êî àëiöiéíèõ âiéñüê ñÿ ãà ëà 60 000,
ìî æå ìî çðî áè òè íå ñêëàäíi ïiäðà õóí êè: ïiä îðó äîþ Êàð ëà Ãóñ òà âà
áóëî áëèçü êî 13 000, ó Ðà êîöi — 28 000, à óêð à¿íñüêå âiéñüêî ñÿ ãà -
ëî 19 000.
Êî ìàí äíèé ñêëàä òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèõ àðìié íà
âiéñüêî âèõ ðà äàõ (çà Ïó ôåí äîð ôîì) ïðåä ñòàâ ëÿ ëè: «êå ðiâíè êè
âåíãðiâ ãå íå ðàë Êå ìåíi, âå ëè êèé ìàð øà ëîê Ñòå ôàí Ïåò êè, êàí ö -
ëåð Ìiêåø i éîãî çà ñòóï íèê Òî ìàø Íàãè, òåæ Ñòå ôàí Åâåíi,
Àíäæåé Ïàïï, êå ðiâíè êè ïiõî òè âî ëîõiâ Ùåññi, Ãà óäi, Áà êîñ —
ëþäè âå ëè÷íi i ïî êàçíi, àëå ïå ðå âàæ íî íå ä îñâiä÷åíi âî¿ íè. Êî çà êà -
ìè êå ðó âàâ Àíòîí Æäà íî âè÷, à ïðè íüî ìó ÿêèéñü Ñàë iìàí òó ðîê,
àëå äî ñèòü ãëàä êèé, ëà òè íîþ é iíøè ìè ìî âà ìè ìî âèâ, íà ñòóï íèé
Òðàêñ (Ðàö. — Àâò.) Ôå ðåíö… à òà êîæ ñóä äÿ âiéñüêî âèé Êðiçêi
(Êðèöü êèé. — Àâò.) ðå÷ íèé i ïðî íèê ëè âèé ÷î ëîâiê»14. Îñòàííiì
Êàðë Ãóñ òàâ çà ïðî ïî íó âàâ çà ëè øè òè öi «öiëêîì ñïóñ òî øåíi íå -
äèñ öè ïëiíî âà íèì êî çàö òâîì» ìiñöÿ òà íà ìà ãà òè ñÿ îá’ºäíà íè ìè
ñè ëà ìè çà âäà òè óäà ðó ïî îñíîâ íèõ âiéñüêî âèõ ôîð ìó âàí íÿõ Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿, ïðî ñó âà þ ÷èñü íà Çà ìîñ òÿ, Ëþáëií, Áðåñò. Îïà íó âàí -
íÿ îñòàí íüî ãî îñîá ëè âî áà ÷è ëî ñÿ âàæ ëè âèì, îñêiëüêè äî Áðåñ òà
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
320
ëåã êî ìîæ íà áóëî ïå ðå ïðà âè òè ïðî âiàíò òà äî äàò êîâi êî çàöüêi ïî ë -
êè ç Óêðà¿ íè, à òà êîæ âàæêi ãàð ìà òè iç Ïðóñi¿. Îñîá ëè âî Êàðë Ãóñ -
òàâ íà ãî ëî øó âàâ íà íå îáõiäíîñòi ïî ñè ëåí íÿ äèñ öè ïëiíè â òðàí -
ñiëü âàíñüêî-óêðà¿íñüêîìó âiéñüêó, áî ââà æàâ íå ïðè ïóñ òè ìè ìè âè -
ïàä êè, êîëè, áó äó ÷è íà ìàðøi, çãà äàíi ïiäðî çäiëè êè äà ëèñü íà â -
çäîãií çà çà é öåì ÷è iíøîþ çâiðè íîþ öiëè ìè õî ðóã âà ìè. Ç òèõ æå
ìiðêó âàíü øâå äñüêèé êî ðîëü çà áî ðî íèâ ñå ìè ãðà äñüêèì i êî çàöü -
êèì ïî ëêîâ öÿì íà áëè æà òè ñâî¿ ïiäðî çäiëè äî øâåäiâ áëèæ ÷å ÿê íà
5–6 ìèëü, ùîá îñòàííi íå ïå ðåé ìà ëè çâè ÷îê äî íå äèñ öè ïëi íî âà -
íîñòi, áiëî ãî õëiáà òà âèíà15.
Ïiñëÿ çà êií÷åí íÿ çà ãàëü íî¿ âiéñüêî âî¿ ðàäè âiäáó ëà ñÿ çó -
ñòði÷ À. Æäà íî âè ÷à iç Êàð ëîì Ãóñ òà âîì. Êî ìàí äó âà ÷à óêð à¿íñüêî -
ãî êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó «îòî ÷ó âà ëà äî ñèòü ñêðîì íà ñâè òà». Øâå ä -
ñüêèé êî ðîëü «ÿê íà éàê òè âíiøå ïðè é íÿâ òà äîá ðå îá äà ðó âàâ» êî -
çàöü êî ãî âà òàæ êà. Äðóæíi ñòî ñóí êè ìiæ êîð ïó ñîì À. Æäà íî âè ÷à
òà àìiºþ Êàð ëà Ãóñ òà âà çáåð iãà ëèñü i â ïîä àëü øèõ ñïiëüíèõ ïî õî -
äàõ. Öå ïî ÿñ íþºòüñÿ íà ìà ãàí íÿ ìè øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ îò ðè ìà òè
âiä íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî äîñ òî âiðíó iíôîð -
ìàö iþ ïðî ïî çèö iþ óêð à¿íñüêî¿ ñòî ðî íè ùîäî óêëà äåí íÿ äî ãî âî ðó
çi Øâåöiºþ òà íàäiºþ íà ñïðè ÿí íÿ À. Æäà íî âè ÷à â îò ðè ìàííi âiä
Á. Õìåëü íèöü êî ãî äî äàò êî âèõ êî çàöü êèõ ïî ëêiâ. Ïðî ïðè ÿçíi ñòî -
ñóí êè óêð à¿íñüêèõ òà øâå äñüêèõ âiéñüê, ùî ðàç þ ÷å âiäòiíÿ ëî ¿õ âiä
âiäíî ñèí â óêð à¿íñüêî-òðàíñ iëüâàíñüêié àðìi¿, ñïîâ iùàâ ëèñ òîì äî
Êàð ëà Ãóñ òà âà i øâå äñüêèé ïî ñîë ó ×è ãè ðèíi Ã. Ëiëiºíêðî íà: «Êî -
çàöü êèé ãå íå ðàë Àíòîíié, ÿêèé ïå ðå áó âຠó âiéñüêàõ âà øî¿ êî ð î -
ëiâñüêî¿ âå ëè÷ íîñòi, â ñâî¿õ ëèñ òàõ çà ñâiä÷èâ ïðî âè ÿâ ëå íó äî íüî -
ãî i âñiõ êî çàêiâ ìèëiñòü âà øî¿ êî ð îëiâñüêî¿ âå ëè÷ íîñòi i ïî õâà ëÿâ
äîáði âiäíî ñè íè øâå äñüêèõ ñî ëäàò äî êî çàêiâ, ÿêi âiñòi áóëè ñïðèé -
íÿòi íàä çâè ÷àé íî ñïðè ÿò ëè âî, íà âïà êè Ðà êîöi âiäíiññÿ äî Àíòîíiÿ
ìàé æå ç ïðå çè ðñòâîì»16.
Êî ðèñ òó þ ÷èñü iç äîá ðèõ âiäãóêiâ òà ðå êî ìåí äàöié À. Æäà -
íî âè ÷à â ×è ãè ðèí, Êàðë Ãóñ òàâ âè ðÿä æຠ10 êâiòíÿ 1657 ð. ç-ïiä
Çà âè õîñ òó ïî ñ îëüñòâî íà ÷îëi ç Ã. Ëiëiºíêðî íîþ äî Á. Õìåëü íèöü -
êî ãî. Øâå äñüêèé ïî ñîë ìàâ äî áè âà òè ñÿ âiä óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà
âè ñèë êè íå çà ëåæ íî âiä êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à, äî Áðåñ òà íà ïiäìî -
ãó Êàð ëó Ãóñ òà âó ùå 20–30 òèñ. êî çàêiâ, à òà êîæ ïå ðå äà òè
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
321
Á. Õìåëü íèöü êî ìó ïðè ñÿæ íó ãðà ìî òó øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ, ùî
îñòàííié íå áóäå ïðå òåí äó âà òè íà òi ïðî âiíöi¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, ÿêi
Óêðà¿ íà ïëà íóº ïðè ëó ÷è òè ñîái.
Ùîäî âiéñüêî âèõ äié, òî ïå ðå äáà ÷à ëî ñÿ ñïî âiñòè òè, ùî «÷å -
ðåç Âiñëó âëàø òî âà íî ìiñò ïiä Çà âè õîñ òîì i àðìi¿ ãî òîâi äî ïå ðå õî -
äó». Îêðiì òîãî, Êàðë Ãóñ òàâ òà êîæ çáè ðàâ ñÿ íà ïðà âè òè â ×è ãè ðèí
i ÷è ìà ëó ñóìó ãðî øåé. Ïðî îñòàííi, ñïîâ iùà ëè ìîñ êîâñüêi âiñòó íè
ó ëèñòi âiä 4 êâiòíÿ 1657 ð. äî Ðîç ðÿä íî ãî ïðè êà çó: «… âå äî ìî ó÷è -
íè ëîñü îò êè åâ ñêèõ ìå ùàí è îò êè åâ ñêèõ ëþ äåé, ÷òî äå ê ãåò ìà íó è
ê ïè ñà ðþ è êî âñå ìó Âîé ñêó Çà ïî ðîæ ñêî ìó îò øâåä ñêî ãî êî ðî ëÿ
áó äåò ïðè ñûë êà ç äåíü ãà ìè, ÷òîá êî çà êîâ òåõ îá íà äå æèòü èñ ñî áîé
ñî å äè íèòü çà îäíî»17. Âiñëó ñî þç íè êè ôîð ñó âà ëè 11 êâiòíÿ 1657 ð.
ïî áëè çó Çà âè õîñ òó i ââå ÷åði òîãî æ äíÿ áóëè âæå â Êðàñ íè êó. Òóò
áóëî âëàø òî âà íî âå ëè êèé òàáið òà ïî ñòàâ ëå íî îáîç. ×å ðåç äâà äíi,
14 êâiòíÿ, çâiäñè âèñ ëà íî 3 000 êî çàêiâ òà ñå ìè ãðàäöiâ ó ïî ãî íþ çà
âiéñüêà ìè ×àð íåöü êî ãî, ÿê³ íà ìà ãà ëè ñÿ ïå ðå ïðà âè òè ñÿ ÷å ðåç Âiñëó
i éòè íà ñïî ëó ÷åí íÿ iç àðìiºþ ßíà Êà çè ìè ðà ïiä Âàð øà âó18.
Ïiñëÿ íå âäà ëèõ ñïðîá çäî áó òè Çà ìîñ òÿ (íå äî ïî ìîã ëè òóò íi
ëèñ òè Ðà êîöi, íi Þ. Íå ìè ðè ÷à, ÿêèé â äà íèé ïåð iîä ìàâ ó
øâåäñüêié àðìi¿ çâàí íÿ ãå íå ðàë-ìà éî ðà) øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà í -
ñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà îïà íó âà ëè Ëþáëií, àëå íå çà òðè ìà ëè ñÿ â
ìiñòi, îñêiëüêè òàì áó øó âà ëà åï iäåì iÿ. Ïiñëÿ ôîð ñó âàí íÿ ð. Âåïð
ñî þç íè êè 15 êâiòíÿ ïðî é øëè ÷å ðåç Ïîä ëî äîâ, 16 êâiòíÿ îïà íó âà ëè
Âîé òåøêiâ, 17 — Ñòî ÷åê, 18 — Ìiíñüê, 19 — Âåí ãðîâ i 20 êâiòíÿ
ñòà ëè âå ëè êèì òà áî ðîì íà áå ðåçi ð. Áóã ïî áëè çó Ãî ðîä êà. ßê
ïiçíiøå ïè ñàâ çâiäñè äî ìà òåði Ðà êîöi, «ó âiâòî ðîê áóâ òèæ äåíü ÿê
ìè ëè øè ëè íàøi âîçè i ïiõî òó ç êî ðî ëåì à ñàìi ç äðà ãó íà ìè òiëüêè,
ëåã êè ìè ãàð ìà òà ìè i ïiøèì âiéñüêîì ïiøëè íà íå ïðè ÿ òå ëÿ. Ðî áè ëè
âå ëèêi ìàðøi, íå òiëüêè äíÿ ìè àëå é íî ÷à ìè, àëå âñi çó ñèë ëÿ áóëè
äà ðåìíi — ìè éîãî íå äîã íà ëè. Êî çà êè i âî ëî õè ïiøëè îäíiºþ äî -
ðî ãîþ, ìè ç êî ðî ëåì äðó ãîþ, ïiäiéøëè (äî ïî ëÿêiâ. — Àâò.) íà
3 ìèëi, êiëüêà ñîò íà øèõ ¿çäöiâ íà âiòü óäà ðè ëè íà ¿õ çà äíi ïî ëêè, áà -
ãà òî ëè òî âñüêî ãî âiéñüêà ïî áè ëè i çà áðà ëè â ïî ëîí; àëå îñíîâ íå
âiéñüêî âæå ïå ðåä òèì äiéøëî äî ôîð òåöi íà ëè òîâñüêié ãðà íèöi —
äî Áå ðåñ òÿ (Áðåñ òà. — Àâò.)… ×åêàºìî íà øî¿ ïiõî òè i âîç iâ —
ïîêè âîíè íàä iéäóòü»19. Ïiñëÿ íå çíà÷ íèõ ñó òè ÷îê ç ïî ëüñüêè ìè
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
322
çà ãî íà ìè ïî áëè çó Ìiíñüêà, íå çíàé øîâ øè áiëüø-ìåíø âå ëè êèõ
çà ãîíiâ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, êî àëiöiéíi ñèëè áóëî âèð iøå íî ñïðÿ ìó âà -
òè íà âàæ ëè âèé ñòà òå ãi÷íèé ïóíêò äà íî ãî ðåã iî íó — Áðåñò. Ïîõiä ó
íà ïðÿì êó îñòàí íüî ãî ðîç ïî ÷àâ ñÿ 30 êâiòíÿ, êîëè âiéñüêà çà ëè øè ëè
Ãðó äîê i ÷å ðåç Ñå ìÿ òè÷³ 1 òðàâ íÿ ïiäiéøëè äî Êóñi÷. Ïiñëÿ äâî äåí -
íî ãî ïå ðåïî ÷èí êó, 4 òðàâ íÿ, ÿê ïè ñàâ Ðå äåé, «çà é øëè ïiä Áðåñò».
Àëå çíî âó íå çà ñòà ëè îñíîâ íèõ ñèë ïðî òèâ íè êà, îñêiëüêè ïî ëüñüêi
ãåòü ìà íè, çà ëè øèâ øè ó ìiñòi çà ëî ãó â 2 000 îñiá, ñàìi ðó øè ëè â
ðiçíîái÷: Ñàï iãà íà ïðà âèâ ñÿ äî Êàì ’ÿí öÿ (Ëè òî âñüêî ãî), à Ïî òîöü -
êèé — äî Ñàí äî ìè ðà. Òà êèì ÷è íîì, ÿê âëó÷ íî çà çíà ÷àâ Ì. Ñ. Ãðó -
øå âñüêèé: «Òàê òè êà ïî ëüñüêà ïî ëÿ ãà ëà â çà òÿ ãó âàí íþ êàì ïàíi¿
é áå ðå æåí íþ âiéñüêà â íàä i¿, ùî øâå äñüêå é óãî ðñüêå âiéñüêî íå
âè ò ðè ìຠäîâ ãî¿ âiéíè i ðî çëiçåòü ñÿ»20. Äî äà ìî ëèøå òå, ùî ïîä iá -
íà òàê òè êà, äiéñíî, ÿêùî é íå äà âà ëà ïå ðå ìîã, òî âñåæ ãà ðàí òó âà ëà
ïî ëüñüêó ñòî ðî íó âiä çà ãàëü íî¿ ïî ðàç êè ó âiéíi. Õî÷à ïëà òîþ çà öå
áóëî ðî çî ðåí íÿ i ñïóñ òî øåí íÿ ñî þç íè êà ìè âå ëè êèõ ðåã iîíiâ Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿.
 òàêié ñè òó àöi¿ ñî þç íè êàì áóäü-ùî íå îáõiäíî áóëî íà â’ÿ -
çà òè ðîçðiçíå íèì ïî ëüñüêèì ïiäðî çäiëàì ãå íå ðàëü íèé áié i ÿêî ìî -
ãà øâèä øå çíè ùè òè îñòàííiõ. Ç öiºþ ìå òîþ Êàðë Ãóñ òàâ çà ïðî ïî -
íó âàâ ðî çäiëè òè ñèëè, ùîá Ðà êîöi çi ñâîºþ àðìiºþ é êîð ïó ñîì
À. Æäà íî âè ÷à âè ðó øè ëè çà Ñàï iãîþ, à øâå äñüêå âiéñüêî îá ëÿ ãà ëî
Áðåñò. Ïðî òå Ðà êîöi, ÿêèé ïå ðå êî íàâ ñÿ, ùî â Ïîëüùi éîãî ïðè -
õèëü íè êè íå âiäiãðà þòü òà êî¿ ðîëi, ÿê âií î÷iêó âàâ, à ðåéä ñî þç -
íèêiâ çíà÷ íî çáiëüøèâ ÷èñ ëî âî ðîãiâ òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ, âæå
é ñëó õà òè íå õîòiâ ïðî ðîç’ºäíàí íÿ ñèë. À éîãî àð ãó ìåí òîì ó ðîç -
ìîâi çi øâå äñüêèì êî ðî ëåì ìiã áóòè ïðè êëàä íå âäà ëî¿ ïî ãîíi ñî -
þç íèõ âiéñüê çà òèìè æ Ïî òîöü êèì òà Ñàï iãîþ ïiä Ëó êî âèì, êîëè
çà òèæ äåíü ïå ðå ñëiäó âàí íÿ âiéñüêà áóëè âèñ íà æåíi äî êðàþ, à ðå -
çóëü òàòiâ ïðàê òè÷ íî íå áóëî íiÿ êèõ.
Òàê i íå äiéøîâ øè çãî äè ùîäî ñòðà òå ãi÷íèõ íà ïðÿìiâ óäà ðó,
øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà ñïiëüíî ïî ÷à ëè ãî -
òó âà òè ñÿ äî îá ëî ãè Áðåñ òà. Ïðî òå iç ïåð øè ìè ãàð ìàò íè ìè çà ëïà ìè
ïî ëüñüêà çà ëî ãà çãî äè ëà ñÿ íà ïå ðå ãî âî ðè, é ìiñòî, ÿê ïè ñàâ Ðå äåé,
«ïiñëÿ òðüîõ äíiâ ïiääà ëî ñÿ», òîá òî 7 òðàâ íÿ 1657 ð. Îñòà òî÷ íà
êàï iòó ëÿö iÿ Áðåñ òà áóëà ïiäïè ñà íà 13 òðàâ íÿ21.
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
323
Êî ìàí äó âà÷ óêð à¿íñüêî ãî âiéñüêà À. Æäà íî âè÷, ïðè áóâ øè ç
êî çà êà ìè ïiä Áðåñò, îäðà çó æ çà õî äèâ ñÿ, êðiì âiéñüêî âèõ çà â -
äàíü — îá ëî ãè ìiñòà, çäiéñíþ âà òè é ïåâíi ïî ëiòè÷íi çà õî äè. Âæå
4 òðàâ íÿ âií «ç òà áî ðó iç-ïiä Áå ðåñ òÿ Ëè òî âñüêî ãî» âèäຠñâié îõî -
ðîí íèé óíiâåð ñàë äëÿ æè òåëiâ Ïiíñüêî ãî ïî âiòó. Â îñòàí íüî ìó çà -
çíà ÷à ëî ñÿ: «Àíòîí Æäà íî âè÷, íà ìåñ òíèê åãî ìè ëîñ òè ïàíà ãåò ìà -
íà Âîéñê Çà ïî ðîç ñêèõ, âñåì âî áåö è êàæ äî ìó çî ñîá íà, êîìó î òîì
âå äà òè íà ëå æèòü, ìå íî âè òå ïà íîì ïî ëêîâ íè êîì, àñ ñà âó ëîì, ñî ò -
íè êîì, îò à ìà íîì è âñå ìó òî âà ðûñ òâó Âîé ñêà Çà ïî ðîç ñêî ãî äî âå -
äî ìîñ òè äî íî ñèì. Èæ çáëè çèâ øè ñÿ ìû ç âîé ñêà ìè êíÿ æà òè åãî
ìè ëîñ òè ñå ìè ãðàä ñêî ãî êó ïî âå òó Ïèí ñêî ìó, à ìà þ ÷è îò îá û âà òå -
ëåé òîãî æ âî å âî äñòâà äîñ òà òî÷ íóþ èí ôîð ìà öèþ, èæü åãî ìè ëîñòü
ïàí ãåò ìàí ïîä ïðî òåê öèþ ñâîþ èõ âñåõ ïðè íÿâ øè è çà ëî ãó äëÿ
ëåï øå ãî áåç ïå ÷å íñòâà èì ïðè äàòü ðà ÷èë, âî âñåì äî òûõ æå óíè -
âåð ñà ëîâ åãî ìè ëîñ òè ïàíà ãåò ìà íà ñòî ñó þ ÷û ñÿ ñó ðî âî ïðè êà çóþ
àáû æà äåí ñ òî âà ðûñ òâà íà øî ãî òàê â òÿã íåíüþ ÷à òà ìè è ïîä ú åç äà -
ìè øëÿõ òå âî å âî äñòâà Ïèí ñêî ãî æàä íîå íà é ìåí øîå êðèâ äû çà äà -
âàòü íå âà æèë ñÿ, îá àâ ëÿ þ ÷û ñÿ ñòðî ãî ãî êà ðàíüÿ âîé ñêî âî ãî.
À åæå ëè áû òà êî âîå ñâà âîëü íè êè ëåã öå ñîáå ñåñü íàø óíè âåð ñàë
ïî âà æû øû îíûì ÷è íè ëè, òåäû òà êî âûå çà äàíü åì íàì âå äî ìîñ òè
ñó ðî âî íà ãîð ëå êà ðà íè áó äóòü.  ÷îì è ïî âòî ðå âñåõ âàñ íà ïî ìè -
íà åì ïîä ëàñ êîþ íà øîþ è ñòðîê ãèì êà ðàíü åì âîé ñêî âûì»22.
Êðiì îõî ðîí íî ãî óíiâåð ñà ëó À. Æäà íî âè÷, äóìàºòüñÿ, ïî -
ñòà âèâ ïå ðåä øëÿõ òîþ Ïiíñüêî ãî ïî âiòó çà âäàí íÿ íå ãàé íî ãî îôîð -
ì ëåí íÿ áiëüø êîí êðåò íî ãî ïiääà íñòâà Óêðà¿íñüêié êî çàöüêié äåð -
æàâi, äà þ ÷è çðî çóì iòè, ùî ëèøå îñòàííº çìî æå ãà ðàí òó âà òè ïàò -
ðî íàò êî çàêiâ íàä ïî âiòîì òà óáå ðå æå ìàºòíîñòi øëÿõ òè â óìî âàõ
âiéíè. À òîìó âæå ÷å ðåç äåêiëüêà äíiâ 8 òðàâ íÿ ìàð øà ëîê i õî ðóí -
æèé Ïiíñüêî ãî ïî âiòó ñâî¿ì óíiâåð ñà ëîì ñêëè êàâ äî Ïiíñüêà øëÿõ -
òó íà 13 òðàâ íÿ äëÿ ðàäè. Ïðè ÷î ìó â óíiâåð ñàëi çà çíà ÷àâ ñÿ òå ð -
ìiíî âèé õà ðàê òåð çiáðàí íÿ: «Áåç óñÿ êî¿ îäâî ëî êè, áî ëåä âå óïðî -
ñè ëè ìè ïàíà ïî ëêîâ íè êà êè¿âñüêî ãî, ùî âií äî òîãî òå ðìiíó
(13 òðàâ íÿ. — Àâò.) çãî äèâ ñÿ ïî ÷å êà òè»23. À. Æäà íî âè÷ ïî ñïiøàâ,
áî ðî çóìiâ, ùî áóäü-êîëè ìîæå áóòè ïðè é íÿ òå ðiøåí íÿ ïðî ïî -
äàëü øèé ñïiëüíèé ïî õiä êî àëiöiéíèõ ñèë âãëèá Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿.
Ïiíñüêà øëÿõ òà òåæ ââà æà ëà, ùî ïiäõiä óêð à¿íñüêî ãî êî çàöü êî ãî
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
324
âiéñüêà â ñêëàäi ñî þç íèõ àðìié — öå äî ñèòü âäà ëèé ìî ìåíò äëÿ
çìiöíåí íÿ âiäíî ñèí iç Óêð à¿íñüêîþ êî çàöü êîþ äåð æà âîþ. Àäæå ç
ñà ìî ãî ïî ÷àò êó ïií÷à íè áóëè îçíà éîì ëåíi Á. Õìåëü íèöü êèì iç
éîãî çà ãàëü íèì óíiâåð ñà ëîì âiä 31 ãðóä íÿ 1656 ð. ïðî âiäïðàâ êó
óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó ðàç îì iç âiéñüêà ìè Òðàíñiëüâiíi¿ ïðî òè Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿. Â îñòàí íüî ìó, ÿê âiäî ìî, ãà ðàí òó âà ëà ñÿ áåç ïå êà âñiì
ïðè õèëü íè êàì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. Òîæ çðî çóì iëî, ÷îìó çà çíà -
÷å íèé óíiâåð ñàë áóâ ïå ðå ïè ñà íèé ó ãðîäñüêi ïiíñüêi êíè ãè. Öå,
êðiì âñüî ãî iíøî ãî, ÿê çà çíà ÷àâ Â. Ëè ïè íñüêèé, ñâiä÷è ëî é ïðî òå,
ùî çè÷ ëè âà é ïðè õèëü íà Óêðà¿íi øëÿõ òà «áóëà âæå â öiì ÷àñi ñå ðåä
øëÿõ òè ïè íñüêî¿ â ñèëi i áiëüøîñ òè, êîëè òà êèé óíiâåð ñàë â îôi öié -
íèõ êíè ãàõ ïî âiòó îïè íèâ ñÿ»24. Çãî äîì, ïiñëÿ ðîç øè ðåí íÿ êîí òà -
êòiâ iç Á. Õìåëü íèöü êèì, ïií÷à íè áóëè âçÿòi ïiä ïðî òåê öiþ óêð à ¿í -
ñüêî ãî ãåòü ìà íà, à äëÿ ¿õíüî¿ îõî ðî íè ïðè ñëà íî êî çàöü êó çà ëî ãó.
Òà êèì ÷è íîì, äiÿëüíiñòü À. Æäà íî âè ÷à áóëà ïðî äîâ æåí íÿì
óêð à¿íñüêî¿ ïî ëiòè êè, ÿêó äî öüî ãî çäiéñíþ âàâ ó äà íî ìó ðåã i îíi
Á. Õìåëü íèöü êèé, i âiäáó âà ëà ñÿ, áåç ñ óìíiâíî, ïiä êîí òðî ëåì ãåòü -
ìà íà Óêðà¿ íè. Òîæ ñóìíiâ Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêî ãî25 ùîäî òîãî, ÷è
çíàâ Á. Õìåëü íèöü êèé ïðî «iíiöià òè âè» À. Æäà íî âè ÷à, º ìà ëîâ i ðî -
ãiäíè ìè. Òèì ïà÷å, ùî i â ñà ìî ìó ×è ãè ðèíi â áå ðåçíi-êâiòíi 1657 ð.
âå ëàñü êî ïiòêà ðî áî òà ïî îðãàí içàöi¿ i âiäïðàâöi âiéñüêî âèõ
ïiäðîçäiëiâ â ðà éîí ïî õî äó ñî þç íèõ àðìié. Çîê ðå ìà, À. Áó òóðëií
ïè ñàâ 2 êâiòíÿ 1657 ð. â Ìîñ êâó, ùî ÷óâ â Óêðà¿íi, ùî êè¿âñüêî ìó
ïî ëêîâ íè êîâi Ï. ßíåí êó «ïî ãåò ìàí ñêî ìó ðîñ êà çàíüþ ñ ñå âåð íûõ
ãî ðî äîâ ïî ëêîâ íè êè… èäòè ïîä Ëè òîâ ñêèå ãî ðî äû ïîä Áðåñëü è
ïîä Ïè íåñê ïîä èíûå…»26.
Ðå çóëü òà òîì êëî ïiòíî¿ ïå ðå ãî âîð íî¿ ðî áî òè êå ðiâíèö òâà
óêð à¿íñüêî ãî êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó iç øëÿõ òîþ Ïiíñüêî ãî ïî âiòó
áóëî òå, ùî îñòàí íÿ óæå 13 òðàâ íÿ ïðè é íÿ ëà ðiøåí íÿ ïðî âñòà íîâ -
ëåí íÿ ñî þ çó iç Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì òà çà òâåð äè ëà òåêñò âiäïî -
âiäíî¿ ïðè ñÿ ãè. Â íié, çîê ðå ìà, ïðî ãî ëî øó âà ëî ñÿ: «Ïî ðà äèâ øèñü
ìiæ ñî áîþ, ùîáè çà ïî áiãòè áëèçüêié i âæå íàä ëþäü ìè âè äèìié
Áîæié êàði, ÷å ðåç âèñ ëà íèõ ïî ìiæ ñåáå ÷åñ òè äîñ òîé íèõ ëþ äåé òà -
êèé îá ãî âî ðè ëè ç Éîãî Ìè ëiñòþ Ïà íîì Ãåòü ìà íîì Çà ïî ðî æñüêèì
i âñiì Âiéñüêîì ñîþç, ÿêèé ñêðiïèâ øè ïðè ñÿ ãîþ, òèìè ñëî âà ìè çà -
êëþ ÷àòü: Ìè, Ëó êàø ªëüñüêèé, ìàð øà ëîê, Àäàì Ñïè òåê Áæåñü -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
325
êèé, ñòîëü íèê, óðÿä íè êè ïî âiòó Ïè íñüêî ãî, ÿêî ïðè ñëàíi ïî ñëè,
ñâî¿ì i âñå¿ áðàòi¿ ïî âiòó íà øî ãî iìå íåì ïðè ñÿ ãàºìî… ùî òî âñå,
ùî ìè ç ÉÌÏ Ãåò ìà íîì Âiéñüê Çà ïî ðîçü êèõ âiä iìå íè i ïî äî ðó -
÷åí íþ âñå¿ áðàòi¿ ïî ñòà íî âè ëè, âiäíîñ íî âi÷íî ãî i íå ðîç ðèâ íî ãî
ñî þ çó — ìè ñàìi é òi, êîò ðèõ iìå íåì òi ði÷è ñòà íî âè ìî, çäåð æè ìî ó
âñiõ äî íà øî ãî ñî þ çó íà ëåæ íèõ óìî âàõ òà ïóí êòàõ i ïî òîì êè íàøi
ïiä îá îâ’ÿç êîì ïðè ñÿ ãè òå ïåð íàìè äà íî¿ çäåð æà òè áó äóòü ïî -
âèííi»27.
Ïîâ íèé òåêñò ïðè ñÿ ãè áóâ âè ãî ëî øå íèé ïðåä ñòàâ íè êà ìè
ïiíñüêî¿ øëÿõ òè â ×è ãè ðèíi 20 ÷åð âíÿ 1657 ð. ïå ðåä ãåòü ìà íîì
Óêðà¿ íè Á. Õìåëü íèöü êèì òà ãå íå ðàëü íîþ ñòàð øè íîþ, íà ùî ó
âiäïîâiäü 28 ÷åð âíÿ øëÿõ òà Ïiíñüêî ãî ïî âiòó îò ðè ìà ëà âiä óêð à -
¿íñüêî ãî âî ëî äà ðÿ «Çà áåç ïå ÷åí íÿ» ¿õ ïðàâ i ñâî áîä28.
Ïå ðå áó âàí íÿ óêð à¿íñüêî ãî êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó â ðà éîíi
Áðåñ òà áóëî, î÷å âèä íî, âè êî ðèñ òàíå À. Æäà íî âè ÷åì i äëÿ âïëè âó
íà iíøi ðåã iî íè Çà õiäíî¿ Óêðà¿ íè òà Áiëî ðóñi¿, ÿêi óêð à¿íñüêà ñòî -
ðî íà, çà ðó ÷èâ øèñü äî ìîâ ëå íiñòþ iç øâå äñüêèì êî ðî ëåì, íà ìà ãà -
ëà ñÿ ïðè ëó ÷è òè äî Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè. Öå êðiì Ïiíùè íè òà êîæ
ñòî ñó âà ëî ñÿ Ìî çèð ùè íè, Òó ðiâùè íè òà Âî ëèíi. Õî÷à ñëiä çà çíà -
÷è òè, ùî ïðàã íåí íÿ âêà çà íèõ ðåã iîíiâ îò ðè ìà òè ïðî òåê òî ðàò
Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî îá óìîâ ëþ âà ëî ñÿ íå ëèøå ïî ëiòè÷ íîþ ðî áî -
òîþ À. Æäà íî âè ÷à òà iíøèõ ïî ëêîâ íèêiâ, àëå é çà ãàëü íîþ ñè òó à -
öiºþ: çíà÷ íèì îñëàá ëåí íÿì Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, óñïiøíèì ðåé äîì ïî
òå ðè òîði¿ Ïîëüùi ñî þç íèõ âiéñüê òà, çíà÷ íîþ ìiðîþ, ïðè ñ óòíiñòþ
â äà íî ìó ðåã iîíi âå ëè êî ãî óêð à¿íñüêî ãî êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó. Òàê
÷è iíàê øå, àëå âî ëè íñüêà øëÿõ òà âæå 7 ÷åð âíÿ 1657 ð., âñëiä çà ëèñ -
òà ìè îêðå ìèõ ¿¿ ïðåä ñòàâ íèêiâ (êíÿ çÿ ×åò âåð òè íñüêî ãî òà ií.),
ïèøå ãåòü ìà íó Óêðà¿ íè òàêå ïî ñëàí íÿ: «ßñíî âåëü ìîæ íèé ìè ëîñ -
òè âèé ïàíå ãåòü ìà íå Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî, íàø âå ëè êî ìè ëîñ òè -
âèé ïàíå i áðà òå. Çà ïî âî ðî òîì äî ÂÌÌ ïàíà ÉÌÏ Áåíºâñüêèé
ïðè íiñ íàì äîá ðó íî âè íó, ùî âîºâî äñòâî íàøå Âî ëè íñüêå ïiä
âiéñüêà ÂÌÌ ïàíà â öiëîñ òè îñòàâ àòè ìàº. ×îãî ïåâ íè ìè áó äó ÷è,
ìè âñi îá è âà òåëi ïðî ñüáè íàøi ïî ñè ëàºìî, àáè ñå ìî â öiëîñ òè ïðè
çäî ðîâ ëþ ìè ñàìi, äðó æè íè é äiòè íàøi, à òà êîæ i ñóá ñòàíöi¿ íàøi
îñòà âà ëè. À òîìó ïî êëàâ øèñü óïîâíi íà ëàñ êó Âà øî¿ Ìè ëîñòi íà -
øî ãî Ìè ëîñ òè âî ãî Ïàíà i Áðà òà, ïî êiðíî ïðî ñè ìî âè äà òè ãîñòði
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
326
óíiâåð ñà ëè äëÿ îõî ðî íè ìiñò ãî ëîâ íèõ: Ëóöü êà, Âî ëî äè ìè ðà, Îëè -
êè é iíøèõ íà øèõ îò ÷èçí ìàé æå êî íà þ ÷èõ, ãðà áóí êîì ðiçíèõ íà -
ðîäiâ çíå ñå íèõ. Òà êîæ ïðî ñè ìî âèñ ëà òè ëèñ òè äî ̄ õ Ìè ëîñòi ïàíiâ
ïî ëêîâ íèêiâ, à ñàìå äî ¯Ì ïàíiâ Àíòîíà Æäà íî âè ÷à, Ãîð êó øè òà
èí øèõ, ùî ïî íà êà çó ÂÌÍÌ ïàíà â êðà ÿõ íà øèõ Ðóñü êèõ ïå ðå áó -
âà þòü. ² êîëè áó äóòü âåð òà òè, çâîëü, ÿêî íàø ìè ëîñ òè âèé ïàí ðóêó
íàì ìàé æå óòî ïà þ ÷èì ïîä à òè… Îòó ìè ëîñ òè âó ëàñ êó ÂÌÍÌ
ïàíà âñi ìè ïîêè æèò òÿ íà øî ãî, ç ñè íà ìè íà øè ìè íà âiêè ïî òîìíi
çà ñëó æè òè îôiðóºìî…»29.
 òîé ÷àñ, ÿê óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà ïå ðå áó âàí íÿ ó Áðåñòi (ç 7 äî
15 òðàâ íÿ) âè êî ðèñ òà ëà iç íà é áiëüøîþ ïî ëiòè÷ íîþ êî ðèñ òþ, ïðè -
ëó ÷à þ ÷è âñå íîâi ðåã iî íè äî Óêð à¿íñüêî¿ êî çàö êî¿ äåð æà âè, ó òà -
áîði ñî þç íèõ øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèõ âiéñüê íà -
çðiëè çíà÷íi ïðî áëå ìè. Âiäñóòíiñòü ó Ðà êîöi òà Êàð ëà Ãóñ òà âà
÷iòêî ãî é óçãîä æå íî ãî ñòðà òå ãi÷íî ãî ïëà íó íå ãà òèâ íî ïî çíà ÷è ëà ñÿ
íà ñòàíi âiéñüêî âèõ ôîð ìó âàíü. Íå âèï ðàâ äà íî äîâ ãà çà òðèì êà ó
Áðåñòi ïðè çâå ëà äî çíà÷ íî ãî ðî çî ðåí íÿ Áå ðåñ òåé ùè íè. Çà ïî âiäîì -
ëåí íÿì âiä 14 òðàâ íÿ ïðóñü êî ìó êóð ôþð ñòîâi éîãî ðå çè äåí òà ïðè
øòàái Êàð ëà Ãóñ òà âà, â ðå çóëü òàòi äi¿ ìîáiëüíèõ çà ãîíiâ êî çàêiâ, ñå -
ìè ãî ðîäöiâ òà âî ëîõiâ «ïî ãè íó ëà íå ç÷èñ ëåí íà ñèëà ïî ëüñüêî¿
øëÿõ òè — âæå íiÿêi ëiñè íi áî ëî òà íå ìî æóòü ¿¿ îõî ðî íè òè âiä âå -
ëè êî¿ êiëüêîñòi êî çàêiâ òà iíøèõ âî ÿêiâ. Â÷î ðà 25 êiííèõ ç íà øî ãî
(øâå äñüêî-ïðóñü êî ãî. — Àâò.) âiéñüêà áiëüøå ÿê ñî òíþ âèç íà ÷ -
íiøî¿ øëÿõ òè íàä è áà ëè â ëiñi, ìàé æå âñiõ ïî ðó áà ëè i êî ðîã âó çäî -
áó ëè»30. Çäî áè÷ íèö òâî, ÿêå ñòà ëî îñíîâ íèì çà íÿò òÿì ñî þç íèõ
âiéñüê, çíà÷ íîþ ìiðîþ ïî ñëà áè ëî âiéñüêî âó äèñ öè ïëiíó, à çãî äîì
ïðè çâå ëî i äî êîíôëiêòiâ iç-çà ðîç ïîä iëó òðî ôå¿â. Ðà êîöi é iíøi êå -
ðiâíè êè êî àëiöiéíèõ âiéñüê çìó øåíi áóëè ùî äåí íî ðîç áè ðà òè
ìàñó ñêàðã êî çàêiâ íà ñå ìè ãî ðîäöiâ òà íà âïà êè. Âñå öå ùå áiëüøå
ðîç ïà ëþ âà ëî âî ðîæ íå ÷ó ìiæ êî çà êà ìè À. Æäà íî âè ÷à òà âiéñüêà ìè
Ðà êîöi. Íå áóëî çãî äè é ìiæ ïðî âiäíè êà ìè óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó
òà òðàíñ iëüâà íñüêî¿ àðìi¿. Ïðî êîíôëiêò ìiæ îñòà ííiìè ïè ñàâ íà
ïî ÷àò êó ÷åð âíÿ 1657 ð. é øâå äñüêèé ïî ñîë Ã. Ëiëiºíêðî íà, çà çíà ÷à -
þ ÷è, ùî Ðà êîöi âiäíî ñèâ ñÿ äî À. Æäà íî âè ÷à «ìàé æå ç ïðå çè ð -
ñòâîì, íiêî ëè i íi â ÷îìó ç íèì íå çíî ñèâ ñÿ i âçà ãàëi êî çà êàì çà â -
äàíi óãîð öÿ ìè âå ëèêi îá ðà çè òà êðèâ äè. Öå âèê ëè êà ëî òóò (â ×è ãè -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
327
ðèíi. — Àâò.) âå ëè êå îá óðåí íÿ, òàê ùî ãåòü ìàí íå çà äî âî ëå íèé
êíÿ çåì Ðà êîöiºì»31.
Øâå äñüêèé ïî ñîë íà ìà ãàâ ñÿ àíàë içó âà òè i ïðè ÷è íè ðîç áðà òó
â ñî þç íèõ âiéñüêàõ. Çîê ðå ìà, â îä íî ìó iç ñâî¿õ äî íå ñåíü Êàð ëó
Ãóñ òà âó iç ×è ãè ðè íà (÷åð âåíü 1657 ð.) âií çà çíà ÷àâ: «Âîíè (êî çà -
êè. — Àâò.) âïåâ íåíi, íiáè êíÿçü Ðà êîöi äî ìî âèâ ñÿ ç âà øîþ êî ð î -
ëiâñüêîþ âå ë è÷íiñòþ ïðî ùîñü òàêå, ùî ìຠçà âà äè òè ðîç øè ðåí íþ
i çìiöíåí íþ ¿õíüî¿ ñâî áî äè. Óêîð iíåí íþ öiº¿ äóì êè ñèëü íî ñïðè ÿâ
Àíòîíié ñâî¿ ìè ëèñ òà ìè i ÷å ðåç ñâî ãî ïî ñëàí öÿ, ãiðêî æàë iþ ÷èñü
íà ðiçíi çà âäàíi óãîð öÿ ìè îá ðà çè, i äàâ ñèëü íèé ïðè âiä äî òà êî ãî
ðîç äî ðó, ùî êî çà êè âíà ñëiäîê öüî ãî âî ðî æå íà ñòðîºíi ïðî òè
óãîðöiâ, âiäíî ñÿòü ñÿ ç íå õòó âàí íÿì äî ïðè áó ëî ãî çi ìíîþ ïî ñëà
êíÿ çÿ ï. Øå áåøi i íi çà ùî íå äàëè éîìó áiëüøå àóäiºíöi¿»32. Çàï i -
äîç ðåíi òà êèì ÷è íîì â íå ùè ðîñòi ùîäî òå ðè òîð iàëü íèõ äî ìà ãàíü
óêð à¿íñüêî¿ ñòî ðî íè Ðà êîöi é Êàðë Ãóñ òàâ i â öèõ óìî âàõ íå ïiøëè
íà âèç íàí íÿ çà Óêðà¿ íîþ êîí êðåò íèõ ¿¿ íàä áàíü (íà Ïiíùèíi, Âî -
ëè íi, Ãà ëè ÷èíi), à é íàä àëi îá ìå æó âà ëè ñÿ çà ãàëü íè ìè îá iöÿí êà ìè
çà ìiñòü êîí êðåò íèõ ïî ñòó ïîê. Òîæ îäíå iç ãî ëîâ íèõ çà âäàíü —
îòðè ìàííÿ âiä óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà äî äàò êî âèõ âiéñüê i ïðî âiàí -
òó, çà ðà äè ÿêî ãî ñî þç íè êè íà ïðàâ ëÿ ëè ñÿ äî Áðåñ òà, â òà êèõ óìî âàõ
íå ìîã ëî áóòè âèð iøå íå, îñêiëüêè â ×è ãè ðèíi âñå áiëüøå íà ðîñ òà ëî
ðîç äðà òó âàí íÿ äâî ëè êîþ ïî çèöiºþ øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêî¿
ñòî ðî íè.
²íøå çà âäàí íÿ — ïå ðå ïðàâ ëåí íÿ iç Ïðóñi¿ äî Ïîëüùi äî äàò -
êî âèõ âiéñüêî âèõ ñèë Øâåöi¿ — íå ëèøå íå áóëî âè êî íà íå, àëå íàâ -
ïàêè, Êàðë Ãóñ òàâ iç-ïiä Áðåñ òà ïî ÷àâ âiäâî äè òè ñâî¿ îñíîâíi ñèëè,
çà ëè øà þ ÷è òèì ñà ìèì ïî ëüñüêèé òå àòð âîºííèõ äié. Öå áóëî âè -
êëè êàíî íå îáõiäíiñòþ áî ðî íè òè ñâî¿ âî ëîäi ííÿ âiä Äàíi¿, ÿêà ðîç -
ïî ÷à ëà ïðî òè øâå äñüêèõ çà ëîã âiéñüêîâi îïå ðàöi¿. Íå ïî ñòà âèâ øè
äî âiäî ìà ñî þç íèêiâ, Êàðë Ãóñ òàâ çà ëè øàâ ïðè Ðà êîöi ëèøå êîð -
ïóñ Ñòåí áî êà, à ñàì iç îñíîâ íè ìè ñè ëà ìè íà ïðà âèâ ñÿ iç Áðåñ òà çà
Âiñëó. Âiðî ëî ìñòâî òà êî ãî êðî êó áóëî íå ëèøå â ïî ðó øåííi Ðàä íîò -
ñüêîãî äî ãî âî ðó 1656 ð. òà òàºìíî ìó âiäõîäi (÷èì øâåäñüêi iíòå ðå -
ñè ñòà âè ëèñü íàä çà ãàëü íè ìè óñòð åìëiííÿ ìè êî àëiöi¿), àëå i â òîìó,
ùî Êàðë Ãóñ òàâ, ãî òó þ ÷èñü çà ëè øè òè Áðåñò, íà âåð áó âàâ â óêð à -
¿íñüêî ìó êîð ïóñi çíà÷ íó êiëüêiñòü êî çàêiâ, à òà êîæ âî ëîõiâ, ÿêèõ
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
328
çà áðàâ iç ñî áîþ. ªäè íèì ñà ìî âèï ðàâ äàí íÿì øâå äñüêî ìó êî ðî ëþ
ìîã ëè ñëó ãó âà òè âiäî ìîñòi ïðî òå, ùî Ðà êîöi, ïî áà ÷èâ øè áåç ïåð ñ -
ïåê òèâíiñòü ïîä àëü øèõ ïî øóêiâ ïî ëüñüêî¿ êî ðî íè, âæå áóëî ðîç -
ïî ÷àâ âåñ òè ñåê ðåòíi ïå ðå ãî âî ðè ç ßíîì Êà çè ìè ðîì ïðî ïðè ìè -
ðåí íÿ òà äîñ òîé íå çà âåð øåí íÿ ñâî ãî ïî õî äó. Òàê ÷è iíàê øå, àëå
ºäíiñòü êî àëiöiéíèõ ñèë ç â³äõîäîì øâå äñüêèõ âiéñüê áóëà ïî ñòàâ -
ëå íà íà ìåæó ðîç âà ëó, îñêiëüêè â òà êèõ óìî âàõ áðàí äåí áó ðçüêèé
êóð ôþðñò òåæ âæå ââà æàâ ñåáå íå çî áîâ ’ÿ çà íèì íàä àëi äîò ðè ìó âà -
òè ñÿ ñî þç íèöü êèõ îá iöÿ íîê òà ðîç ïî ÷àâ ñå ïà ðàòíi ïå ðå ãî âî ðè iç
êî ðî ëåì Ïîëüùi ßíîì Êà çè ìè ðîì33.
Ðà êîöi â òà êèõ óìî âàõ, ðî çóì iþ ÷è, ùî ïðî áëå ìà çáå ðå æåí íÿ
êî àëiöi¿ — öå ïè òàí íÿ æèò òÿ ÷è ñìåðòi òðàíñ iëüâà íñüêî ãî âiéñüêà,
çi âñiõ ñèë íà ìà ãàâ ñÿ ñòðè ìà òè ðîç âàë ñî þç íî¿ àðìi¿. Øâå äñüêèé
ïî ñîë Øòåð íáàõ ïè ñàâ 12 òðàâ íÿ äî Êàð ëà Ãóñ òà âà, ùî êíÿçü ó ðîç -
ìîâi ç íèì äî ñèòü ñèëü íî äîð iêàâ øâåäñüêié ñòî ðîíi i çà íå ñïîä iâà -
íèé âiäõiä, i çà òå, ùî ïîä iáíi äi¿ ñèëü íî äå ìî ðàë içó þòü ðåø òó
âiéñüêà, i çà âåð áîâ êó äî øâå äñüêî¿ àðìi¿ êî çàêiâ òà âî ëîõiâ. Öi æ
ïðî áëå ìè Ðà êîöi ïiäíiìàâ i â ëèñòi äî Êàð ëà Ãóñ òà âà òà ïðî õàâ
âiäïðà âè òè íà çàä äî âiéñüêà íå çà êîí íî íà âåð áî âà íèõ êî çàêiâ òà âî -
ëîõiâ, íà ùî øâå äñüêèé êî ðîëü âiäïîâ iäàâ òèì, ùî íà âåð áî âà íî
ëèøå êî çàöü êèõ îõîò íèêiâ, ÿêi íå çâ’ÿ çàíi æîä íîþ ïðè ñÿ ãîþ iç
òðàíñ iëüâà íñüêèì êíÿ çåì34.
Òèì ÷à ñîì ðóõ çà ïå ðå õiä äî øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ â òðàíñ iëü -
âà íñüêî-óêð à¿íñüêî ìó âiéñüêó âñå íà ðîñ òàâ. Çîê ðå ìà, çãà äó âà íèé
Øòåð íáàõ ïè ñàâ äî Êàð ëà Ãóñ òà âà: «Ìåíå ÿê ÿ âåð òàâ ñÿ â÷î ðà
(11 òðàâ íÿ. — Àâò.) çóñòðiâ Ðàö Ôå ðåíö i ç âëàñ íî¿ iíiöià òè âè çà ÿ -
âèâ ñâîº áà æàí íÿ ñëó æè òè âàøié âå ëè÷ íîñòi, ÷è äàëi ïðî äîâ æó âà -
òè öå (âåð áó âàí íÿ. — Àâò.), íå çâà æà þ ÷è íà íå çà äî âî ëåí íÿ êíÿ çÿ, à
ñàì âñå ìiðíî ñòîþ çà òå, ùîá âàøà âå ëè÷íiñòü âiä öüî ãî íå âiäñòó -
ïà ëè. Ïî-ïåð øå — àáè êíÿçü íå âçÿâ ñîái â ãî ëî âó, ùî âií ìîæå ó
âñiì çâ’ÿ çà òè âàøó âå ëè÷íiñòü. Ïî-äðó ãå — àáè âàøà âå ëè÷íiñòü
ìîã ëè äàëi âåñ òè çíî ñè íè ç iíøè ìè òó òå øíiìè êî çà êà ìè i îá å ðåæ -
íî, âiääiëèâ øè ¿õ âiä óãðiâ, òðè ìà òè ïðè ñîái. Ïî-òðåòº — íà êî -
çàêiâ ìîæ íà áiëüøå ïî êëà äà òè ñÿ»35.
Ðà êîöi, ÿêèé ñïî ÷àò êó áóëî äîç âî ëèâ øâåäñüêié ñòî ðîíi âåð -
áó âà òè íå çàï ðè ñÿ æå íèõ êíÿ çþ êî çàöü êèõ îõîò íèêiâ, çëÿ êàâ øèñü
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
329
ðîçìiðiâ ïå ðå õî äó êî çàêiâ äî øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ, çà áî ðî íèâ Øòåðí -
áàõó ñêëà äà òè ñïèñ êè çà âåð áî âà íèõ òà âiäìiíèâ ïî ïå ðåäíié äîçâië.
Òèì ñà ìèì âií ùå áiëüøå âèê ëè êàâ íå çà äî âî ëåí íÿ óêð à¿íñüêèõ êî -
çàêiâ, ùî íà ôîíi ïî ïå ðåäíiõ êîíôëiêòiâ â òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à -
¿íñüêî ìó âiéñüêó äî âå ëî âiäíî ñè íè ìiæ ñî þç íè êà ìè äî ìàé æå âî -
ðî æèõ. Çà ñâiä÷åí íÿ ìè òðàíñ iëüâà íñüêî ãî ïî ñëà â Óêðà¿íi Ô. Øå -
áåøi, À. Æäà íî âè÷ ó òðàâíi 1657 ð. íå îäíî ðà çî âî ñêàð æèâ ñÿ, ùî
Ðà êîöi íå ëèøå íå äiëèòü ñÿ ç íèì ñòðà òå ãi÷íîþ iíôîð ìàöiºþ, àëå é
äè âèòü ñÿ íà êî çàöü êå âiéñüêî «íå ÿê íà ñî þç íèêiâ, à òàê, ÿê íà ìîë -
äà âñüêî ãî i ìóë òÿ íñüêî ãî âîºâîäó». Øå áåøi òà êîæ ñïîâ iùàâ:
«Àíòîí, êî çàöü êèé ãå íå ðàë, ùî òå ïåð ç íà øèì êíÿ çåì, ïðè ñëàâ
ãåòü ìà íîâi ñêàð ãó íà íà øî ãî ïàíà i ãåòü ìàí áóâ íåþ çáåí òå æå íèé.
Ïî-ïåð øå, ùî âåí ãðè çëå ç íèìè ïî âî äÿòü ñÿ, âáè ëè 300; äå âîíè
çóñòði÷à þòü êî çàêiâ â òàêié êiëüêîñòi, ùî ìî æóòü ç íèìè óïî ðà òè -
ñÿ, âîíè ¿õ ãðà áó þòü i ïî áè âà þòü. Ãåòü ìàí ñêà çàâ: êîëè âîíè òàê
ïî âî äÿòü ñÿ ç ìî¿ì âiéñüêîì, ÿ âæå çíàþ, ùî ìàþ ðî áè òè. Ìîº
âiéñüêî çäî áó ëî âñi ïå ðå ìî ãè i ïî áî ðî ëî âñi òðóä íîùi. À òå ïåð,
êîëè òàê áóäå ñïðà âà éòè i äàëi, ÿ ïiøëþ òóäè 50 000 êî çàêiâ i âñi
ñå ìè ãðàäöi çà îäèí äåíü áó äóòü çíè ùåíi»36.
Ïî äiáíà iíôîð ìàö iÿ ìiñòèòü ñÿ i â «Ïî äî ðîæi» Ãiëüäåí áðàíä -
òà. Îñòàííié, çîê ðå ìà, ïè ñàâ, ùî «ñâî¿õ ñïiëüíèõ ñî þç íèêiâ êî -
çàêiâ, ñå ìè ãðàäöi öiëêîì çíå âàæ ëè âî ëà ÿ ëè. Ñå ìèã ðà äñüêèé ãå íå -
ðàë ïàí Éî ãàí ßíîø Êå ìåíié, äóæå ñâà ðèâ ñÿ ç êî çàöü êèì ãå íå ðà -
ëîì Àíòîíîì Æäà íî âè ÷åì»37. Ïiäñó ìî âó þ ÷è, Ãiëüäåí áðàíäò äàâ
òàêó çà ãàëü íó îöiíêó äiÿëü íîñòi Ðà êîöi: «Ñå ìèã ðà äñüêèé êíÿçü âiâ
çà ãàëü íó ñïðà âó çà öiëèé ÷àñ íå ïî ëè öà ðñüêè, îñîá ëè âî íå õòó âàâ
âií óñÿ êó äîá ðó ïî ðà äó. Îòàê íiêî ìó, à òiëüêè ñà ìî ìó ñîái òà ñâî¿ì
ì’ÿ êèì äî ðàä íè êàì âií ìຠïðè ïè ñà òè i çà âäÿ ÷ó âà òè âòðà òó ñâ
àðìi¿ òà âñþ íå áåç ïå êó ñâî ãî âëàñ íî ãî ñòà íî âè ùà»38.
Ç âå ëè êè ìè òðóä íî ùà ìè À. Æäà íî âè÷ òà iíøi ïî ëêîâ íè êè
âãà ìó âà ëè êî çàêiâ, ÿêi, âèñ íà æèâ øèñü â áà ãà òîì iñÿ÷ íî ìó ïî õîäi
(òàêà éîãî òðè âàëiñòü áóëà ùå îäíèì ñâiä÷åí íÿì ñòðà òå ãi÷íèõ ïðî -
ðà õóíêiâ Ðà êîöi), â óìî âàõ âî ðî æî ãî ñòàâ ëåí íÿ ñå ìè ãðàäöiâ âæå
íå áà æà ëè çäî áó âà òè ïî ëüñüêó êî ðî íó äëÿ ¿õíüî ãî êíÿ çÿ òà õîò iëè
ïî âåð íó òè ñÿ â Óêðà¿ íó. Ó õîäi òðè âà ëèõ ïå ðå ãî âîðiâ, ÿêi, êðiì
À. Æäà íî âè ÷à, ïðî âî äè ëè ç êî çà êà ìè òà êîæ Íå ìè ðè÷ òà Øòåð í -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
330
áàõ, âäà ëî ñÿ óìî âè òè óêð à¿íñüêèé êîð ïóñ âè ðó øè òè iç-ïiä Áðåñ òà
ðàç îì iç Ðà êîöi íà Âàð øà âó. Ùîï ðàâ äà, òðàíñ iëüâà íñüêèé êíÿçü
âè ìó øå íèé áóâ äàòè äîçâië, ùîá ÷àñ òè íó êî çàöü êî ãî îá îçó áóëî
âñå æ âiäïðàâ ëå íî â Óêðà¿ íó. Öi âîçè iç òðî ôå ÿ ìè ïëà íó âà ëî ñÿ
âiäiñëà òè ç ßíî âà ïiä îñî áèñ òèì êî çàöü êèì êîí âîºì 17 òðàâ íÿ
1657 ð. Ç öiº¿ íà ãî äè Ðà êîöi ïè ñàâ äî Êàð ëà Ãóñ òà âà: «Ùî ãå íå ðàë
ìà éîð Íå ìè ðè÷ ïðè íà ãîäi öå¿ âiäïðà âè êî çàöü êèõ âîç iâ õî÷å ¿õà òè
â ñâî¿õ ñïðà âàõ íà Óêðà¿ íó äî ï. Õìåëü íèöü êî ãî, òî êîëè âàøà âå -
ëè÷íiñòü õî÷å äî ðó ÷è òè éîìó ÿêi-íå áóäü ïå ðå ãî âî ðè òàì, ïðî øó ñå
çðî áè òè»39. ßêà áóëà äîëÿ ïî õî äó çãà äó âà íî ãî êî çàöü êî ãî îá îçó,
íå âiäî ìî. Î÷å âèä íî, äî ñèòü íå ïðîñ òà, i íå âñi âèï ðàâ ëåíi â äî ðî ãó
âîçè äiñòà ëè ñÿ Óêðà¿ íè, îñêiëüêè â òîé ÷àñ, ÿê ñïîâ iùà ëè âëiòêó
1657 ð. iç ×è ãè ðè íà, «Ñà ïå ãà óâè äåë òî, ÷òî âîé ñêî íàøå êà çàö êîå
ïî ðîç íè ëî ñÿ, ïî øëè ìíî ãèå êà çà êè èç Ëèò âû ê ñâî èì ãî ðî äàì, è
ñî áðàâ ñÿ äå îí Ñà ïå ãà, êà çà êîâ íà øèõ ïî äî ðî ãàì ïå ðåíè ìà þ ÷è,
ìíî ãèõ ïî áèë»40.
Îñíîâíi æ ñèëè êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó íà ÷îëi iç À. Æäà íî âè -
÷åì íå âäîâçi âè ðó øè ëè ðàç îì iç Ðà êîöi â ïî õiä íà Âàð øà âó. Äå ÿêi
äîñëiäíè êè âñëiä çà Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêèì ïè ñà ëè ïðî íå äîöiëüíiñòü
ïî õî äó âãëèá Ïîëüùi òà êðè òè êó âà ëè À. Æäà íî âè ÷à çà òå, ùî âií
çà ëè øèâ Áðåñò, à íå çà êðiïèâ ñÿ ó äà íî ìó ðåã iîíi: «Ç äæå ðåë íà øèõ
íå âèä íî, ÷è ðî áèâ âií (À. Æäà íî âè÷. — Àâò.) ñêiëüêè íå áóäü ÿñíi
i ñâiäîìi ïðî áè, ÷è áî äàé ïðåä ñòàâ ëåí íÿ â ñiì íà ïðÿìi, àëå ÿñíî,
ùî êiíåöü êiíöåì íà ñà ì îñòiéíó àê öiþ âií íå çäî áóâ ñÿ i òèì çà íà -
ïàñ òèâ ñïðà âó», — ïè ñàâ ñâî ãî ÷àñó Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêèé41. Êà æó ÷è
iíøè ìè ñëî âà ìè, À. Æäà íî âè÷ ïî âè íåí áóâ ñà ìî ÷èí íî ïî ðó øè òè
íà êàç óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà Á. Õìåëü íèöü êî ãî ïðî ñïiëüíèé ïî õiä
é âiä’ºäíà òè ñÿ âiä Ðà êîöi, çà ëè øèâ øèñü â ðà éîíi Áðåñ òà, ïî ðó øó -
þ ÷è òèì ñà ìèì ùå é çî áîâ ’ÿ çàí íÿ Óêðà¿ íè ïå ðåä Òð àíñiëüâàíiºþ
çãiäíî óêëà äå íî ãî 8 æîâ òíÿ 1656 ð. äî ãî âî ðó. Êðiì çà çíà ÷å íî ãî,
âiäìiòè ìî é òîé ôàêò, ùî À. Æäà íî âè÷, ïå ðå áó âà þ ÷è â Áðåñòi,
óçãîä æó âàâ ñâî¿ äi¿ iç ãåòü ìà íñüêîþ ñòàâ êîþ â ×è ãè ðèíi, çâiäêè
îòðè ìàâ âiäïî âiäíèé íà êàç: «Ìû âå ëå ëè ïî ëêîâ íè êó Àíòîíó Æäà -
íî âó ñ Âîé ñêîì Çà ïî ðîæ ñêèì èç Ëèò âû (Áðåñ òà. — Àâò.) âû ñòó -
ïèòü íà çàä äî Êî ðó íû»42.
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
331
 ñòðà òå ãi÷íî ìó âiäíî øåííi ïîä àëü øèé ñå ìè ãðà äñüêî-óêðà -
¿íñüêèé ïî õiä ïî êî ðîí íèõ çåì ëÿõ ìàâ ÷è ìàëi ïåð ñïåê òè âè,
îñêiëüêè çà ÷è ñ åëüíiñòþ êî àëiöiéíi ñèëè âïîâíi ìîã ëè çà âäà òè óäà -
ðó âiéñüêàì Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, òà é ñòðà òå ãi÷íà iíiöià òè âà ùå áóëà
íà áîöi ñî þç íèêiâ i çà ëè øà ëà ñÿ íàä iÿ íà ïî âåð íåí íÿ øâå äñüêî¿
àðìi¿ Êî ðî ëÿ Ãóñ òà âà.
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
332
1Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Ñòà íîâ ëåí íÿ óêð à¿íñüêî¿ äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ñëóæ áè.
Çîâíiøíÿ ïî ëiòè êà óðÿ äó Á. Õìåëü íèöü êî ãî (1648–1657) // Íà ðè ñè ç iñòîði¿ äèï -
ëî ìàòi¿ Óêðà¿ íè. — Ê., 2001. — Ñ. 107–162; Ãî ðî áåöü Â. Ì. Áiïî ëÿð íà âiëå í -
ñüêî-ðàä íî òñüêà çîâíiøíüî ïîë iòè÷ íà ìî äåëü 1656 ð. òà ìiñöå â íié Âiéñüêà Çà -
ïî ðîçü êî ãî // Åëiòà êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè â ïî øó êàõ ïî ëiòè÷ íî¿ ëåã iòè ìàöi¿: ñòî ñóí -
êè ç Ìîñ êâîþ òà Âàð øà âîþ. — Ñ. 119–150; Éîãî æ. Çîâíiøíÿ ïî ëiòè êà
Ãåòü ìà íà òó äðó ãî¿ ïî ëî âè íè 50-õ ðð. ÕV²² ñò.: âïëèâ ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî ãî
ïðî òè ñ òî ÿí íÿ â Óêðà¿íi òà òðàíñ ôîð ìàöié ðåã iî íàëü íèõ ãå î ïîë iòè÷ íèõ ïðî -
öåñiâ // Óêð. iñò. æóðí. — 2005. — ¹ 2. — Ñ. 16–47; Ãóð áèê À. Î. Êè¿âñüêèé ïî ë -
êîâ íèê Àíòîí Æäà íî âè÷ // Óêð. iñò. æóðí. — 1998. — ¹ 3–4; Éîãî æ. Óêð à¿íñüêà
àð ìiÿ ó âiéíi êî àëiöiéíèõ ñèë ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ (1656–1657) // Óêð à¿íñüêà
êî çàöü êà äåð æà âà: âè òî êè òà øëÿ õè iñòî ðè÷ íî ãî ðîç âèò êó. — Ê., 2000. —
Âèï. 7. — Ñ. 69–78; Éîãî æ. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêi âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷íi âiäíî ñè íè
â ïåð iîä Ðàä íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè (1656–1657 ðð.) // «²ñòè íó âñòà íîâ ëþº ñóä
iñòîði¿». Çáiðíèê íà ïî øà íó Ô. Ï. Øåâ ÷åí êà. — Ò. 2. — Ê., 2004. — Ñ. 205–232.
2Ãóð áèê À. Î. Óêðà¿ íà â óìî âàõ Ðàä íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè: ïî õiä óêð à¿íñüêî¿ àðìi¿ íà
Êðàêiâ (1657 ð.) // Óêðà¿ íà i Ïîëü ùà: ñòðà òå ãi÷íå ïàð òíå ðñòâî íà çëàìi òè ñÿ -
÷îëiòü. — Ê., 2001. — Ñ. 34–37.
3Kubala L. Wojna Brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657. — Lwów,
(S. a.); Samsonawicz H. Miejsce Polski w Europie. — Warszawa, 1995. —
S. 137–138; Wójcik Z. Jan Kazimierz Waza. — Wroclaw, Warszawa, 1997. —
S. 108–109; Borcz A. Dzia³ania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej w
latach «potopu» 1655–1657. — Przemyœl, 1999. — 144 s.; Gebei S. Rákóczi
György szerepe a Rzeczpospolita Felosztási kisérletében (1656–1657) // Századok
(a magyar történelmi társulat folyóirata). — 2000. — ¹ 134. — S. 801–848; Ãå -
áåè Ø. Ïåð âûå ñíî øå íèÿ Á. Õìåëü íèö êî ãî ñ Òðàí ñèëü âà íè åé // ². Ìà çå ïà òà
éîãî äîáà. Çá. ñòà òåé. — Óæãî ðîä, 2001.
4Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ò. 9. — ×. 2. — Ê., 1931. — Ñ. 1183–1184;
Áó òè÷ ². Äî iñòîði¿ óêð à¿íñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêèõ âçàºìèí (1648–1656) // Àðõiâè
Óêðà¿ íè. — 1966. — ¹ 3. — Ñ. 62–71.
5Àðõiâ ÞÇÐ. — Ò. 6. — ×. 3. — Ê., 1908. — Ñ. 154–162, 167–170, 202–206;
Ìàöüêiâ Ò. Öiñà ðñüêå ïî ñ îëüñòâî äî Á. Õìåëü íèöü êî ãî â 1657 ð. // Óêð à¿íñüêèé
iñòî ðèê. — 1973. — ¹ 3–4. — Ñ. 130; Îëÿí ÷èí Ä. Îïèñ ïî äî ðîæi øâå äñüêî ãî
ïî ñëà íà Óêðà¿ íó 1656–1657 ðð. // ÇÍÒØ. — Ò. 154. — Ëüâiâ, 1937. — Ñ. 46–47.
6Kubala L. Wojna Brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657. — Lwów.
(S. a.). — S. 132; Samsonawicz H. Miejsce Polski w Europie. — Warszawa,
1995. — S. 137–138.
7Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ï. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè. — Ëüâiâ, 1990. — Ñ. 181; Ãî ðî áåöü Â. Ì. Âiä
ñî þ çó äî iíêîð ïî ðàöi¿: óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêi âiäíî ñè íè äðó ãî¿ ïî ëî âè íè XVII–
XVIII ñò. — Ê., 1995. — Ñ. 13.
8Wojtowicz P. Szlak wyprawy Rakoczego // Teki historyczne. — T. XI. — London,
1960–61. — S. 99.
9Dzieje Krakowa. — T. 2: Kraków w wiekach XVI–XVIII. — Warszawa, 1984. —
S. 371, 385; Ãóð áèê À. Óêðà¿ íà â óìî âàõ Ðàä íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè… — Ñ. 34–47.
10Pólæwiartek S. Najdalszy zachodni pochód wojsk Bohdana Chmielnickiego — mit a
rzeczywistosc // Êî çàöüêi âiéíè XV²² ñò. â iñòî ðè÷íié ñâiäî ìîñòi ïî ëüñüêî ãî òà
óêð à¿íñüêî ãî íà ðîäiâ. — Ëüâiâ — Ëþáëií, 1996. — S. 87; Wojtowicz P. Op. cit. —
S. 101–103.
11Wojtowicz P. Op. ñit. — S. 104–105.
12Öèò. çà: Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 153.
13Àðõiâ ²íñòè òó òó iñòîði¿ Óêðà¿ íè (äàëi — Àðõiâ ²²Ó). — Îï. — 4. — Ñïð. 19. —
Àðê. 84–85.
14Öèò. çà: Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 153.
15 Ibid. — S. 152; Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1393.
16Àðõèâ ÞÇÐ. — Ò. 6. — ×. 3. — ¹ 102. — Ñ. 298.
17Àðõiâ I²Ó. — Îï. 4. — Ñïð. 19. — Àðê. 84–86.
18Àðõèâ ÞÇÐ. — Ò. 6. — ×. 3. — Ñ. 221, 257; Kubala L. Wojna Brandenburska. —
S. 154.
19Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1398.
20Wojtowicz P. Op. cit. — S. 105–106; Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1399.
21 Ibid.
22Àêòû, èç äà âà å ìûå Âè ëåí ñêîé àð õå îã ðà ôè ÷åñ êîé êî ìèñ ñè åé (äàëi — Àêòû
ÂÀÊ). — Ò. 34. — Âèëü íî, 1909. — Ñ. 92; Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. —
Ñ. 1399.
23Òàì æå.
24Ëè ïè íñüêèé Â. Óêðà¿ íà íà ïå ðå ëîìi 1657–1659. — Êè¿â-Âiäåíü, 1920. — Ñ. 228.
25Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1399.
26Àðõiâ ²²Ó. — Îï. 4. — Ñïð. 19. — Àðê. 84.
27Öèò.: Ëè ïè íñüêèé Â. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 11–12.
28Òàì ñàìî. — Ñ. 14–17.
29Òàì ñàìî. — Ñ. 201–201.
30Öèò.: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1408
31Àðõèâ ÞÇÐ. — Ò. 6. — ×. 3. — ¹ 102. — Ñ. 298.
32Òàì æå. — ¹ 106. — Ñ. 315.
33Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 159; Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. —
Ñ. 1406–1407.
34 Ibid.
35Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1407.
36Ñi÷è íñüêèé Â. ×ó æèíöi ïðî Óêðà¿ íó. — Ê., 1992. — Ñ. 107.
37Òàì ñàìî. — Ñ. 101.
333
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊŠ²ÉÑÜÊÎ Ó Â²ÉͲ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
38Òàì ñàìî.
39Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1409.
40Àêòû, îò íî ñÿ ùè å ñÿ ê èñ òî ðèè Þæíîé è Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè (ñî áðàí íûå è èç äàí -
íûå Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êî ìèñ ñè åþ) (äàëi — Àêòû ÞÇÐ). — ÑÏá., 1879. —
Ò. 11. — Ïðè áàâ ëå íèå. — ¹ 3. — Ñ. 808.
41Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1408.
42Àêòû ÞÇÐ. — Ò. 11. — Ïðè áàâ ëå íèå. — ¹ 3. — Ñ. 808.
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
334
|