Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes
Збережено в:
| Дата: | 2005 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2005
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62996 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes / В. Брехуненко // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 335-358. — Бібліогр.: 66 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-62996 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-629962014-05-30T03:01:40Z Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes Брехуненко, В. Історія 2005 Article Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes / В. Брехуненко // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 335-358. — Бібліогр.: 66 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62996 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Брехуненко, В. Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Брехуненко, В. |
| author_facet |
Брехуненко, В. |
| author_sort |
Брехуненко, В. |
| title |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| title_short |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| title_full |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| title_fullStr |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| title_full_unstemmed |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| title_sort |
під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/62996 |
| citation_txt |
Під «високу царську руку» чи під номінальну зверхність царя: ще раз ad fontes / В. Брехуненко // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 335-358. — Бібліогр.: 66 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT brehunenkov pídvisokucarsʹkurukučipídnomínalʹnuzverhnístʹcarâŝerazadfontes |
| first_indexed |
2025-07-05T13:51:18Z |
| last_indexed |
2025-07-05T13:51:18Z |
| _version_ |
1836815198334222336 |
| fulltext |
Âiêòîð Áðåõóíåíêî
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
×È Ï²Ä ÍÎ̲ÍÀËÜÍÓ ÇÂÅÐÕͲÑÒÜ ÖÀÐß:
ÙÅ ÐÀÇ AD FONTES
Ó
íà óêîâié ïî ëåìiöi ç ïðè âî äó ìîñ êî âñüêî ãî ñêëàä íè êà
ïî ëiòè÷ íèõ êîí öåïöié Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî, ÿêà
òðè âàº, ïî ñóòi, âæå ïî íàä äâà ñòîëi òòÿ, îñòàííiì ÷à -
ñîì çíî âó âiäðî äè ëà ñÿ òåí äåí öiÿ äî ñâîºðiäíî¿ äå àê òó àë içàöi¿ äæå -
ðåëü íî¿ áàçè. Îäíàê íèíi öÿ òåí äåí öiÿ ìຠçîâñiì iíøó ïðè ðî äó,
íiæ ¿¿ íå äàâíié àíà ëîã â ðà äÿ íñüêèõ iñòîð iîã ðàô iÿõ. Ó 30–80-õ ðð.
ÕÕ ñò. âiääà ëåí íÿ äîñëiäíèêiâ ç ÑÐÑÐ âiä iñòî ðè÷ íèõ äæå ðåë (âè -
ìó øå íå àáî é öiëêîì ñâiäî ìå) çó ìîâ ëþ âà ëî ñÿ, ÿê ïðà âè ëî, âïëè -
âîì ñè ëî âî ãî âïðî âàä æåí íÿ êîì ï àðòiéíîþ âëà äîþ â iñòîð iîã ðà -
ôi÷íèé ïðî öåñ îôiöiéíî ãî êà íî íó, âèê ëà äå íî ãî â ñóì íî âiäî ìèõ
«Òå çàõ ïðî 300–ði÷÷ÿ âîç’ºäíàí íÿ Óêðà¿ íè ç Ðîñiºþ». «Íå òi» äæå -
ðå ëà çà âà æà ëè çà ëè øà òè ñÿ â ñòðî ãî îêðåñ ëå íèõ «Òå çà ìè» ðàì êàõ
êîí öåïöi¿ «íà é áiëüøî ãî áëà ãà». Òå æ îñëàá ëåí íÿ óâà ãè äî äæå ðåë,
ùî éîãî â áà ãàòü îõ âè ïàä êàõ äî âî äèòü ñÿ ñïîñ òåð iãà òè íèíi, ÿê íå
ïà ðà äîê ñàëü íî, ñòà ëî çâî ðîò íèì áî êîì ñà ìî¿ ïî ñîái íàä çâè ÷àé íî
ïî çè òèâ íî¿ òåí äåíöi¿ äîñ òî ñó âàí íÿ äî âiäïî âiäíèõ íà áóòêiâ iñòî -
ðiî ãðàôi¿ â öà ðèíi äîñëiäæåí íÿ îñîá ëè âîñ òåé ñóñïiëüíî¿ ñâiäî -
ìîñòi òà ïî âå äiíêî âèõ ìî òè âàöié ðàí íüî ìî äåð íî¿ äîáè, ÿê òî: êîì -
ï ëåêñ óÿâ ëåíü òà iäåé, ñòå ðå î òè ïè ìèñ ëåí íÿ, iºðàð õiÿ âàð òîñ òåé,
ðîëü ðåëiãiéíî ãî ÷èí íè êà òà íà ñëiäêiâ ïðî öå ñó êîí ôåñ iî íàë içàöi¿
Ñõiäíî¿ ªâðî ïè é ïðà âîñ ëàâ íî ãî ñâiòó, çîê ðå ìà, òâî ðåí íÿ íà ðóñü -
êèõ çåì ëÿõ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íî âèõ iäåí òè÷ íîñ òåé, ñïå öèô iêà òî ãî -
÷àñ íî ãî óñâiäîì ëåí íÿ â ðóñü êî ìó ñâiòi iñòî ðè÷ íî¿ ñïàä êîºìíîñòi,
ïî ÿ âà â ñå ðå äî âèùi êî çàö òâà ïðå òåíçié íà ñòà òóñ åë iòàð íî ãî ñòà íó
òîùî.
Ó òèõ äîñëiäæåí íÿõ, äå ïî ëiòè÷íi êîí öåïöi¿ Á. Õìåëü íèöü -
êî ãî ðîç ãëÿ äà þòü ñÿ êðiçü ïðè çìó ïå ðå ëi÷å íèõ ÷èí íèêiâ (óñiõ ÷è
äå êîò ðèõ), àëå ïðè íà ëåæíié óâàçi äî ïî âíî òè äæå ðåëü íî¿ áàçè, äî -
ñÿã íó òî ïëiäíèõ ðå çóëü òàòiâ, ÿêi ñóòòºâî ñêî ðè ãó âà ëè óÿâ ëåí íÿ
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 5, 2005 335
ïðî îñîá ëè âîñòi ìèñ ëåí íÿ êî çàöü êî¿ âåðõiâêè, ¿¿ ïî âå äiíêîâi ñòðà -
òåãi¿ äëÿ âí óòðiøíüî ãî òà çîâíiøíüî ãî âæèò êó1. Êîëè æ ç òèõ ÷è
iíøèõ ìiðêó âàíü çà ñòî ñó âàí íÿ íîâiòíiõ äîñëiäíèöü êèõ òåõíiê (÷è
äåê ëà ðó âàí íÿ òà êî ãî çà ñòî ñó âàí íÿ) ñóï ðî âîä æó âà ëî ñÿ ñâiäî ìèì
iãíî ðó âàí íÿì ïðî áëå ìè ðåï ðå çåí òà òèâ íîñòi âè êî ðèñ òî âó âà íî¿ ñó -
êóï íîñòi äæå ðåë, à òî é âiäâåð òèì âiäìå æó âàí íÿì âiä «íå çðó÷ íèõ»
äæå ðåë, òî ïðî äó êó âà ëè ñÿ ñïå êó ëÿ òèâíi iñòî ðè÷íi ìî äåëi, âiä ÿêèõ
ïîä å êî ëè âiäãî íèòü ïî ãà íî ïðè õî âà íè ìè ïî çà íà ó êî âè ìè ðîç ðà -
õóí êà ìè. Â îñòàí íüî ìó âè ïàä êó, çîê ðå ìà, äîá ðå ïî ìiòíi ñïðî áè
âè êî ðèñ òà òè ñâiæi ïiäõî äè äëÿ òîãî, ùîá íàä à òè äðó ãî ãî äè õàí íÿ
äàâíiì i âæå çäà âà ëî ñÿ á âiäæè ëèì ðîñiéñüêèì âå ëè êî äåð æàâ íèöü -
êèì êîí öåï öiÿì.
×è íå íà é ÿñ êðàâ iøèì ïðè êëà äîì º òóò íå äàâ íÿ ñïðî áà ðå àí i -
ìó âà òè òå îð iþ «ºäè íî ãî ïðà âîñ ëàâ íî ðóñ ñêî ãî íà ðî äó» ÿê íiáè òî
êëþ ÷à äî ðî çóìi ííÿ ñóò íîñòi óêð à¿íñüêî–ðîñiéñüêèõ ñòî ñóíêiâ çà
äîáè Á. Õìåëü íèöü êî ãî òà äóõó Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî¿ ðàäè 1654 ðîêó é
Áå ðåç íå âèõ ñòà òåé. Óìîã ëÿä íèé êî íñòðóêò, ùî ñâî¿ ìè êîði ííÿ ìè
çà õî äèòü ùå â iäå¿ «Ñè íîï ñè ñó» 1674 ðîêó é óïðî äîâæ XVIII–
Õ²Õ ñò. íå îäíî ðà çî âî ïiääà âàâ ñÿ ìî äèô iêàöi¿ â ðîñiéñüêié iñòîð iî -
ã ðà ôi¿ âiäïî âiäíî äî çìií ìå òî äî ëî ãi÷íèõ êà íîíiâ, ïî òî÷ íî¿ iñòîð i -
î ã ðà ôi÷íî¿ ñè òó àöi¿ òà ïî ëiòè÷ íî ãî ìî ìåí òó2, íà ïå ðå äîäíi 350-
ði÷÷ÿ Ïå ðå ÿñ ëà âà 1654 áóâ âiäðîä æå íèé ïiä ñó ÷àñ íîþ ïðè ïðà âîþ
çó ñèë ëÿ ìè ïå ðå äóñiì Ì. Äìiòðiºâà é Á. Ôëîði. Îñó ÷àñ íåí íÿ öüî ãî
êî íñòðóê òó áóëî äî ñÿã íó òî øëÿ õîì àáñòðàê òíî ãî äîñ òî ñó âàí íÿ äî
íüî ãî íîâiòíüî¿ êîí öåïöi¿ êîí ôåñ iî íàë içàöi¿ õðèñ òè ÿ íñüêî ãî ñâiòó
â êiíöi XVI — ïåðøié ïî ëî âèíi XVII ñò. Çãiäíî ç «íî âîþ îçäî áîþ»
óñâiäîì ëåí íÿ ïðà âîñ ëàâ íèì íà ñå ëåí íÿì Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ñâ îä -
íî âiðíîñòi ç ïðà âîñ ëàâ íîþ ñêëà äî âîþ Ìîñ êîâi¿, äî ïîâ íþ þ ÷èñü
íiáè òî ÷óò òÿì åòíi÷íî¿ ºäíîñòi, ïðè çâå ëî â óìî âàõ êîí ôåñ iî íàë i -
çàöi¿ ñóñïiëüñòâà äî ðî çóìi ííÿ îðãà íi÷íî¿ öiëiñíîñòi ïðà âîñ ëàâ íî -
ãî «ðóñ ñêî ãî» ïðî ñòî ðó, íå ïðè ðîä íîñòi êîð äî íó ìiæ Ìîñ êîâiºþ òà
Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ, ÿêèé íiáè òî ïî-æè âî ìó ðî çäiëèâ ºäèíå «ðóñ -
ñê òiëî. Äî òîãî æ òàêi ñâiòîã ëÿäíi iìïå ðà òè âè íà ÷åá òî «çà ñå ëè -
ëè» ãî ëî âè âñiõ ðóñü êèõ ñòàíiâ. Âiäòàê áóëî ñòâî ðå íå æè âèëü íå ñå -
ðå äî âè ùå äëÿ ïî ÿ âè â ðóñü êî ìó ñâiòi ïiä àêîì ïà íå ìåíò ïîä ié â
Óêðà¿íi ñå ðå äè íè XVII ñò. öiííiñíî¿ îðiºíòàöi¿, ñïðÿ ìî âà íî¿ íà
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
336
âiä’ºäíàí íÿ ðóñü êèõ çå ìåëü âiä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ é ïðè âå äåí íÿ ¿õ
ïiä âëà äó ïðà âîñ ëàâ íî ãî ìîñ êî âñüêî ãî öàðÿ, ÷èì äî ñÿ ãà ëà ñÿ á òà -
êîæ åòíi÷íà ºäíiñòü. Çàç íà ÷åíi óÿâ ëåí íÿ òà ïå ðå êî íàí íÿ ëÿã ëè â
îñíî âó ïiäõîäiâ êî çàöü êî¿ âåðõiâêè äî ñòî ñóíêiâ ç Ìîñ êîâiºþ3.
ßêùî ðîç ãëÿ äà òè ëèøå ñóòî íà óêîâi ÷èí íè êè ïî ÿ âè íî -
âiòíüî¿ âåðñi¿ çäà âà ëî ñÿ á äàâ íî ñïè ñà íî¿ â iñòîð iîã ðà ôi÷íèé àðõiâ
êîí öåïöi¿ «ºäè íî ãî ïðà âîñ ëàâ íî ðóñ ñêî ãî íà ðî äó», òî º öiëêîì
î÷å âèä íèì, ùî ¿¿ êî íñòðó þ âàí íÿ áóëî ìîæ ëè âèì ëèøå çà óìî âè,
êîëè á òàêi ôà õîâi äîñëiäíè êè, ÿêè ìè º Á. Ôëî ðÿ òà Ì. Äìiòðiºâ, ç
îä íî ãî áîêó, ñâiäî ìî âiäãî ðî äè ëè ñÿ âiä ñó ÷àñ íî ãî iñòîð iîã ðà -
ôi÷íî ãî êîí òåê ñòó â äiëÿíöi äîñëiäæåí íÿ óÿâ ëåíü òà iäåé, ïðè òà -
ìàí íèõ ðiçíèì ñî öiàëü íèì ñòðóê òó ðàì ðóñü êî ãî ñâiòó Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëè òî¿, à ç iíøî ãî — ñâiäî ìî æ çiãíî ðó âà ëè ïðî áëå ìîþ ïî âíî òè
äæå ðåëü íî¿ áàçè. Êîí öåï öiÿ âiäâåð òî íå õòóº iñòîð iîã ðà ôi÷íèì
òëîì, «íå ïî ìi÷à þ ÷è» íîâiòíiõ ñòóäié ç òà êèõ áà çî âèõ äëÿ îöiíêè ¿¿
íà óêî âî¿ ñïðî ìîæ íîñòi ïðî áëåì, ÿê: ïî ëiòè÷íi îðiºíòàöi¿ ðóñü êî¿
øëÿõ òè, ìî äåëi ðóñü êî¿ iäåí òè÷ íîñòi, óÿâ ëåí íÿ óêð à¿íñüêî¿ øëÿõ -
òè ïðî òå ðè òîð iàëü íó ëî êàë içàö iþ ïî ëiòè÷ íî ãî ïðî ñòî ðó «Ðóñü»,
ïî ëiòè÷ íà êóëü òó ðà óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà, êî çà êè i ïðà âîñ ëàâ ’ÿ
òîùî4. Âîä íî ÷àñ êîí öåï öiÿ òà êîæ âiäâåð òî íå ïðà öþº íà äæå ðåëü -
íî ìó ìà òåð iàëi, ïðÿ ìî ÷è îïî ñå ðåä êî âà íî çà â’ÿ çà íî ìó íà ïè òàííi
çìiñòó ïî ëiòè÷ íèõ iíòåíöié Á. Õìåëü íèöü êî ãî, ó ÿêèõ, çãiäíî ç
íåþ, íiáèòî é âiäáèëàñÿ öiííiñíà îðiºíòàöiÿ ðóñüêîãî ñâiòó íà
âîçç’ºäíàííÿ çi ñâîºþ îðãàíi÷íîþ ïîëîâèíîþ — ñâiòîì ìîñ êî â -
ñüêèì.
Âiäòàê öiëêîì çà êî íî ìiðíèì âèã ëÿ äຠíàä ìiðíèé ñõå ìà òèçì
êîí öåïöi¿: ëè áîíü òiëüêè â òà êèé ñïîñiá ìîæ íà áóëî ñïîä iâà òè ñÿ
íàä à òè ¿é õî÷à á ÿêî¿ñü æè âó ÷îñòi. Ôîð ìàë içàö iÿ àáñòðàê òíèõ ïî -
ëî æåíü, íà âïà êè, ñòâî ðþ âà ëà á äëÿ íå¿ íå çäî ëàííi ïå ðå øêî äè. Ïðè
öüî ìó ñàìå äîò ðè ìàí íÿ ïðè íöè ïó ïî âíî òè äæå ðåëü íî¿ áàçè, ðå -
òåëü íå äîñëiäæåí íÿ òåêñòiâ (áåç iãíî ðó âàí íÿ «íå çðó÷ íèõ»), âïè ñó -
âàí íÿ ¿õ ó øèð øèé êîí òåêñò òî ãî ÷àñ íèõ ìåí òàëü íèõ óñòà íî âîê òà
ïî ëiòè êî-ïðà âî âèõ óÿâ ëåíü ñòâî ðþº ñüî ãîäíi äî äàò êîâi ìîæ ëè -
âîñ òi äëÿ ãëèá øî ãî ïðî ÿñ íåí íÿ çìiñòó ïî ëiòè÷ íî¿ ïðî ãðà ìè
Á. Õìåëü íèöü êî ãî, çîê ðå ìà, ìîñ êî âñüêèõ ïëàíiâ êî çàöü êî¿ âåð õiâ êè.
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
337
Òàê, ç’ÿ ñî âóºòüñÿ, ùî î÷å âèä íîþ ìiñòèô iêàöiºþ º ïî øè ðå íå
â iñòîð iîã ðàôi¿ óÿâ ëåí íÿ ïðî àê òèâ íå âè êî ðèñ òàí íÿ â êî çàöü êî ìó
ñå ðå äî âèùi ôîð ìó ëè «ïiä âè ñî êó öà ðñüêó ðóêó». Íàñ ïðàâäi öå ïî -
íÿò òÿ âiäñóòíº â äæå ðå ëàõ óêð à¿íñüêî ãî ïî õîä æåí íÿ. Âîíî — àò -
ðè áóò âè íÿò êî âî ïðè êàç íî¿ äî êó ìåí òàöi¿ Ìîñ êî âñüêî¿ äåð æà âè.
Ç ÷åð âíÿ 1648 ð. âîºâîäè äëÿ îçíà ÷åí íÿ ìîñ êâî öåí òðè÷ íèõ áà æàíü
óêð à¿íñüêî ãî íà ñå ëåí íÿ ç-ïiä êî çàöü êèõ òå ðè òîðié (i ãåòü ìà íà òåæ)
øè ðî êî âæè âà ëè ôîð ìó ëè «ïiä âè ñî êó öà ðñüêó ðóêó», «ïiä ãî ñó äà -
ðå âó ðóêó»5. Íà òîìiñòü â êî çàöü êèõ êàí öå ëÿð iÿõ äî êó ìåí òè, ÿêi
ìiñòè ëè á ó ñâîºìó òåêñòi êëà ó çó ëè ç «ðó êîþ», íå ïè ñà ëè ñÿ àæ äî
ëþ òî ãî 1652 ð., ùî º íàä çâè ÷àé íî ïðî ìî âèñ òèì. Òiëüêè 21 ëþ òî ãî
âêà çà íî ãî ðîêó Á. Õìåëü íèöü êèé, çà òîð êó þ ÷è ïðî áëå ìó öà ðñüêî¿
çâåð õíîñòi, âïåð øå îá ìî âèâ ñÿ, «ùîá öàð ñêîº âå ëè ÷åñ òâî íàñ…
ïîä êðiïêóþ ðóêó ïðè é íÿ òè ðà ÷èë»6. Íàñ òóï íèé âè ïà äîê ñòàâ ñÿ
ëèøå íà ïî ÷àò êó ñåð ïíÿ 1653 ð. â ïåð iîä îñîá ëè âî ñèëü íî ãî íà òèñ -
êó ×è ãè ðè íà íà Ìîñ êâó ç ïðè âî äó âè êî íàí íÿ öà ðñüêî¿ îá iöÿí êè
ïðè é íÿ òè ãåòü ìà íà ïiä ñâîþ çâåðõíiñòü. ² çíî âó âè êî ðèñ òî âóºòüñÿ
ôîð ìó ëà «ïiä êðiïêó ðóêó»7, à íå «ïiä âè ñî êó ðóêó», õî÷à â ãðà ìîòi
Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à âiä 22 ÷åð âíÿ, ç ïðè âî äó íàä õîä æåí íÿ ÿêî¿
äî ×è ãè ðè íà é áóëî íà ïè ñà íî ëèñ òà, çãî äà Ìîñ êâè çà ãîð íó òà â
ôîð ìó ëó «çâî ëè ëè âàñ ïðè é íÿ òè ïiä íàøó öà ðñüêî¿ âå ëè÷ íîñòi âè -
ñî êó ðóêó»8.
ÙÙå ïî òðå áóº äîê ëàä íî ãî ç’ÿ ñó âàí íÿ ñå ìàí òè êà âè êî ðèñ òî -
âó âà íî ãî ãå íå ðàëü íîþ êàí öå ëÿðiºþ ïî íÿò òÿ «êðiïêà öà ðñüêà ðó -
êà». Îäíàê ÿñíî îäíå — ó ×è ãè ðèíi óíè êà ëè ôîð ìó ëè «ïiä âè ñî êó
öà ðñüêó ðóêó», òîäi ÿê ó ïðè êà çàõ òà ó âîºâî äñüêèõ ç’¿æäæèõ içáàõ
öiºþ ôîð ìó ëîþ àê òèâ íî êî ðèñ òó âà ëè ñÿ. ² ñàìå çðàç êè ìîñ êî âñüêî -
ãî äiëî âî äñòâà, à íå âëàñ òè âî óêðà¿íñüêi òåê ñòè ëÿã ëè â îñíî âó
ïðèºäíàâ ÷î/âîç ç’ºäíàâ ÷èõ òëó ìà ÷åíü íà ìiðiâ ãåòü ìà íà òà éîãî
îòî ÷åí íÿ â iñòîð iîã ðàôi¿.
Ðå òåëü íå â÷è òó âàí íÿ â äæå ðå ëà ïðî ÿñ íþº é ïðî áëå ìó
ñïiââiäíî øåí íÿ äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ðè òî ðè êè Á. Õìåëü íèöü êî ãî òà
éîãî ðå àëü íèõ íà ìiðiâ. Íàñ ïðàâäi ãåòü ìàí ïåð iî äè÷ íî äà âàâ
öiëêîì âè ðàçíi ñèã íà ëè ñòî ñîâ íî ñâî ãî ñïðà âæíüî ãî áà ÷åí íÿ ïåð ñ -
ïåê òèâ óêð à¿íñüêî–ìîñ êî âñüêèõ ñòî ñóíêiâ, à ãî ëîâ íå — ùîäî
ìåæi ìîæ ëè âî ãî çáëè æåí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè ç Ìîñ êâîþ. Âæå
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
338
íà çîði íà ëà ãîä æåí íÿ êîí òàêòiâ ç ìîñ êî âñüêè ìè ÷èí íè êà ìè âií
ãðà íè÷ íî ÷iòêî îêðåñ ëèâ ïðè é íÿò íó äëÿ íüî ãî ôîð ìó «öà ðñüêî¿
ìè ëîñòi». Ó ãåòü ìà íñüêî ìó ëèñòi äî ñå âñüêî ãî âîºâîäè Ç. Ëå îí -
òüºâà âiä 8 ÷åð âíÿ 1648 ð. çà çíà ÷å íî: «… à ìè, ÿê çäàâ íà ïðî äêî âå
íàøi ç Âîé ñêà Çà ïî ðîçü êî ãî, öàðó ºãî ìè ëîñ òè âøå ëÿ êóþ äîá ðî -
÷èí íîñòi ÷è íè ëè á i òå ïåð ïðè òîì ñòî¿ ìî»9. Òîá òî, ãåòü ìàí òà éîãî
îòî ÷åí íÿ ÿñíî âêà çó âà ëè íà òå, ùî âîíè íà â’ÿ çó âà ëè äî òðà äè -
öiéíî¿ äëÿ ïåð øî¿ ïî ëî âè íè XVII ñò. êàí âè êî çàöü êî-ìîñ êî âñüêèõ
ñòî ñóíêiâ, ÿêà ïå ðå äáà ÷à ëà âè íÿò êî âî âiäíî ñè íè òèì ÷à ñî âî ãî
ïiääà íñòâà, à òà êîæ âè êî ðèñ òàí íÿ êî çà êà ìè ìîñ êî âñüêî ãî ÷èí íè -
êà ó çìà ãàí íÿõ ç Âàð øà âîþ ñïåð øó çà ñòà íîâi iíòå ðå ñè, à äàëi é çà
iíòå ðå ñè «íà ðî äó ðóñü êî ãî»10. Íàâ ’ÿ çó âàí íÿ ãåòü ìà íîì Ìîñêâi
ëå ãåí äè ïðî ïiäòðèì êó êî ðî ëåì êî çàöü êî ãî ïî âñòàí íÿ òà ÷ó òîê
ïðî ñìåðòü Âëà äèñ ëà âà IV «âiä ëÿõiâ», îôiöiéíi ïðî ïî çèöi¿ Îëåê -
ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó âè ñó íó òè ñâîþ êàí äè äà òó ðó íà êîí âî êà öiéíî ìó
ñåéìi é çiïåð òèñü ó ñïðàâi åëåêöi¿ íà êî çàöü êó çáðîþ, çà ÿ âè ïðî ëî -
ÿëüíiñòü öà ðåâi — óñå öå áóëè ëàí êè îä íî ãî ëàí öþ ãà, ïðè çíà ÷å íî -
ãî âè âåñ òè Ìîñ êâó ç-ïiä âïëèâiâ ïî ëüñüêî¿ äèï ëî ìàòi¿.
Íàé äàëi, êóäè ìiã ñÿ ãà òè ìîñ êâî öåí òðèçì óêð à¿íñüêî ãî
ãåòü ìà íà, òàê öå äî îá ðàí íÿ Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à íà ïî ëüñüêî ãî
êî ðî ëÿ, ùî ðà äè êàëü íî çìiíè ëî á âí óòðiøíüî ïîë iòè÷ íó ñè òó àö iþ
â Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié òà ðîç êëàä ñèë ó öiëié Ñõiäíié ªâðîïi. Âëàñ íå,
çà öè òî âà íèé âèùå ôðàã ìåíò ãåòü ìà íñüêî ãî ëèñ òà ðàç îì çi ñâiä÷åí -
íÿ ìè iíøèõ äæå ðåë äîá ðå iäåí òèô iêóº òîé çìiñò, ÿêèé Á. Õìåëü -
íèöü êèé âêëà äàâ ó ñâîþ òàê çâà íó «åë åêöiéíó êîí öåï öiþ». Çàê ëè -
êà þ ÷è öàðÿ, ùîá òîé «ëÿ õîì i íàì ïà íîì i öà ðåì áóâ»11, âæè âà þ ÷è
âèñëiâ «çè ÷è ìî áèõ ìî ñîái ñà ìî äåð æöÿ, ãîñ ïî äà ðÿ òà êî ãî ó ñâî¿é
çåìëi, ÿêî âàøà öà ðñüêà ìè ëîñòü»12, ãåòü ìàí çîâñiì íå íà â’ÿ çó âàâ
äî áåç ïî ñå ðåä íüî ãî ïiäïî ðÿä êó âàí íÿ Ìîñ êîâi¿ âñiõ ðóñü êèõ çå -
ìåëü Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ÷è, áî äàé, òå ðåíiâ, êîí òðîëü î âà íèõ êî çà êà -
ìè. Ãåòü ìàí ïðè ñòî ñó âàâ äàâ íþ êî çàöü êó ëå ãåí äó ïðî êî ðî ëÿ ÿê
ïðè õèëü íè êà êî çàö òâà äî ïðî áëå ìè âè áî ðó íî âî ãî ñïðà âåä ëè âî ãî
äî êî çàêiâ òà äî ðóñü êî ãî ñâiòó ìî íàð õà, ÿêèì i áà ÷èâ ñÿ ïðà âîñ ëàâ -
íèé ìîñ êî âñüêèé öàð. Ñàìå â òà êèé ñïîñiá Á. Õìåëü íèöü êèé ñïîä i -
âàâ ñÿ çìiöíè òè íà ïðî òè âà ãó øëÿõòi êî ð îëiâñüêó âëà äó é äî ñÿã òè
ëåã iòèì íî ãî «çà ñïî êîºííÿ ñòà ðî æèò íî¿ ðåëiãi¿ ãðåöü êî¿» i «ïî ïðà -
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
339
âè âîëü íîñòi é ñâî áîä íà ðî äó ðóñü êî ãî», à òà êîæ ðîç â’ÿ çà òè ñóòî
êî çàöüêi ñòà íîâi ïðî áëå ìè. ²äåÿ ãëèá øî ãî iíòåã ðó âàí íÿ ç Ìîñ êî â -
ñüêîþ äåð æà âîþ íå âõî äè ëà äî «åë åêöiéíî¿ êîí öåïöi¿» ãåòü ìà íà.
²íà êøå íå ïiäòðè ìó âàâ áè âií ïiçíiøå êàí äè äà òó ðó òðàíñ iëüâà í -
ñüêî ãî êíÿ çÿ Þðiÿ ² Ðà êîöi13. ²íà êøå íå íà òÿ êàâ áè ìîñ êî âñüêèì
÷èí íè êàì íà ïðè íöè ïè êî ëèø íüî¿ êî çàöü êî¿ ñëóæáè öàðþ ÿê
çðàçîê äëÿ ïîáóäîâè ïîòî÷íèõ óêðà¿íñüêî–ìîñêîâñüêèõ ñòîñóíêiâ.
Çðåøòîþ, ïðîìîâèñòèìè º é ñâiä÷åííÿ, äîáóòi â óêðà¿íñüêèõ
ìiñòàõ âèâiäóâà÷àìè ïîðóáiæíèõ âîºâîä ó ÷åðâíi–ëèïíi.
Ó Âåï ðè êó é Ãà äÿ÷i êî çà êè ïðî ñâî¿ âèäè íà ïðî áëå ìó êî ðî -
ëþ âàí íÿ ìîñ êî âñüêî ãî öàðÿ ãî âî ðè ëè ïðÿ ìî: «Õî ÷å ìî áóòè ïiä
îäíèì õðèñ òè ÿ íñüêèì, ïiä òî áîþ áëà ãî ÷åñ òè âèì ãî ñó äà ðåì, öà ðåì
i âå ëè êèì êíÿ çåì Îëåêñiºì Ìè õàé ëî âè ÷åì âñiÿ Ðóñi, à iíøî ãî êî -
ðî ëÿ îá è ðà òè íå õî ÷å ìî»14. Àíàëîãi÷íi çà ñâî¿ì çìiñòîì ñóä æåí íÿ
áóëî ïî ÷ó òî â Áîðçíi, Íiæèíi òà Ïðè ëó êàõ: «… êî çà êè é áiëî ðóñöi
÷îðíi ëþäè ó âñiõ ìiñòàõ óñi Áîãà ìî ëÿòü ïðî òâîº öà ðñüêå áà ãà òî -
ði÷íå çäî ðîâ ’ÿ i õî ÷óòü òîãî, ùîá ¿ì óñiì áóòè ïiä òâîºþ öà ðñüêîþ
âè ñî êîþ ðó êîþ, i ùîá ¿ì óñþ Ïîëü ùó i Ëèò âó ïiäâåñ òè ïiä òâîþ
öà ðñüêó âè ñî êó ðóêó»15. Ó Íîâ ãî ðîäi-Ñiâå ðñüêî ìó, ÿê ïî âiäîì ëÿâ
Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó ñå âñüêèé âîºâîäà, «øëÿõ òà âñÿ òà ìiùà -
íè… õî ÷óòü áóòè ïiä òâîºþ âè ñî êîþ ðó êîþ i ïðî òå áîãà ìî ëÿòü,
ùîá áîã òå ¿ì áà æàí íÿ âè êî íàâ i òåáå, âå ëè êî ãî ãî ñó äà ðÿ, öà ðåì
ó÷è íèâ íà îá îìà âå ëè êè ìè äåð æà âà ìè, íà Ìîñ êîâñüêié i íà Ïîëü -
ñüêié, i ùîá âå ëè êà äåð æà âà Ìîñ êî âñüêà é Ïîëüñüêà áóëè ðàç îì»16.
15 ëèï íÿ õîëìñüêèé âîºâîäà iíôîð ìó âàâ öàðÿ, ùî íà êî çàöüêié
ðàäi âèð iøå íî «iíøî ãî êî ðî ëÿ íå îá è ðà òè (êðiì öàðÿ. — Àâò.) i
âñiºþ ëè òî âñüêîþ çåì ëåþ õðèñ òè ÿ íñüêî¿ âiðè ïiääà òè ñÿ òîái âå ëè -
êî ìó ãî ñó äà ðþ… ùîá, ãî ñó äàð, íàä íèìè, õðèñ òè ÿ íà ìè, áóâ i âiäàâ
òè, õðèñ òè ÿ íñüêèé îäèí âå ëè êèé ãî ñó äàð öàð, i âå ëè êèé êíÿçü»17.
À 20 ÷åð âíÿ ãiíåöü òðóá ÷å âñüêî ãî âîºâîäè ïðè íiñ iç Ïî ÷å ïà
çâiñòêó, ùî «êî ðî íà ïî ëüñüêà õî÷å íà êî ð îëiâñòâî êî ðî ëÿ Êà çè ìè -
ðà, à ïî âiò ëè òî âñüêèé i ÷åð êà ñè íà êî ð îëiâñòâî êî ðî ëÿ Êà çè ìè ðà
íå õî ÷óòü»18.
Ïðî âiäñóòíiñòü ó Á. Õìåëü íèöü êî ãî «ïðèºäíàâ ÷èõ» íà ìiðiâ
ñâiä÷àòü äæå ðå ëà ïðî ïå ðå áó âàí íÿ â Ìîñêâi Ñ. Ìó æè ëî âñüêî ãî,
ÿêèé ñóï ðî âîä æó âàâ ïàò ðiàð õà Ïà¿ ñiÿ é ìàâ íà ëà ãî äè òè îôiöiéíi
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
340
äèï ëî ìà òè÷íi ñòî ñóí êè ìiæ ãåòü ìà íîì i öà ðåì. Êî çàöü êèé ïî ë -
êîâ íèê íå ïî ðó øó âàâ ïðî áëå ìè ìîñ êî âñüêî¿ çâåð õíîñòi íàä âëàñ íå
óêð à¿íñüêîþ òå ðè òîðiºþ, îá ìå æèâ øèñü òó ìàí íèì ïî áà æàí íÿì
Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó ðîç øè ðè òè ñâî¿ âî ëîäi ííÿ. Çàê ëè êà þ ÷è
öàðÿ íàä à òè äî ïî ìî ãó Âiéñüêó Çà ïî ðîçü êî ìó, Ñ. Ìó æè ëî âñüêèé
ëèøå çà çíà ÷àâ: «Çà ùî îò ãîñ ïî äà â òðîé öè ñâå òîé ºäè íî ãî
ã[îéíóþ è ñòîê ðà]òíóþ çà ïëà òó â íåẠîäåð æà òè ðà ÷èø, à íà ñåì
ñâiòi îò Â[îéñêà Çà ïî ðîç êî]ãî âiðíîº óñëó æåíº â äiëå ðè öåð ñêîì çà
ïî âå ëåíiºì âàø[îãî öàð ñêî ãî] âå ëè ÷åñ òâà i ðîç øè ðåíº öà ðñòâà âà -
øî ãî öà ðñüêî ãî âå ëè ÷åñ òâà õ[ðåñ òè àí ñêî ãî çà âèêó] ñâîºãî äîã ëå -
äè òèñº ðà ÷èø. ×îãî ìè âñi õðåñ òè ÿí[å óñåð äíî æåëàºì, ÷òîá] ãå ðå -
òè êè i íå ïðè ÿ òåëi âiðè ïðà âîñ ëàâ íî¿ õðå[ñòè ÿí ñêîé áèëè] ïî êî ðå -
íè ïîä íîçè âà øå ãî öàð ñêî ãî âå ëè ÷åñ òâà i ãðîá á[îæèé çà
ñà ìî äåð æàâ]ñòâà âà øî ãî öà ðñüêî ãî âå ëè ÷åñ òâà ç ðóêè òó ðåö êîé ç
ïàò ðè[ÿð õà ìè îñâî áî]æíèé áèë õðèñ òà áîãà ìî ëèì»19. Ñ. Ìó æè -
ëî âñüêèé òà êîæ ÷iòêî ïiäêðåñ ëèâ ïðàã íåí íÿ êî çàêiâ «âñi òi ìiñöÿ,
äå æè âóòü ëþäè ïðà âîñ ëàâ íî¿ âiðè, âiä ïî ëÿêiâ âèç âî ëè òè, ùîá
ëþäè ïðà âîñ ëàâ íî¿ âiðè áóëè âiëüíi, à ïî ëÿ êàì ùîá äî öèõ ìiñöü
íå áóëî äiëà»20.
Îòæå, ïðåä ñòàâ ëå íà Ñ. Ìó æè ëî âñüêèì ïðî ãðà ìà ×è ãè ðè íà
âêëþ ÷à ëà íà ñàì ïå ðåä âiäñå ïà ðó âàí íÿ ðóñü êèõ çå ìåëü âiä Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿. Íà ìîñ êî âñüêî ìó íà ïðÿì êó êî çàöüêié âåðõiâöi éøëî -
ñÿ ïðî îãî ëî øåí íÿ öà ðåì âiéíè Âàð øàâi, çà ùî êî çà êè çî áîâ ’ÿ çó -
âà ëè ñÿ éîìó ñëó æè òè â ðàì êàõ ïðà âîñ ëàâ íî ãî áëî êó çà äëÿ ðå àë i çà -
öi¿ íàä çàâ äàí íÿ — ïå ðå ìî ãè íàä ìó ñóëü ìà íñüêèì ñâiòîì i âèç âî -
ëåí íÿ Ãðî áà Ãîñ ïîä íüî ãî. Òîá òî, òàê ñàìî, ÿê i â ëèñòi Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî äî öàðÿ âiä 8 ÷åð âíÿ 1648 ð., ç êî çàöü êî ãî áîêó çíî âó
áóëî âèñ òàâ ëå íî ïî ðiã ìîæ ëè âî ãî çà òiñíåí íÿ ñòî ñóíêiâ ç Ìîñ ê -
âîþ — òðà äèöiéíi ñëóæ áè íà çà ñà äàõ óìîâ íî ãî ïiääà íñòâà. Ïðè
öüî ìó ãåòü ìà íñüêà êàí öå ëÿð iÿ, íà ùî çâåð íóâ óâà ãó ùå Ì. Ãðó øåâ -
ñüêèé21, ïðè ãî òó âà ëà êîí òðàð ãó ìåíò íà âè ïà äîê, êîëè á Îëåêñié
Ìè õàé ëî âè÷ ïî ñè ëàâ ñÿ íà «âi÷íèé ìèð». Ïîñ ëà íåöü ìàâ ãî âî ðè òè,
ùî íà ñòóï ìîñ êî âñüêèõ âiéñüê íà ñìî ëå íñüêî ìó íà ïðÿì êîâi íå
ìîæå ââà æà òè ñÿ ïî ðó øåí íÿì Ïî ë ÿíiâñüêî¿ óãî äè, áî òà òå ðè òîð iÿ
«âæå ¿õ êî çàöü êà çåì ëÿ, à íå ïî ëüñüêà i íå ëè òî âñüêà». Âëàñ íå,
òiëüêè öþ ÷àñ òè íó ðóñü êèõ çå ìåëü Ñ. Ìó æè ëî âñüêèé «âiääົ ïiä
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
341
Ìîñ êâó. ²íøi òå ðå íè, ÿê âæå âèç âî ëåíi, òàê i òi, ùî ¿õ êî çà êè î÷èñ -
òÿòü âiä ïî ëÿêiâ, ïî ñëà íåöü âè íî ñèòü çà äóæ êè, íå ïðî ïî íó þ ÷è öà -
ðåâi âçÿ òè ¿õ ïiä ñâîº êðè ëî. Êî çà êè ïðî ñòî âiäâî þ þòü òå ðè òîð iþ,
äå «æè âóòü ëþäå ïðà âîñ ëàâ íî¿ õðèñ òè ÿ íñüêî¿ âiðè», ùîá òi ëþäè
áóëè âiëüíi. Ïðè öüî ìó, îäíàê, Á. Õìåëü íèöü êèé óìiëî óõè ëèâ ñÿ
âiä ïðÿ ìèõ îá iöÿ íîê, íà òîìiñòü ïðî ïî íó âàâ Ìîñêâi ñàìié ïî ëà ãî -
äè òè ç Âàð øà âîþ ïè òàí íÿ íà ëåæ íîñòi Ñìî ëå íñüêà, äîá ðå ðî çóì i -
þ ÷è, ùî â òà êî ìó âè ïàä êó îá èäâi íàä îâãî çà â’ÿç íóòü ó öié òðÿ ñî -
âèíi. Êîëè á «ñìî ëå íñüêèé» àð ãó ìåíò íå ïå ðå êî íàâ Ìîñ êâó âñòó -
ïè òè ó âiéíó, Ñ. Ìó æè ëî âñüêèé ìàâ îá ñòî þ âà òè âóæ ÷ó ïðî ãðà ìó, à
ñàìå ñõè ëÿ òè öàðÿ äî ïî ëiòè÷ íî ãî òèñ êó íà Âàð øà âó, àáè òà íå ÷è -
íè ëà íà ñèë ëÿ íàä ïðà âîñ ëàâ íè ìè é ïðè ïè íè ëà âiéíó ç êî çà êà ìè22.
Òà êèé ïiäõiä äî ðîç øè ðåí íÿ «öà ðñüêî¿ îò ÷è íè» âè ðàç íî
ñâiä÷èòü ïðî ÿâíå ìàí iïó ëþ âàí íÿ Á. Õìåëü íèöü êèì ïðî ìîñ êî â -
ñüêè ìè ãàñ ëà ìè, îãî ëþº âiäñóòíiñòü ó ãåòü ìà íà áà æàí íÿ ðå àëü íî
ïiäïî ðÿä êî âó âà òè Êî çàöü êó äåð æà âó Ìîñ êîâi¿. Íàâiòü ïàò ðiàðõ
Ïà¿ñié âiäðà çó ïiñëÿ îçâó ÷åí íÿ íiáè òî íà ìiðiâ Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî -
ãî ïiääà òè ñÿ öà ðåâi ïî ñïiøèâ çà ÿ âè òè, ùî «ïðî öå â ãåòü ìà íà áóäå
ñåéì, à ç ñåé ìó ïðè øëå äî ãî ñó äà ðÿ ïî ñëiâ»23.
ª öiëêîì î÷å âèä íèì, ùî ñàìå ÷å ðåç ïî çèö iþ ×è ãè ðè íà óêð à -
¿íñüêèé ïî ñîë íå âêëþ ÷èâ äî ñâ çà ïèñ êè ôîð ìó ëè «ïiä âè ñî êó
öà ðñüêó ðóêó», à íå ÷å ðåç òå, ùî, ÿê çà çíà ÷à ëè Ì. Ïåò ðî âñüêèé òà
ß. Ñå ðå äè êà24, íå õîòiâ íà ïà ïåði âåñ òè ìîâó ïðî öþ «òàºìíó»
ñïðà âó. Ïðàâ äà, Ñ. Ìó æè ëî âñüêèé ó ñâî¿é çà ïèñöi ñàì íà òÿê íóâ,
íiáè Á. Õìåëü íèöü êèé ùîñü òàêå òàºìíè ÷å ïå ðå êà çàâ ÷å ðåç ïàò ði -
àð õà i éîãî, Ñè ëó ÿ íà («Íå ïî âiðàë ñå ò òàé íè ëèñ òó [åãî ìè ëîñòü
ïàí ãåò ìàí] íî ïî âiðèë ñâÿ òè òå ëþ i ìíi»). Àëå öå, ñõî æå, áóâ ëèøå
òàê òè÷ íèé õiä, âèê ëè êà íèé ïðàã íåí íÿì ïî ñëàí öÿ áóäü-ùî ïî òðà -
ïè òè íà öàðñüêi î÷i.
Åôåê òèâ íèì ïî ñå ðåä íè êîì ìiæ ×è ãè ðè íîì òà Ìîñ êâîþ
ñòàâ Ïà¿ñié, ÿêèé çi ñâî ãî áîêó âè êî ðèñ òàâ íèç êó çà ñîáiâ, ïî êëè êà -
íèõ âè ïóê ëî ïîä à òè êî çàöüêi äî ñÿã íåí íÿ. Ïàò ðiàðõ àê òèâ íî êî ðèñ -
òàâ ç êîí ôå ñiéíèõ àð ãó ìåíòiâ, âñiëÿ êî ïiäêðåñ ëþ þ ÷è ðîëü ãåòü ìà -
íà ó çà õèñòi ïðà âîñ ëàâ ’ÿ òà âiéñüêîâi ïå ðå ìî ãè êî çàöü êî¿ çáðî¿ íàä
«ëÿ õà ìè»25. Ïà¿ñié íà âiòü ñïðî áó âàâ íà âiÿ òè ìîñ êî âñüêèì óðÿ äîâ -
öÿì âðà æåí íÿ, ùî Á. Õìåëü íèöü êî ìó âæå âäà ëî ñÿ äî ñÿã òè çíà÷ íèõ
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
342
óñïiõiâ íà øëÿ õó ôîð ìó âàí íÿ ïðà âîñ ëàâ íî¿ ëiãè ïðî òè êà òî ëèöü -
êî¿ Ïîëüùi. ×å ðåç öå ãî âî ðè ëî ñÿ ïðî íiáè òî äî ëó ÷åí íÿ äî óêð à -
¿íñüêî ãî âiéñüêà ïiä ÷àñ ïî õî äó â Ãà ëè ÷è íó ìîë äà âàí òà ìóí -
òÿíiâ26, ùî íà ñïðàâäi íå âiäïîâ iäà ëî äiéñíîñòi. Øâèä øå âñüî ãî,
ïîä iáíi ñëî âà âêëàâ ïàò ðiàð õîâi â óñòà Á. Õìåëü íèöü êèé, ðîç ðà õî -
âó þ ÷è â òàêèé ñïîñiá êðàùå óçàñàäíèòè ñâî¿ ïðîõàííÿ ïðî
âiéñüêîâó äîïîìîãó.
Ñâîþ ñòðà òå ãi÷íó ëiíiþ Á. Õìåëü íèöü êèé àê òèâ íî ïðî âî äèâ
i íà âåñíi 1649 ð. ïå ðåä öà ðñüêèì ïî ñëàí öåì Ã. Óíêî âñüêèì, ÿêèé
îçâó ÷èâ ïåð øó îïðàöü î âà íó ìîñ êî âñüêó êîí öåï öiþ ùîäî ×è ãè ðè -
íà. Íà ñàì ïå ðåä ãåòü ìà íîì áóëî ïiäâà æå íî íà ðiæíèé ïî ñòó ëàò
ìîñ êî âñüêî¿ êîí öåïöi¿ — òåçó ïðî âiäñóòíiñòü ó öàðÿ ëåã iòèì íî ãî
ïðè âî äó ïî ðó øó âà òè «âi÷íèé ìèð». Öå íå áóëî äëÿ ãåòü ìà íñüêî¿
êàí öå ëÿði¿ íî âèì çà âäàí íÿì. ßê óæå çâåð òà ëà ñÿ óâà ãà â iñòîð iîã ðà -
ôi¿27, Á. Õìåëü íèöü êèé äî âî äèâ çà êîííiñòü îãî ëî øåí íÿ Ìîñ êî -
âiºþ âiéíè Ïîëüùi òèì, ùî â Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié îá ðà íî é êî ðî íî âà -
íî íî âî ãî êî ðî ëÿ, ÿêèé äî «âi÷íî ãî ìèðó» íå ìຠíiÿ êî ãî âiäíî -
øåí íÿ. Ñâié çà êëèê íà ñòó ïà òè íà Ñìî ëåíñüê i äàëi íà Ëèò âó
ãåòü ìàí ïiäïåð íå òiëüêè òðà äè öiéíèì âæå ðåëiãiéíèì ãàñ ëîì, à
é ñëóø íèì âèç íà ÷åí íÿì ðîëi óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ó ïî ëüñüêî-ìîñ -
êî â ñüêèõ çìà ãàí íÿõ, çìiñò ÿêî ãî âè êà çó âàâ òà êîæ ÿñíå ðî çóìi ííÿ
×è ãè ðè íîì âïëè âó ÷èí íè êà Ðóñi íà ãå î ïîë iòè÷ íó ñòðà òèô iêàö iþ
Ñõiäíî¿ ªâðî ïè: «… áåç íà øî ãî Âiéñüêà Çà ï îðiçüêî ãî ñêðiçü âîíè,
ïî ëÿ êè i ëèò âà, áó äóòü íå ìi÷íi (“õóäè”), à â òèõ âiéíàõ ñèëüíi áóëè
íà øèì Çà ï îðiçüêèì Âiéñüêîì… íà ÷èºìó áîöi Çà ï îðiçüêå Âiéñüêî
i âñi Áiëà Ðóñü áóäå, òà ñòî ðî íà ñèëü íà âñiì íå ïðè ÿ òå ëÿì áóäå»28.
Òîìó Ìîñêâi íi÷îãî áîÿòèñÿ ÷åðãîâî¿ ïîðàçêè âiä Ðå÷i Ïîñïîëèòî¿.
Íà êî ðèñòü ñâî¿é ñïðàâi Á. Õìåëü íèöü êèé ïðî áó âàâ âè êî -
ðèñ òà òè é çà ïiçíiëó ïî ÿ âó â öàðÿ ïðå òåíçié íà êî ð îëiâñüêèé ïðå -
ñòîë. Îñêiëüêè åëåê öiÿ òà êî ðî íàö iÿ âæå âiäáó ëè ñÿ, ãåòü ìàí ïðî ïî -
íó âàâ Ìîñ êîâi¿ âèð iøè òè ïè òàí íÿ çíî âó æ òàêè íà ñòó ïîì íà Ëèò -
âó, ÿêèé çìó ñèòü ëè òîâöiâ «áèòè ÷î ëîì âå ëè êî ìó ãî ñó äà ðþ, ùîá
¿ì áóâ ãî ñó äà ðåì». À íå ìè íó ÷à çà òà êèõ óìîâ ïå ðå ìî ãà êî çàêiâ i
òà òàð íàä Ïîëü ùåþ îñòà òî÷ íî ïðè íå ñå Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó æà -
äà íó êî ðî íó29.
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
343
Êëþ ÷î âîþ æ íî âàöiºþ ñòà ëî çà ëó ÷åí íÿ Á. Õìåëü íèöü êèì
«iñòî ðè÷ íèõ» àð ãó ìåíòiâ, ó çâ’ÿç êó ç ÷èì âií âïåð øå òàê äîê ëàä íî
âèê ëàâ ïå ðåä Ìîñ êâîþ ñâîþ ïî ëiòè÷ íó ïðî ãðà ìó é êîì ïëåêñ äî -
êàçiâ ëåã iòèì íîñòi âè íèê íåí íÿ òà iñíó âàí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè.
Áóëî ïðî äå ìî íñòðî âà íî ðî çóìi ííÿ êî çàöü êîþ åë iòîþ òÿã ëîñòi
óêð à¿íñüêî¿ iñòîði¿ âiä êíÿ æèõ ÷àñiâ; óñâiäîì ëåí íÿ íåþ òå ðè òîð i -
àëü íèõ ìåæ Êè¿âñüêî¿ Ðóñi òà óêð à¿íñüêèõ åòíi÷íèõ çå ìåëü; íå ëåã i -
òèì íîñòi ïî ëüñüêî¿ âëà äè íàä Óêðà¿ íîþ; âïåâ íåíiñòü ó òîìó, ùî
ñàìå Ãåòü ìàí ùè íà, à íå Ìîñêâà, º ñïàäêîºìíèöåþ Êè¿âñüêî¿ Ðóñi
ÿê äåðæàâè.
Çà Á. Õìåëü íèöü êèì, ó êíÿ æó äîáó Ðóñü êà äåð æà âà îõîï ëþ -
âà ëà é òå ðå íè ìàé áóò íüî¿ Ìîñ êîâi¿. «À ìè öà ðñüêî¿ âå ëè÷ íîñòi ìè -
ëîñòi øóêàºìî i áàæàºìî òîìó, ùî âiä Âî ëî äè ìè ðà ñâÿ òî ãî õðå -
ùåí íÿ îäíà íàøà áëà ãî ÷åñ òè âà õðèñ òè ÿ íñüêà âiðà ç Ìîñ êî âñüêîþ
äåð æà âîþ i ìàëè îäíó âëà äó. À âiäëó ÷è ëè íàñ íå ïðàâ äà ìè ñâî¿ ìè
òà íà ñ èëüñòâîì ëó êàâi ëÿõè»30, — çà ÿ âèâ ãåòü ìàí Ã. Óíêî âñüêî ìó.
Öÿ íå îäíî ðà çî âî âè êî ðèñ òî âó âà íà äîñëiäíè êà ìè òåçà âêà çóº
çîâñiì íå íà òå, ùî â ãî ëî âàõ êî çàöü êî¿ âåðõiâêè, ÿê ïè ñàâ Á. Ôëî -
ðÿ31, ìiöíî ñèä iëî ïå ðå êî íàí íÿ ïðî «ºäíiñòü ïî õîä æåí íÿ òà iñòî -
ðè÷ íèõ äîëü ñõiäíèõ ñëîâ ’ÿí ó ïåð iîä iñíó âàí íÿ Äàâ íüî ðóñü êî¿
äåð æà âè». Íàñ ïðàâäi Á. Õìåëü íèöü êèé âiâ ìîâó ëèøå ïðî ñïiâ iñ -
íó âàí íÿ â êèºâî-ðóñü êó äîáó Ìîñ êîâi¿ òà âëàñ òè âî Ðóñi ïiä
ñïiëüíèì äåð æàâ íèì äà õîì òà ïðî òå, ùî öÿ òðà äèö iÿ áóëà çãî äîì
ïå ðå ðâà íà. Àäæå æ âiäîìi íà ñüî ãîäíi òåê ñòè, ùî íà ëå æàòü êî -
çàöüêié ñòàð øèíi, à òà êîæ ìîñ êîâñüêi äæå ðå ëà, ó ÿêèõ ïå ðåïîâ iäà -
ëè ñÿ âèñ ëîâ ëþ âàí íÿ ãåòü ìà íà òà éîãî îòî ÷åí íÿ, íå ìiñòÿòü íiÿ êèõ
ñëiäiâ âè êî ðèñ òàí íÿ êîí öåïöi¿ «îä íî ïëåìi ííîñòi» óêðà¿íöiâ òà
ðîñ iÿí. Êîëè æ âïè ñà òè ãåòü ìàíñüêi ñëî âà â çà ãàëü íèé êîí òåêñò
éîãî ïðî ìî âè, à òà êîæ âçÿ òè äî óâà ãè, ùî íà ïå ðå äîäíi Ïå ðå ÿñ ëà âà
1654 ð. óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà îä íî çíà÷ íî âiçüìå íà îçáðîºííÿ êîí -
öåïò ïðî «ïåð øî ðîäíiñòü» Êèºâà òà éîãî êíÿçiâ ñòî ñîâ íî Ìîñ êâè
òà ¿¿ äè íàñòi¿, ñòຠöiëêîì î÷å âèä íèì, ùî ãåòü ìàí íà ãî ëî øó âàâ íà
êî ëèø íüî ìó ïiäïî ðÿä êó âàííi ìîñ êî âñüêèõ çå ìåëü Êèºâó, ïiäêðåñ -
ëþ âàâ, ùî âëàñ íà äåð æà âîò âîð ÷à òðà äèö iÿ Ìîñ êîâi¿ çíà÷ íî ìî ëîä -
øà é áåðå ïî ÷à òîê ëèøå ç òîãî ÷àñó, êîëè «âiäëó ÷è ëè íàñ íå ïðàâ -
äà ìè ñâî¿ ìè òà íà ñ èëüñòâîì ëó êàâi ëÿõè». ßê ñâiä÷àòü äàëüøi âè -
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
344
ñëîâ ëþâàííÿ Á. Õìåëü íèöü êî ãî, öå áóëî ïî òðiáíî íå òiëüêè äëÿ
òîãî, ùîá âiäòiíè òè çà êîííiñòü âiäíîâ ëåí íÿ äåð æàâ íîñòi íà òå ðå -
íàõ âëàñ íå Ðóñi òà ëåã iòèìíiñòü iäå¿ âiäñå ïà ðó âàí íÿ îñòàí íüî¿ âiä
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, à é äëÿ îá´ðóí òó âàí íÿ òiº¿ ìåæi çáëè æåí íÿ ç Ìîñ -
êîâiºþ, ÿêó îá ñòî þ âàâ ×è ãè ðèí, àã iòó þ ÷è ìîñ êî âñüêî ãî öàðÿ ñòà -
òè ñâî¿ì çâåð õíè êîì. Ó øèð øî ìó ñåíñi òåçà ãåòü ìà íà çà ïå ðå ÷ó âà -
ëà ïðå òåíçi¿ ìîñ êî âñüêèõ öàðiâ íà ïðà âî âè äà âà òè ñåáå çà ºäè íèõ
ïðåä ñòàâ íèêiâ óñiº¿ Ðóñi. Ïiçíiøå óñi öi iäå¿ áóäå îôîð ìëå íî â óêðà -
¿íñüêó êîí öåï öiþ Ïå ðå ÿñ ëà âà 1654 ð., ́ ðóí òî âà íó, ÿê àð ãó ìåí òî âà -
íî ïî êà çàâ Ñ. Ïëîõié32, íà ïî ëî æåí íÿõ ïðî «ïåð øî ðîäíiñòü»
Êèºâà, ïðî ïîºäíàí íÿ äâîõ ðåëiãiéíî òà iñòî ðè÷ íî ñïî ðiäíå íèõ Ðó -
ñåé — Ìà ëî¿ òà Âå ëè êî¿, ïðî äè íàñ òè÷ íó ñïî ðiäíåíiñòü êíÿ çÿ Âî -
ëî äè ìè ðà òà ìîñ êî âñüêèõ êíÿçiâ.
Ïî ëî æåí íÿ ïðî «íå ïðàâ äó é íà ñ èëüñòâî ëÿõiâ» ãåòü ìàí âçÿâ
çà âiäïðàâ íèé ïóíêò îá´ðóí òó âàí íÿ íå ëåã iòèì íîñòi âëà äè Âàð øà -
âè íàä ðóñü êè ìè çåì ëÿ ìè, çâiäêè âè âî äè ëà ñÿ ïðà âî ÷èííiñòü âè -
íèê íåí íÿ é iñíó âàí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè. Ïà ðà ëåëü íî áóëî ïðè -
òÿã íó òî ÷èí íèê ïå ðå ñëiäó âàí íÿ ïðà âîñ ëàâ íèõ, ÿêèé çà âäÿ êè êîí -
ôåñ iî íàë içàöi¿, ùî ïðî êî òè ëà ñÿ ïî ªâðîïi, òåæ ñïðèé ìàâ ñÿ âæå ÿê
ëåã iòèì íà ïiäñòà âà äëÿ ñïðî òè âó Âàð øàâi33. Íàìið ïðî äîâ æó âà òè
âiéíó äî ïå ðå ìîæ íî ãî êiíöÿ âè âî äèâ ñÿ ç ôàê òó «ëó êà âñòâà» ëÿõiâ,
à òà êîæ øëÿ õîì àïå ëþ âàí íÿ äî ëåä âå íå àïî êà ëiïñè÷ íî ãî çà ãîñ -
òðåí íÿ â Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié ðåëiãiéíî ãî ïðî òèñ òî ÿí íÿ («çà íè íiøíþ
íàøó âiéíó íàì òîãî âîíè õîò iëè, ùîá íi îäíà äóøà íå ìîâ ëÿ òè ç
ïðà âîñ ëàâ íèõ õðèñ òè ÿí æèâà íå áóëà»)34. Òðåòié àð ãó ìåíò áóâ óçÿ -
òèé çi ñôå ðè ëåã iòèì íîñòi/íå ëåã iòèì íîñòi âëà äè íî âî ãî êî ðî ëÿ íàä
Ðóñ ñþ. Ãåòü ìàí äî âî äèâ âiäñóòíiñòü ó ßíà Êà çè ìè ðà çà êîí íèõ
ïðàâ íà ðóñüêi çåìëi Êî ðî íè, îñêiëüêè «êî ðî ëÿ ìè íå îá è ðà ëè i íå
êî ðî íó âà ëè, i õðåñ òà éîìó íå öiëó âà ëè»35. Íà ñà ìêiíåöü, ó ïðî ìîâi
Á. Õìåëü íèöü êî ãî íàä è áóºìî ñïðî áè çà ñòî ñó âà òè êîí öåï öiþ áî -
æåñ òâåí íî ãî ïðà âà ïðà âè òåëiâ. Áîã ó íüî ãî ñà íêöiî íóº âèõiä Êî -
çàöü êî¿ äåð æà âè ç-ïiä âëà äè ßíà Êà çè ìè ðà («êî ðîëü ¿ì (Ïîëüùi i
Ëèòâi. — Àâò.) ïðè ñÿ ãàâ, à íàñ ãîñ ïîäü âiä íèõ çáà âèâ»; «âî ëåþ
áî æîþ òèì âiä íèõ (ïî ëÿêiâ. — Àâò.) ñòà ëè âiëüíè ìè») òà óëåã i -
òèì íþº âëà äó ãåòü ìà íà («À çâî ëåí íÿì áî æèì îñòàí íüî ìó â ëþ äÿõ
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
345
ìåíi ïî âåëiâ íàä Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì i íàä Áiëîþ Ðóñ ñþ ó âiéíi
öié áóòè íà ÷àëü íè êîì i íàä ëÿõè i íàä ëèò âîþ ïå ðå ìî ãó ìàòè»)36.
Ç îñòàí íüî¿ òåçè âèï ëè âຠòà êîæ, ùî ïðè ðîäíi ìåæi Ãåòü -
ìàí ùè íè ìà þòü çáiãà òè ñÿ ç åòíi÷íè ìè óêð à¿íñüêè ìè êîð äî íà ìè,
à ñàìà äåð æàâíiñòü óÿâ ëÿ ëà ñÿ, ùî âàæ ëè âî, ñà ìî äîñ òàò íüîþ.
Á. Õìåëü íèöü êèé íà ãî ëî øó âàâ, ùî éîãî ïðè íöè ïî âèé ïiäõiä äî
çà ìè ðåí íÿ ç Ïîëü ùåþ ïî ëÿ ãຠâ òîìó, ùîá «âîíè á ìèð ç íàìè â÷è -
íè ëè íà òiì, ùî ¿ì, ëÿ õàì i ëèòâi, äî íàñ Çà ï îðiçüêî ãî Âiéñüêà i äî
Áiëî¿ Ðóñi, äiëà íåìàº. ² ïî ñòó ïè ëè ñÿ á ìåíi âñiºþ Áiëîþ Ðóñ ñþ ïî
òèõ êîð äî íàõ, ÿê âî ëîä iëè áëà ãî ÷åñ òèâi âå ëèêi êíÿçi»37. Êðiì òîãî,
iäåþ ïî âíî ãî ðîç ðè âó ç Ïîëü ùåþ âèñ ëîâ ëþ âà ëè Ã. Óíêî âñüêî ìó é
áà ãà òî êî çàêiâ38.
Ïðî òå, ùî Á. Õìåëü íèöü êèé óçÿâ êóðñ íà óñà ì îñòiéíåí íÿ
Ãåòü ìàí ùè íè, à çà îäíî é ïðî òå, ùî ãåòü ìàí íå îòî òîæ íþ âàâ öà ð -
ñüêó çâåðõíiñòü çi âìîí òó âàí íÿì ñâ äåð æà âè â ïî ëiòè÷ íó ñòðóê -
òó ðó Ìîñ êîâi¿, ñâiä÷àòü òà êîæ çìiíè, âíå ñåíi ãå íå ðàëü íîþ êàí öå -
ëÿðiºþ äî êîí öåïöi¿ êî ðî ëþ âàí íÿ Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à. ßêùî â
1648 ð. ìîñ êî âñüêèé öàð ìèñ ëèâ ñÿ êî ðî ëåì Ðóñi, Ïîëüùi òà Ëèò âè,
òî òå ïåð ó ðàçi ïå ðå ìîæ íî¿ âiéíè ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ «âå ëè êèé
ãî ñó äàð çà áî æîþ äî ïî ìî ãîþ áóäå íàä îá îìà íàä ïî ëüñüêîþ i íàä
ëè òî âñüêîþ çåì ëåþ ãî ñó äà ðåì»39, òîá òî ñòà íå êî ðî ëåì âæå òiëüêè
äëÿ äâîõ îñòàííiõ. Êî çàöü êà æ äåð æà âà âè âî äèòü ñÿ çà ìåæi êî ð î -
ëiâñòâà. À âiäòàê íå ÿê îðãà íi÷íà ñêëà äî âà Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, à ÿê
âiäñå ïà ðî âà íå âiä íå¿ ñà ìî äîñ òàòíº é ëåã iòèì íå äåð æàâ íå òiëî,
øóêຠâîíà öà ðñüêî¿ ëàñ êè. Âiäïî âiäíî ïî ái÷íèé åôåêò âiä îñòàí -
íüî¿ — çâó æåí íÿ ñó âå ðåí iòå òó Ãåòü ìàí ùè íè — àæ íiÿê íå ìiã óÿâ -
ëÿ òè ñÿ áiëüøèì âiä òîãî, ÿêèé ìàëè âiä÷ó òè íà ñîái Ïîëü ùà òà
Ëèò âà âiä êî ðî ëþ âàí íÿ Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè ÷à. Òîæ, ñó äÿ ÷è ç óñüî -
ãî, Á. Õìåëü íèöü êî ìó éøëî ñÿ ìàê ñè ìóì ïðî ïîºäíàí íÿ Êî çàöü êî¿
äåð æà âè ç Ìîñ êâîþ âè íÿò êî âî ÷å ðåç îñî áó ñïiëüíî ãî ìî íàð õà, áåç
áóäü-ÿêèõ ãëèá øèõ iíòåã ðàöié. Ó òà êî ìó âè ïàä êó äî ñÿ ãà ëî ñÿ îñòà -
òî÷ íå óëåã iòèì íåí íÿ Ãåòü ìàí ùè íè òà óòâî ðåí íÿ ïðà âîñ ëàâ íî¿
ëiãè, ÿêà òàê ìà ðè ëà ñÿ ñõiäíèì ïàò ðiàð õàì.
Äî øè ðî êî ãî æ çà ãà ëó óêð à¿íñüêî ãî íà ñå ëåí íÿ iäåÿ ñïiëêè ç
Ìîñ êâîþ ïî òðàï ëÿ ëà, çâiñíî, ó ñïðî ùå íî ìó âèã ëÿäi, áåç äî äàò êî -
âèõ ïî ÿñ íåíü þðè äè÷ íèõ òîí êîùiâ, ëèøå ÿê ïðàã íåí íÿ êî çàöü êî¿
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
346
âåðõiâêè âè ëî ìè òè ñÿ ç-ïiä âëà äè ïî ëüñüêî ãî êî ðî ëÿ i ïå ðåé òè ïiä
öà ðñüêó çâåðõíiñòü. Ãåòü ìàí òà éîãî îòî ÷åí íÿ ïî òðå áó âà ëè âñiëÿ -
êî ãî ïî øè ðåí íÿ â Óêðà¿íi óÿâ ëåíü ïðî «ñïðà âåä ëè âî ãî ïðà âîñ ëàâ -
íî ãî öàðÿ». Öå äà âà ëî â ðóêè ñòàð øèíi ùå îäèí (i ïî òóæ íèé) çà ñiá
çãóð òó âàí íÿ ìàñ íà äàëü øó âiéíó ç Ïîëü ùåþ, ïðà öþ âà ëî íà
çìiöíåí íÿ ïî çèöié (ñâiòîã ëÿä íèõ i ïðàê òè÷ íèõ) òiº¿ âëà äè, (òîá òî
êî çàöü êî¿ àäìiíiñòðàöi¿), ÿêà âòiëþ âà ëà êóðñ íà ñïiëêó ç îä íî -
âiðíîþ Ìîñ êâîþ òà íà ïðè ùåï ëåí íÿ ñóñïiëüñòâó iäå¿ óíå çà ëåæ -
íåí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè âiä Âàð øà âè. Íà øà ðî âó þ ÷èñü íà ïðî öåñ
ïå ðå òâî ðåí íÿ âëà äè ãåòü ìà íà, çäî áó òî¿ «ïðåç øàá ëþ», íà ïî ñëà íó
Áî ãîì, íå êîí êðå òè çî âàíiñòü íà âiþ âà íî¿ «çãî ðè» ôîð ìó ëè ïiäïî -
ðÿä êó âàí íÿ îä íî âiðíî ìó öà ðåâi ïî ðîä æó âà ëà íà «íèçó» òàêó æ íå -
âèç íà ÷åíiñòü â äóì êàõ i õà î òè÷íiñòü òà ïëó òà òè íó â ñóä æåí íÿõ.
Ó òà êî ìó âèã ëÿäi ïî øè ðå íå íà ïiäêî çàöüêié òå ðè òîði¿ ãàñ ëî ïî øó -
êó öà ðñüêî¿ ìè ëîñòi é çà ñòóï íèö òâà ïî òðàï ëÿ ëî äî ìîñ êî âñüêèõ
âóõ. Çàç íàâ øè ïðå ïà ðàöi¿ ñïåð øó â ãî ëî âàõ òèõ, õòî áåç ïî ñå ðåä íüî
÷óâ òàêå, à çãî äîì ó ïðàê òè êàõ ìîñ êî âñüêî ãî äiëî âî äñòâà, âîíî âè -
ëè âà ëî ñÿ ó ôîð ìó ëè, ÿêi íàä è áóºìî ó âîºâî äñüêèõ âiäïèñ êàõ òà
ñòà òåé íèõ ñïèñ êàõ ïî ñëàíöiâ â Óêðà¿ íó. Ñàì Á. Õìåëü íèöü êèé àæ
äî Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî¿ ðàäè 1654 ð. òåæ íå îá òÿ æó âà òè ìå ñåáå íàä -
ìiðíè ìè ïî ÿñ íåí íÿ ìè, i öiëêîì çðî çóì iëî — ÷îìó. Àäæå ÷å ðåç ïî -
çèö iþ Ìîñ êâè äî ïðàê òè÷ íèõ êðîêiâ ç ðå àë içàöi¿ ïðî åê òó íå äî õî -
äè ëî é ðîç êðè âà òè êàð òè, ñâiäî ìî îá ìå æó þ ÷è ñîái ìîæ ëè âîñòi äëÿ
ìà íåâ ðó, íå âè ïà äà ëî, áiëüøå òîãî, áóëî øêiäëèâî.
Íå ìîã ëî íå íà ñòî ðî æó âà òè Ìîñ êâó é òå, ùî â Óêðà¿íi ÷àñ òî
çâî äè ëè íà ìið ïiääà òè ñÿ öà ðåâi äî òðèâ iàëü íî¿ ìiãðàöi¿ íà òå ðè òî ð -
iþ Ìîñ êîâi¿ ó âè ïàä êó îñòà òî÷ íî¿ ïî ðàç êè êî çàêiâ âiä ïî ëüñüêî ãî
âiéñüêà40, à ùå öèð êó ëþ âàí íÿ çâiñòîê ïðî iíâàð iàíòíiñòü äëÿ
óêðà¿íöiâ íà ïðÿìêiâ ìîæ ëè âî ãî ïå ðå ñå ëåí íÿ. ²íôîð ìà òî ðè ïî ðó -
áiæíèõ âîºâîä ïî âiäîì ëÿ ëè, ùî ïî ðó÷ iç ìîñ êî âñüêè ìè çåì ëÿ ìè
ðîç ãëÿ äàºòüñÿ é Êðèì, äå âèõiäöi çáè ðà ëè ñÿ «æèòè ðàç îì ç òà òà ðà -
ìè»41. Öå îñâiæó âà ëî â ïàì ’ÿòi ôàê òè ïå ðå ìiùåí íÿ êî çàêiâ äî
Êðè ìó â êiíöi 30–õ ðð. XVII ñò.
Ïiä òà êèì êó òîì çîðó íà áó âà þòü õà ðàê òåð íî ãî âiäòiíêó é òi
çìiíè, ÿêi ïðî ñòå æó þòü ñÿ â ïî ÿñ íåí íÿõ ãåòü ìà íîì Ìîñêâi ëîã iêè
ñâî¿õ ñòî ñóíêiâ ç Êðè ìîì. Ðàí iøå óêëà äåí íÿ êî çàöü êî-òà òà ðñüêî¿
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
347
âiéñüêî âî¿ ñïiëêè òðàê òó âà ëî ñÿ ÿê âè ìó øå íèé êðîê, çðîá ëå íèé
ãåòü ìà íîì ÷å ðåç âiäìî âó Ìîñ êâè ñòà òè ñî þç íè êîì: ùå Ïà¿ñié äî ò -
ðè ìó âàâ ñÿ öiº¿ ëiíi¿. Òå ïåð ×è ãè ðèí ïîä àâ ïðî áëå ìó â ñóòòºâî
iíøî ìó ñâiòëi. Á. Õìåëü íèöü êèé ïðÿ ìî çà ÿ âèâ Ã. Óíêî âñüêî ìó, ùî
«ç êðè ìñüêèì ó ìåíå öà ðåì i ç öà ðå âè ÷à ìè, i ç óñiºþ îðäîþ çìiöíè -
ëî ñÿ äó øà ìè i ç ïî ñëà ìè ëèñ òîì íà îá èäâi ñòî ðî íè, ùî ¿ì âiä ìåíå
i âiä Âiéñüêà Çà ï îðiçüêî ãî íå âiäñòó ïà òè, à íàì âiä íèõ íå âiäñòà âà -
òè, i ¿õíÿ ïðàâ äà äî ìåíå i äî Âiéñüêà Çà ï îðiçüêî ãî º»42. Öÿ äðóæ áà
ñïðÿ ìî âà íà íà óíå çà ëåæ íåí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè âiä Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëè òî¿, à Êðè ìó âiä Òó ðå÷ ÷è íè. Á. Õìåëü íèöü êèé íà âiòü ñïðî áó âàâ
ïîä à òè ñòî ñóí êè ç íèìè â ðåëiãiéíèõ áàð âàõ. Çà ñëî âà ìè ãåòü ìà íà,
²ñëàì-¥iðåé íiáè ãî âî ðèâ, ùî «ïðè é øîâ ÷àñ ïðà âîñ ëàâ íèì õðèñ òè -
ÿ íàì iç íå âîëi âiä óñiõ çâiëüíè òè ñÿ»43. Áóëî íà âå äå íî é äî êà çè
«ïðàâ äè» õàíà — éîãî âiäìî âà ïî ëüñüêèì ïî ñëàì ðî çìiíÿ òè
âiéñüêî âó ñïiëêó ç êî çà êà ìè íà óïî ìèí êè âiä Âàð øà âè òà ôàêò ïå -
ðå ïðàâ ëåí íÿ äî ×è ãè ðè íà ëèñ òà, îò ðè ìà íî ãî âiä ßíà Êà çè ìè ðà.
Ñâîºþ æ çà ñëó ãîþ ïå ðåä ïðà âîñ ëàâ íèì öà ðåì, ÿêà îñòà òî÷ íî óëåã -
i òèì íþº ñïiëêó ç íå âiðíè ìè, Á. Õìåëü íèöü êèé ââà æàâ òå, ùî éîìó
âäà ëî ñÿ çáè òè ²ñëàì-¥iðåÿ ç íà ìiðó îðãàí içó âà òè ïî õiä íà ìîñ -
êîâñüêi çåìëi44.
Âiäòàê ãåòü ìàí íå ïðî ñòî îá´ðóí òî âó âàâ ïðà âîìiðíiñòü êî -
çàöü êî-òà òà ðñüêî ãî ñî þ çó, çîê ðå ìà, ç ðåëiãiéíî ãî ïî ãëÿ äó, à é çà -
ñâiä ÷èâ ïå ðåä öà ðñüêèì ïî ñëàí öåì íà ÿâíiñòü ó çà ïàñ íè êàõ äèï ëî -
ìà òi¿ Ãåòü ìàí ùè íè iäå¿ âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷ íî¿ ëiãè ç ìó ñóëü ìà í ñü -
êè ìè ñóñ iäà ìè, iäå¿, áåç ñó ìíiâó, ãëè áî êî øêiäëè âî¿ äëÿ ií òå ðåñiâ
Ìîñ êîâi¿. Âïðî âàä æó þ ÷è òàêó êîí öåï öiþ äî äèï ëî ìà òè÷ íî ãî îá i -
ãó â ðàì êàõ âiäíî ñèí ç ìîñ êî âñüêèì ñâiòîì, ãåòü ìàí, áå çó ìîâ íî,
ðà õó âàâ ¿¿ çà îäèí iç âà æåëiâ âïëè âó íà ïî çèö iþ öàðÿ ç óêð à¿íñüêî ãî
ïè òàí íÿ, ÷èì çà ïî ÷àò êó âàâ ãóñ òî çà øòðè õî âà íó â ìàé áóò íüî ìó
ñòî ðiíêó ñâî ãî ìàí iïó ëþ âàí íÿ ç öiºþ ìå òîþ ìó ñóëü ìà íñüêèì
÷èí íè êîì. Âîä íî ÷àñ, ç îãëÿ äó íà îá ãî âî ðþ âàíiñòü ó ñå ðå äî âèùi
êî çàöü êî¿ åë iòè ïðî áëå ìè ïî ëiïiäëåã ëîñòi Ãåòü ìàí ùè íè, ïî âiäîì -
ëåí íÿ Á. Õìåëü íèöü êî ãî ñòà ëî îäíèì iç ïåð øèõ êðîêiâ íà øëÿ õó
äèï ëî ìà òè÷ íî¿ àï ðî áàöi¿ öiº¿ ïðî äóê òèâ íî¿ äëÿ Óêðà¿íè iäå¿.
Íå çìiíè ëà ñÿ ïî çèö iÿ Á. Õìåëü íèöü êî ãî é ïiñëÿ óêëà äåí íÿ
Çá îðiâñüêî ãî äî ãî âî ðó, ÿêèé ôàê òè÷ íî óëåã iòèì íèâ éîãî âëà äó òà
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
348
ñàìå iñíó âàí íÿ Êî çàöü êî¿ äåð æà âè. Ãåòü ìàí ïðî äîâ æó âàâ ñòî ÿ òè
íà ñâîºìó: çà ïåâ íÿâ ïðî íà ìið âèç íà òè âëà äó öàðÿ é îä íî ÷àñ íî íà -
â’ÿ çó âàâ ñÿ äî òðà äè öiéíî¿ ôîð ìó ëè: ñà ìî äîñ òàòíiñòü Ãåòü ìàí ùè -
íè ÿê âiä’ºäíà íî ãî âiä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ äåð æàâ íî ãî óòâî ðåí íÿ ïiä
íîì iíàëü íîþ çâ åðõíiñòþ ïðà âîñ ëàâ íî ãî ìîñ êî âñüêî ãî ìî íàð õà.
Âiäòiíåí íþ öüî ãî êëþ ÷î âî ãî ìî ìåí òó ñëó ãó âà ëà âèñ ëîâ ëå íà âîñ å -
íè 1649 ð. öà ðñüêèì ïî ñëàì Ã. Íå ðî íî âó òà Ã. Áîã äà íî âó â äóñi
êîí öåïöi¿ áî æåñ òâåí íî ãî ïðà âà òåçà ïðî òå, ùî ãåòü ìà íó «âî ëåþ
áî æîþ, âåëiâ íàä Âiéñüêîì Çà ï îðiçüêèì i íàä óñiìè ïðà âîñ ëàâ íè -
ìè õðèñ òè ÿ íà ìè â çà ïîðiçüêié çåìëi íà ÷àëü íè êîì áóòè i íàä ëÿ õà -
ìè ïå ðå ìî ãó ìàòè»45. Äî òîãî æ ïiñëÿ çäî áóò òÿ êî çàöü êèì
âiéñüêîì öiº¿ ïå ðå ìî ãè Áîã çìó ñèâ Ði÷ Ïîñ ïî ëè òó âèç íà òè êîð äî -
íè Ãåòü ìàí ùè íè («i ðóáiæ âîíè ìiæ ñî áîþ ó÷è íè ëè»)46, ùî íàä à -
ëî iñíó âàí íþ îñòàí íüî¿ îçíàê ëåã iòèì íîñòi. Ç òàê òè÷ íèõ ìiðêó âàíü
Á. Õìåëü íèöü êèé öüî ãî ðàçó îá iéøîâ ñÿ áåç ïðî çî ðèõ íà òÿêiâ, ùî ó
âè ïàä êó âiäìî âè Ìîñ êâè â íüî ãî ìî æóòü ç’ÿ âè òè ñÿ iíøi ïðî òåê òî -
ðè, íà âïà êè — íà ãî ëî øó âàâ íà òîìó, ùî, êðiì ïðà âîñ ëàâ íî ãî ìîñ -
êî âñüêî ãî ìî íàð õà, âií òà Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå «ìàòè íiêî ãî ãî ñó -
äà ðåì íå áó äóòü». Äëÿ ðiâíî âà ãè, îäíàê, ². Âè ãî âñüêèé ïî iíôîð ìó -
âàâ Ã. Íå ðî íî âà òà Ã. Áîã äà íî âà ïðî äèï ëî ìà òè÷íi ñòî ñóí êè
×è ãè ðè íà ç Òó ðå÷ ÷è íîþ47.
ßê i íà âåñíi, Á. Õìåëü íèöü êèé íà ìà ãàâ ñÿ îá´ðóí òó âà òè çà -
êîííiñòü ñâî¿õ âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷ íèõ ñòî ñóíêiâ ç «áó ñóð ìà íà ìè» é
ïî êà çà òè êî ðèñíiñòü çáëè æåí íÿ ç òà òà ðà ìè äëÿ ïðà âîñ ëàâ íî ãî
ñâiòó. Âè êî ðèñ òî âó âà ëè ñÿ òi æ àð ãó ìåí òè: êðè ìñüêèé õàí º âiðíèì
ñî þç íè êîì ïðî òè ëÿõiâ òà iíøèõ íå ïðè ÿ òåëiâ, ãî òî âèé óíå çà ëåæ -
íè òè ñÿ âiä ñóë òà íà é ðàç îì ç Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì âèç íà òè
çâåðõíiñòü ïðà âîñ ëàâ íî ãî öàðÿ, ùî ñòà íå îäíèì iç ïðî ÿâiâ íà áëè -
æåí íÿ òîãî ÷àñó, êîëè «âñi áó ñóð ìàíñüêi òà iíøèõ ðiçíèõ âið äåð -
æà âè áó äóòü ïðà âîñ ëàâ íè ìè õðèñ òè ÿ íñüêî¿ âiðè çà ñõiäíèì âå ëè -
êèì ãî ñó äà ðåì»48. Íà äî âà æîê çíî âó éøëî ñÿ ïðî íà ìið êî çàêiâ
ðàç îì ç òà òà ðà ìè, âî ëî õà ìè òà ìóí òÿ íà ìè éòè âiéíîþ íà Òó ðå÷ ÷è -
íó49, ÿêèé, îäíàê, ïiä òîé ÷àñ íå áóâ òà êèì ôàí òàñ òè÷ íèì ç îãëÿ äó
íà âiäðîä æåí íÿ â ªâðîïi ïëàíiâ àí òè òó ðåöü êî¿ ëiãè òà íà òó àê -
òèâíiñòü, ÿêó â öüî ìó íà ïðÿì êó ïðî ÿâ ëÿ ëà Ïîëü ùà50.
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
349
Âðåøòi, Á. Õìåëü íèöü êèé âäàâ ñÿ äî øàí òà æó Ìîñ êâè, ïî -
ãðî æó þ ÷è ïðè ñòà òè íà âè ìî ãè ²ñëàì–Ãiðåÿ ùîäî ñïiëüíî ãî êî -
çàöü êî–òà òà ðñüêî ãî ïî õî äó íà Ìîñ êîâ ùè íó ÷è íà Äîí. Óïðî äîâæ
äðó ãî¿ ïî ëî âè íè 1649–1652 ðð. ãåòü ìàí àê òèâ íî ðî çiãðó âàâ êàð òó
êðè ìñüêî¿ çà ãðî çè51.
Ïîâ òîð íî ó ðîç ãîð íó òî ìó âèã ëÿäi ìîñ êî âñüêà ñêëà äî âà ïî -
ëiòè÷ íèõ êîí öåïöié ×è ãè ðè íà áóëà ïðåä ñòàâ ëå íà öà ðñüêî ìó ïî ñëó
Â. Óíêî âñüêî ìó â ñåðïíi 1650 ð. Âîíà íi÷èì íå âiäðiçíÿ ëà ñÿ âiä
ïðå çåí òî âà íî¿ íà âåñíi 1649 ð.52, ùî âè êà çóº íå çìiííiñòü ãåòü ìà í -
ñüêî ãî êóð ñó íà äî ñÿã íåí íÿ ôîð ìàëü íî¿ çâåð õíîñòi öàðÿ íàä Ãåòü -
ìàí ùè íîþ. Îäíî ÷àñ íî Â. Óíêî âñüêèé äîâ iäàâ ñÿ áà ãà òî íî âî ãî
ïðî ìîë äà âñüêó é òó ðåöü êó ïðî ãðàìè ãåòü ìà íà. Öÿ iíôîð ìàö iÿ
îïðàöü î âó âà ëà ñÿ Ìîñ êâîþ âæå ïiñëÿ ïî âåð íåí íÿ ïî ñëà é ðàç îì
ç iíøè ìè ïî âiäîì ëåí íÿ ìè ñïðè ÷è íè ëà ñÿ äî ïî ÿ âè íî âàöié ó ìîñ -
êî â ñüêèõ ïiäõî äàõ äî óêð à¿íñüêî¿ ñïðà âè.
×å ðåç äâà òèæíi ïiñëÿ âiä’¿çäó Â. Óíêî âñüêî ãî ãåòü ìàí ùå
ðàç ìàâ çìî ãó âèñ ëî âè òè ñÿ ïå ðåä ìîñ êî âñüêè ìè ïðåä ñòàâ íè êà ìè:
ó ×è ãè ðèíi ïðî ¿çäîì äî Ìîñ êâè ïî áó âàâ ñòà ðåöü Òðî ¿öüêî-
Ñåðãiºâîãî ìî íàñ òè ðÿ À. Ñó õà íîâ. Çà öèì ðàç îì Á. Õìåëü íèöü êèé
áóâ ðiçêiøèì, íiæ êîëè ïðè é ìàâ ìîñ êî âñüêî ãî ïî ñëàí öÿ. ßêùî
Â. Óíêî âñüêèé íå ïî ÷óâ ïî ãðîç íà àä ðå ñó Ìîñ êâè òà ñåí òåíöié ç
ïðè âî äó ìîæ ëè âî¿ àëü òåð íà òè âè ìîñ êîâñüêié çâåð õíîñòi, òî À. Ñó -
õà íî âó äî âå ëî ñÿ âèñ ëó õà òè é çà ïè ñà òè äëÿ Ïî ñ îëüñüêî ãî ïðè êà çó
÷iòêi é íå äâîç íà÷íi òåçè, âèò ðè ìàíi ó ñòèëi àáî/àáî, çâè÷ íî ìó äëÿ
ñòðà òåãié, çà ñòî ñî âó âà íèõ ãåòü ìà íîì íà ìîñ êî âñüêî ìó íà ïðÿì êó ç
îñåíi 1649 ð.
Ñïåð øó ïðî íà ìið êî çàêiâ ðàç îì ç òà òà ðà ìè iòè íà Ìîñ êî â -
iþ, ÿêùî öàð ¿õ íå âiçüìå ïiä çà õèñò, ñòà ðåöü ïî ÷óâ ïî äî ðîçi äî ×è -
ãè ðè íà. Òàêi ðîç ìî âè ïå ðå ïëiòà ëè ñÿ iç çà ÿ âà ìè ïðî áà æàí íÿ áóòè
ðàç îì ç ìîñ êî âñüêèì ãî ñó äà ðåì, ùî âiäáè âà ëî ïðî ïà ãàí ä èñò ñüêó
ðî áî òó ãåòü ìà íà òà éîãî îòî ÷åí íÿ, ñïðÿ ìî âà íó íà âêîð iíåí íÿ â
Óêðà¿íi iäå¿ âiä’ºäíàí íÿ âiä äåð æàâ íî ãî òiëà Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿.
². Âè ãî âñüêèé ïî âiäî ìèâ ñòàð öåâi, ùî ÿêáè íå ïî çèö iÿ ×è ãè ðè íà,
òî íà Ìîñ êâó ÷å êà ëà á äîëÿ Ìîë äî âè. Äàëi âæå ñàì Á. Õìåëü íèöü -
êèé ãî âî ðèâ À. Ñó õà íî âó, ùî «íiõòî éîìó òàê íå äîø êóëü íèé, ÿê
öàð ìîñ êî âñüêèé», ùî «êîëè ãî ñó äàð íàñ íå ïðè é ìå, òî âæå ÿ íå âè -
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
350
íåí áóäó, õiáà ùî íå âî ëÿ íàñ ñî âî êó ïèòü, ÿê i âî ëîõ… çëó ÷ó ñÿ ç
òóð êà ìè, i ç òà òà ðà ìè, i ç âî ëî õà ìè, i ç ìóí òÿ íà ìè, i ç óãîð öÿ ìè i
ïiäó çåì ëþ éîãî çà ïóñ òî øó òàê, ÿê i âî ëîñü êó». Ùîá éîãî ñëî âà
ñèëüíiøå âïëè íó ëè (i íå òiëüêè íà Ìîñ êâó), ãåòü ìàí ãî âî ðèâ ¿õ ïðè
êî ð èíôñüêî ìó òà íà çà ðå òñüêî ìó ìèò ðî ïî ëè òàõ òà ïðè ïî ñëàí öåâi
âiä êíÿ çÿ Ä. Çàñ ëà âñüêî ãî. Âàæ ëè âèì áóëî é òå, ùî çãà äàíi ìèò ðî -
ïî ëè òè íà öåð êîâíié ñëóæái âå ëè ÷à ëè ãåòü ìà íà «ãî ñó äà ðåì i ãåòü -
ìà íîì Âå ëè êî¿ Ðîñi¿». Öå äà âà ëî Ìîñêâi ÿñ íèé ñèã íàë ñòî ñîâ íî
íà ïðÿì êó åâî ëþöi¿ óÿâ ëåíü ïðî ãåòü ìà íñüêó âëà äó. Á. Õìåëü íèöü -
êèé òà êîæ âiäìî âèâ ñÿ âè äà âà òè öà ðñüêèì ëþ äÿì ñà ìîç âàí öÿ
Ò. Àíêóäiíîâà, ïðî iãíî ðó âàâ øè ïðî õàí íÿ Ïà¿ ñiÿ. À. Ñó õà íî âó
áóëî ïî âiäîì ëå íî, ùî ñà ìîç âàí öþ íà êà çà íî ñà ìî ìó ïî êè íó òè
ìåæi Ãåòü ìàí ùè íè53.
Âîä íî ÷àñ Á. Õìåëü íèöü êèé íà âiâ ñòàð öþ îïðàöü î âàíi ãå íå -
ðàëü íîþ êàí öå ëÿðiºþ íîâi àð ãó ìåí òè, ÿêi äà âà ëè öàðþ çìî ãó ëåã i -
òèì íî âiäìî âè òè ñÿ âiä «âi÷íî ãî ìèðó». Øó êà ëè ñÿ âîíè ó ñôåði
ïðà âîñ ëàâ íî¿ ñî ëiäàð íîñòi. Á. Õìåëü íèöü êèé çà ÿâ ëÿâ, ùî âiéíà ç
Âàð øà âîþ — öå áî ðîòü áà çà çâiëüíåí íÿ «öåð êâè áî æî¿ âiä íå âîëi»,
à òîìó âiä ïðè ðî äè íå ìîæå áóòè íå çà êîí íîþ. Êðiì òîãî, îá iöÿâ
öàðþ, ùî òîãî íà ñâÿ ùåí íó áî ðîòü áó ç ëÿ õà ìè áëà ãîñ ëîâ ëÿòü
«4 âñå ëåíñüêi ïàò ðiàð õè ç óñiì ñâî¿ì îñâÿ ùåí íèì ñî áî ðîì»54. Öå
îñòà òî÷ íî óëåã iòèì íèòü âiéíó, áî æ ïî ëÿêiâ áëà ãîñ ëî âèâ ïàïà é
âîíè ïå ðå ñòó ïè ëè ÷å ðåç êëÿò âó íà «âi÷íî ìó ìè ðîâi». Ãåòü ìàí ìà -
ëþ âàâ ïå ðåä öà ðåì ïåð ñïåê òè âó ºäíîñòi ïðà âîñ ëàâ íî ãî ñâiòó ïiä
çâ åðõíiñòþ Ìîñ êâè òà ïî âiäîì ëÿâ ïðî íiáè òî âèâ iäàíi ×è ãè ðè íîì
íîâi ïëà íè Ïîëüùi òà Êðè ìó ñòî ñîâ íî ìîñ êî âñüêî¿ âiéíè55.
Öiëêîì âïè ñóºòüñÿ â êîí òåêñò i âiäïîâiäü êî çàöü êî ãî ïî ñëà
Ìè õàé ëà Ñó ëè ÷è ÷à (ïî ÷à òîê 1651 ð.) íà çà ïè òàí íÿ äÿêà Ïî ñ îëü -
ñüêî ãî ïðè êà çó, «ÿêè ìè çà ñî áà ìè i ÿê òîìó áóòè, ùî ãåòü ìà íó Áîã -
äà íó Õìåëü íèöü êî ìó i âñüî ìó Âiéñüêó Çà ï îðiçüêî ìó áóòè ïiä éîãî
ãî ñó äà ðå âîþ ðó êîþ? ² äå ¿ì æèòè: ÷è òàì ó ñâî¿õ ìiñòàõ, ÷è äåi í -
äå?» Ïîñ ëà íåöü âiäáóâ ñÿ äèï ëî ìà òè÷ íîþ çà óâà ãîþ: «² âiä ãåòü ìà -
íà ç íèìè ïðî òå íi÷î ãî íå íà êà çà íî»56.
Òà íà é ïî êà çîâ iøèì ñòà ëî òå, ùî ïiñëÿ ëþò íå âî ãî 1651 ð. Çå -
ì ñüêî ãî ñî áî ðó, ÿêèé çà äåê ëà ðó âàâ ñòðà òåãi÷íi íà ìiðè Ìîñ êâè
ðîç øè ðè òè «öà ðñüêó âîò ÷è íó» çà ðà õó íîê ðóñü êèõ çå ìåëü Ðå÷i
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
351
Ïîñ ïî ëè òî¿, ãåòü ìàí ó òðàâíi ÷å ðåç êî ð èíôñüêî ãî ìèò ðî ïî ëè òà
Éî à ñà ôà âèç íà ÷èâ îïòè ìàëü íó äëÿ ×è ãè ðè íà ôîð ìó ìàé áóò íüî¿
çâåð õíîñòi öàðÿ íàä Êî çàöü êîþ äåð æà âîþ. ßêùî íà âåñíi 1649 ð. ó
ðîç ìîâi ç Ã. Óíêî âñüêèì Á. Õìåëü íèöü êèé ãî âî ðèâ ïðî öþ ïðî áëå -
ìó àëå ãî ðè÷ íî, òî òå ïåð âií íå äâîç íà÷ íî íà òÿê íóâ, ùî Âiéñüêî Çà -
ïî ðîçü êå ìຠíà ìið ñëó æè òè öà ðåâi, ÿê «éîìó ñëó æàòü äîíñüêi êî -
çà êè». Ìèò ðî ïî ëèò çà ïè òó âàâ öàðÿ, ÷è ïðè âåñ òè äî ïðè ñÿ ãè ãåòü -
ìà íà íà òiì, ùî óêðà¿íñüêi êî çà êè «áó äóòü âñi ðàáè òâî¿, ÿê i
äîíñüêi»57. À îòæå, âëà äà öàðÿ íàä ×è ãè ðè íîì ïî âèí íà áóëà íå çà -
õî äè òè äàëi, íiæ ó òî ãî ÷àñ íî ìó âè ïàä êó ç Âiéñüêîì Äî íñüêèì58.
²íøè ìè ñëî âà ìè, Ãåòü ìàí ùè íà çáåð iãà ëà á ñâîþ íå çà ëåæíiñòü,
çíî ñè ëà ñÿ ç Ìîñ ê âîþ ÷å ðåç ïî ñ îëüñòâà, îò ðè ìó âà ëà öà ðñüêå æà ëó -
âàí íÿ. Ôàê òè÷ íî éøëî ñÿ ïðî íîì iíàëü íó çâåðõíiñòü ìîñ êî âñüêî ãî
ìî íàð õà. Öå ðiøó ÷å ðîç õî äè ëî ñÿ ç iíòå ðå ñà ìè Ìîñ êîâi¿.
Îñòà òî÷ íî ïðî ÿñ íè ëè ïiäõî äè ×è ãè ðè íà çà ÿ âè Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî òà ². Âè ãî âñüêî ãî, çðîá ëåíi â ëèïíi ïiñëÿ ïî ðàç êè ïiä Áå -
ðåñ òå÷ êîì. ßê çâåð íóâ óâà ãó ². Êðèï ’ÿ êå âè÷59, öà ðñüêèé ïî ñîë
Ã. Áîã äà íîâ ñå ðåä òðà äè öiéíèõ çà ïåâ íåíü ïî ÷óâ âiä ãåòü ìà íà òà ãå -
íå ðàëü íî ãî ïè ñà ðÿ, ùî êî çà êè ïiñëÿ ïî ëiòè÷ íî ãî ðiøåí íÿ öàðÿ
ïðè é íÿ òè Êî çàöü êó äåð æà âó ïiä ñâîþ çâåðõíiñòü ìà þòü íà ìið ôîð -
ìàë içó âà òè ñòî ñóí êè ç Ìîñ êâîþ äî ãî âiðíè ìè ñòàò òÿ ìè. Äî òîãî æ
áóëà çà ïó ùå íà äî äèï ëî ìà òè÷ íî ãî îá iãó ôîð ìó ëà çâåð õíîñòi öàðÿ
íàä Ìà ëîþ Ðóñ ñþ, ùî ðîç âè âà ëî ïî ëî æåí íÿ, âè ãî ëî øåíi ãåòü ìà -
íîì íà âåñíi 1649 ð., é ñòà ëî ÷åð ãî âèì åòà ïîì ïðî ñòå æó âà íî ãî
Ñ. Ïëîõiì «iíòå ëåê òó àëü íî ãî íà ðîä æåí íÿ Ìà ëî¿ Ðîñi¿»60. Âè êî -
ðèñ òàí íÿ ïî íÿò òÿ «Ìàëà Ðóñü» ìàëî ùå ðàç âè ðàç íî ïiäêðåñ ëè òè
ìîñ êîâñüêié åëiòi, ùî Êî çàöü êà äåð æà âà º ñïàä êîºìíè öåþ Êè ¿â ñü -
êî¿ Ðóñi é ìèñ ëèòü ñÿ â åòíi÷íèõ êîð äî íàõ óêð à¿íñüêî¿ ëþä íîñòi,
ùî êî çàö òâî ïå ðå áè ðຠíà ñåáå ôóíê öiþ «ïî ëiòè÷ íî¿ íà öi¿» íà âñié
óêðà¿íñüêié òå ðè òîði¿. Â óìî âàõ, êîëè ïiñëÿ Áå ðåñ òåöü êî¿ êà òàñ òðî -
ôè íå ìè íó ÷è ìè ñòà âà ëè ñåðé îçíi ïî ñòóï êè ç áîêó êî çàêiâ Âàð -
øàâi, íà ãî ëî øåí íÿ íà òà êèõ ðå ÷àõ íà áó âà ëî îñîá ëè âî ãî ñåí ñó.
Âîíî ìàëî ñèì âîë içó âà òè â ìîñ êî âñüêèõ î÷àõ ñòiéêiñòü ïðî åê òó
«äåð æà âà Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå» i íà ïàðó ç ïî ðó øåí íÿì ïðî áëå ìè
äî ãî âiðíèõ ñòà òåé óðiâíî âà æè òè òîé ôàêò, ùî ïiñëÿ Áå ðåñ òå÷ êà
×è ãè ðè íó áiëüøå çà ëå æà ëî âiä òiº¿ ïî çèöi¿, äî ÿêî¿ ñõè ëèòü ñÿ Ìîñ -
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
352
êâà. Íà öå çà âäàí íÿ ïðà öþ âà ëî é íà ãà äó âàí íÿ ². Âè ãî âñüêî ãî (iäåí -
òè÷ íå ñâî¿ì ïî ïå ðåäíiì àíà ëî ãàì é òàê ñàìî çà ìiøà íå íà ðåëi -
ãiéíié äèï ëî ìàòi¿) ïðî òi âè ãî äè, ÿêi îò ðè ìຠöàð, âçÿâ øè ïiä ñâîþ
îïiêó «Âiéñüêî Çà ï îðiçüêå i âñþ Ìàëó Ðóñü»61, à òà êîæ ïå ðå ñòî ðî -
ãà, ùî ïiñëÿ çà ìè ðåí íÿ ç ïî ëÿ êà ìè ìîæå çíî âó âè ðè íó òè íà ïî ðÿä -
êó äåí íî ìó ïðî áëå ìà ïî ëüñüêî-êî çàöü êî-òà òà ðñüêî ãî ïî õî äó íà
ìîñ êîâñüêi çåìëi i âií, ïè ñàð, íiáè òî áî ¿òüñÿ, ùîá «êî ðîëü i ïàíè
÷èì íå çâà áè ëè íà òå ¿õ, êî çàêiâ, áà ãà òî ÿêîþ çâà áîþ, ùîá ç íèìè,
ïî ëÿ êà ìè, íà Ìîñ êî âñüêó äåð æà âó âiéíîþ íå ïiøëè»62. Î÷å âèä íî,
óñi öi iäå¿ ðîç âè âàâ ó Ìîñêâi ãåòü ìà íñüêèé ïî ñëà íåöü Ñå ìåí Ñà -
âè÷63, ñïî ðÿä æå íèé ó âå ðåñíi, êîëè ïåð ñïåê òè âà íå êî ðèñ íîñòi äëÿ
êî çàêiâ ïðè é äåø íüî ãî ìèðó ç Âàð øà âîþ ñòà ëà ùå ÿñíiøîþ.
Ïî êà çî âî, ùî íà âiòü ïî ïðè òîé âèð ïå êó ÷èõ i íå áåç ïå÷ íèõ
ïðî áëåì, ó ÿêèé Á. Õìåëü íèöü êî ìó äî âå ëî ñÿ ïî ðè íó òè âîñ å íè
1651 — íà âåñíi 1652 ðð., âiä äié ãåòü ìà íà íà ìîñ êî âñüêî ìó íà -
ïðÿì êîâi âiº ñòðè ìà íiñòþ. Ïè øóòü ñÿ ñïîêiéíi ëèñ òè äî ïó ò èâëü -
ñüêî ãî âîºâîäè64, áåç ôàëü öå òó ãî âî ðèòü ñÿ éîãî ïî ñëàí öÿì ïðî öà -
ð ñüêó çâåðõíiñòü65, ó áå ðåçíi 1652 ð. âiäíîâ ëþ þòü ñÿ ïå ðå ñòî ðî ãè,
ùî êî çà êè áó äóòü çìó øåíi iòè ðàç îì ç ïî ëÿ êà ìè íà Ìîñ êâó, ÿêùî
òà íå çìiíèòü ñâ ïî çèöi¿66. Íi÷èì ãåòü ìàí íå âè êà çóº, íà ñêiëüêè
âàæ ëè âî áóëî äëÿ íüî ãî â öåé ñêðóò íèé ÷àñ, êîëè âií îïè íèâ ñÿ ìiæ
äâîõ âîãíiâ — ïî ëüñüêè ìè âè ìî ãà ìè âè êî íàí íÿ Áiëî ö åðêiâñüêî¿
óãî äè òà âí óòðiøíiìè çà âî ðó øåí íÿ ìè, îá iïåð òè ñÿ íà ïiäòðèì êó
Ìîñ êâè. Âií ãðຠñòà ðó ãðó, àê òèâ íî êîí òàê òó þ ÷è ç Òó ðå÷ ÷è íîþ é
íà ìà ãà þ ÷èñü äî âåñ òè äî ëî ãi÷íî ãî çà âåð øåí íÿ äè íàñ òè÷ íèé ìîë -
äî âñüêèé ïðî åêò.
Òå, ùî â 1652 ð. Á. Õìåëü íèöü êèé òàêè äî òèñ Â. Ëó ïó ëà é
îæå íèâ ñèíà Òè ìî øà íà Ðî çàíäi, íå òiëüêè äî äà ëî àð ãó ìåíòiâ äëÿ
óçà êî íåí íÿ ãåòü ìà íà ÿê ïðà âè òå ëÿ, à é ñòà ëî çíà÷ íèì êðî êîì óïå -
ðåä íà øëÿ õó âïðî âàä æåí íÿ ñïàä êî âî ãî ãåòü ìà íà òó. Öåé óñïiõ
óâè ðàç íþº ïðè íöè ïî âó âiäìiííiñòü ïiäõîäiâ ãåòü ìà íà òà öàðÿ äî
ïè òàí íÿ ïiääà íñòâà Ãåòü ìàí ùè íè Ìîñ êîâi¿, âiäòiíþº ðiçíå áà ÷åí -
íÿ ìàé áóò íüî ãî êî çàöü êî¿ äåð æàâ íîñòi òà ãå î ïîë iòè÷ íî¿ ñòðà òèô i -
êàöi¿ âñüî ãî ñõiäíîºâðî ïå éñüêî ãî ïðî ñòî ðó. ²äå¿ îä íî ÷àñ íî ãî òó -
ðåöü êî ãî, à çãî äîì i øâå äñüêî ãî ïðî òåê òî ðà òó ëî ãi÷íî äî âåð øó -
þòü êîëî ñâiä÷åíü ïðî òå, ùî ×è ãè ðèí íå ïî ãîä æó âàâ ñÿ íà
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
353
ãëèá øèé ïî ëiòè÷ íèé çâ’ÿ çîê ç Ìîñ êâîþ, íiæ íà òà êèé, ÿêèé iñíó -
âàâ íà òîé ÷àñ ìiæ íåþ òà Âiéñüêîì Äî íñüêèì. Êî çàöü êà äåð æà âà
íå ïî òðå áó âà ëà âìîí òó âàí íÿ â ïî ëiòè÷ íå òiëî Ìîñ êîâi¿. ªäè íîþ
ïîºäíó âàëü íîþ ëàí êîþ ñòà âà ëà îñî áà öàðÿ-ïðî òåê òî ðà i çà ñòóï íè -
êà. Îñîá ëè âî¿ ÿñ íîñòi ñòðà òåã iÿì Á. Õìåëü íèöü êî ãî íàä à âàâ òîé
ôàêò, ùî çà ÿ âà ïðî íå îáõiäíiñòü áó äó âà òè óêð à¿íñüêî-ìîñ êîâñüêi
ñòî ñóí êè íà îñíîâi äî ãî âî ðó áóëà çðîá ëå íà ïî Áå ðåñ òåöüêié
êàòàñòðîôi.
Àíi êî çà êè, àíi ìîñ êî âñüêà äèï ëî ìàò iÿ çîâñiì íå íà â’ÿ çó âà -
ëè äî ïî ëî æåíü ùîäî åòíi÷íî¿ áëèçü êîñòi óêðà¿íöiâ òà ìîñ êî âèòiâ,
«ºäè íî ãî íà ðî äó», «ºäè íî ãî ïðà âîñ ëàâ íî ðóñ ñêî ãî íà ðî äó», ÿê ïðî
öå íà çëàìi ÕÕ–ÕÕ² ñò. çíî âó çà ãî âî ðè ëè â ðîñiéñüêié iñòîð iîã ðà -
ôi¿. Ïî çèö iÿ ×è ãè ðè íà âêà çóº íà òå, ùî êî çà êè ðiøó ÷å âiäìå æî âó -
âà ëè ñåáå âiä ìîñ êî âñüêî ãî ñâiòó. Ìîñ êîâ iÿ ðîç ãëÿ äà ëà ñÿ ëèøå ÿê
äóæå âàæ ëè âèé ãðà âåöü ó ñèñ òåìi ðåã iî íàëü íèõ ìiæíà ðîä íèõ
âiäíî ñèí, ÿê éìî âiðíèé ñî þç íèê òà — i öå ãî ëîâ íå — óçà êî íþ âà÷
iñíó âàí íÿ Ãåòü ìàí ùè íè, ¿¿ ïðî òåê òîð (çäî ãàä íî, äî çà âåð øåí íÿ
çìà ãàíü çà îñòà òî÷ íå ðîç ëó ÷åí íÿ ç Ïîëü ùåþ). Àïåëÿöi¿ ãåòü ìà íà
äî ºäíîñòi ïðà âîñ ëàâ íî ãî ñâiòó ìàëè ñóòî òàê òè÷ íèé õà ðàê òåð i çó -
ìîâ ëþ âà ëè ñÿ òèì, ùî ÿê íà êîí ôåñ iî íàë içî âà íèé ïðî ñòið ñàìå
ðåëiãiéíi ãàñ ëà áóëè i ïðè ðîä íèì ÿâè ùåì, i ÷èí íè êîì, ñïðî ìîæ -
íèì âèê ëè êà òè íà é áiëüøèé ðå çî íàíñ. Ïðà ïîð áî ðîòü áè çà ïðà âî ñ -
ëàâ íó âiðó Á. Õìåëü íèöü êèé øè ðî êî âè êî ðèñ òî âó âàâ ó âíó òðiø íié
ïî ëiòèöi òà â äèï ëî ìà òè÷ íèõ çà õî äàõ íà ðiçíèõ íà ïðÿì êàõ — âiä
Ìîë äî âè é Òðàí ññiëüâàíi¿ äî Ëèò âè é Øâåöi¿. Çàê ëè êè, ÿêi ëó íà ëè
â áiê Ìîñ êâè ùîäî ïðà âîñ ëàâ íî¿ ñî ëiäàð íîñòi, íå íå ñëè â ñîái
åòíi÷íî¿ êîì ïî íåí òè é íå òîð êà ëè ñÿ ïðî áëå ìè iíòåã ðàöi¿ óêð à -
¿íñüêî ãî òà ìîñ êî âñüêî ãî ñâiòiâ. Ãåòü ìà íñüêà êàí öå ëÿð iÿ ïåð iî -
äè÷ íî äà âà ëà Ìîñ êîâi¿ öiëêîì ÿñíi ñèã íà ëè ïðî áà ÷åí íÿ ×è ãè ðè -
íîì ìåæ ïî øó êî âó âà íî ãî íèì ïðî òåê òî ðà òó íàä Êî çàöü êîþ äåð -
æà âîþ ìîñ êî âñüêî ãî öàðÿ.
Âæå íà ïî ÷àò êó 1649 ð. Á. Õìåëü íèöü êèé ïðî âî äèâ âè ðàçíi
ïà ðà ëåëi ìiæ Êè¿âñüêîþ Ðóñ ñþ òà Êî çàöü êîþ äåð æà âîþ, âiâ ìîâó
ïðî «ïåð øî ðîäíiñòü» Êèºâà ïî ðiâíÿ íî ç Ìîñ êâîþ, ïðî çíà÷ íî
êî ðîò øó âëàñ òè âî ìîñ êî âñüêó äåð æàâ íó òðà äèö iþ ïðî ñïàä êî ºì -
íiñòü ìiæ ñòà ðîþ Ðóñ ñþ é Ãåòü ìàí ùè íîþ. Ãåòü ìàí òà éîãî îòî ÷åí -
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
354
íÿ óïðî äîâæ 1648–1653 ðð. ïî ñòiéíî âè êî íó âà ëè ôóíê öiþ ïî ñòà -
÷àëü íè êà Ìîñêâi iäåé, ñïðÿ ìî âà íèõ íà çà òiñíåí íÿ ìîñ êî âñüêî- êî -
çàöü êèõ ñòî ñóíêiâ òà íà çà ãîñ òðåí íÿ ¿¿ âiäíî ñèí ç Âàð øà âîþ.
Ïî ñ îëüñüêèé ïðè êàç âè êî ðèñ òî âó âàâ íà ðî áîê ãåòü ìà íñüêî¿ êàí öå -
ëÿði¿ äëÿ îïðà öþ âàí íÿ êîí öåïöi¿ ñâ óêð à¿íñüêî¿ òà ïî ëüñüêî¿
ïî ëiòè êè. Äèï ëî ìà òè÷ íà ãðà Ìîñ êîâi¿ íà ïî ëüñüêî ìó íà ïðÿì êîâi
áóëà ãóñ òî çà ìiøà íà íà à ð ãó ìåí òàõ óêð à¿íñüêî ãî ïî õîä æåí íÿ.
Êëþ ÷îâi ñêëà äîâi îôiöiéíî¿ ìîñ êî âñüêî¿ ïî çèöi¿ õðî íî ëî ãi÷íî
ç’ÿâ ëÿ ëè ñÿ ëèøå ïiñëÿ âiäïî âiäíèõ íà âiþ âàíü ç óêð à¿íñüêî ãî áîêó.
Ñàìå ãåòü ìàí ïåð øèì ïiäíÿâ ïðà ïîð ïðà âîñ ëàâ íî¿ ñî ëiäàð íîñòi òà
îá ðàí íÿ ïðà âîñ ëàâ íî ãî öàðÿ íà êî ð îëiâñüêèé ïðå ñòîë. Ñàìå ×è ãè -
ðèí íå âòîì íî ïî ñòà ÷àâ àð ãó ìåí òè ùîäî ëåã iòèì íîñòi âè õî äó Ìîñ -
ê âè ç ñèñ òå ìè «âi÷íî ãî ìèðó» 1634 ð. Ñàìå ãåòü ìàí ïî ðó øèâ ïè -
òàí íÿ ïî ñå ðåä íèö òâà Ìîñ êâè â êî çàöü êî-ïî ëüñüêî ìó ïðî òèñ òî -
ÿííi òà ñïðÿ ìó âàâ ¿¿ â ðóñ ëî ïî â’ÿ çàí íÿ Ãåòü ìàí ùè íè ç ðóñü êîþ
äåð æ àâíiñòþ êíÿ æî¿ äîáè.
Çàñ òî ñó âàí íÿ ìîñ êî âñüêè ìè ïî ñëà ìè â Ïå ðå ÿñ ëàâi àð ãó ìåí -
òàöi¿ óêð à¿íñüêî ãî ïî õîä æåí íÿ, ´ðóí òî âà íî¿ íà êèºâî öåí òðè÷íié
êîí öåïöi¿ Ìà ëî¿ i Âå ëè êî¿ Ðóñi, ôàê òè÷ íî îçíà ÷à ëî âèç íàí íÿ Êî -
çàöü êî¿ äåð æà âè ïðåä ñòàâ íè êîì óñiº¿ Ìà ëî¿ Ðóñi. Öå ïiäâå ëî ðèñ êó
ïiä ïðî áëå ìîþ óëåã iòèì íåí íÿ â î÷àõ õðèñ òè ÿ íñüêî ãî ñâiòó Ãåòü -
ìàí ùè íè, ãåòü ìà íñüêî¿ âëà äè òà êî çàö òâà ÿê «ïî ëiòè÷ íî¿ íà öi¿».
Ìîñ êâà ïiøëà íà òå, ùîá ïî ñòà âè òè êî çàö òâî íàä ðóñü êîþ øëÿõ -
òîþ i òðàê òó âà òè éîãî ÿê ðåï ðå çåí òàí òà óêð à¿íñüêî ãî ñâiòó, ÷îãî
ìàé æå øiñòü ðîêiâ òàê íà ïî ëåã ëè âî äî ìà ãàâ ñÿ ãåòüìàí.
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
355
1Äèâ. õî÷à á: Plokhy S. The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine. —
Oxford, 2001. — P. 176–334; Ìè öèê Þ. À. Ïîë iòè÷íi êîí öåïöi¿ Áîã äà íà Õìåëü -
íèöü êî ãî: äå ÿêi àñ ïåê òè ðå àë içàöi¿. — Ê., 1005. — Ñ. 25–39; Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ.
Ïðîá ëå ìà ñòà íîâ ëåí íÿ ìî í àðõi÷íî¿ ôîð ìè ïð àâëiííÿ Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî -
ãî (1648––1657) // Óêð. iñò. æóðí. — 1995. — ¹ 4; ×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè i ìî íàð õè.
Óêð à¿íñüêà äåð æà âà â ìiæíà ðîä íèõ âiäíî ñè íàõ 1648–1714 ðð. — Ê., 2003. —
Ñ. 50–107.
2Äîê ëà äíiøå ïðî ìî äèô iêàöi¿ êîí öåïöi¿ «ºäè íî ãî ïðà âîñ ëàâ íî ðóñ ñêî ãî íà ðî -
äó» äèâ.: Áðå õó íåí êî Â. Ïå ðå ÿñ ëà âñüêà ðàäà 1654 ðîêó â ðîñiéñüêié iñòîð iîã -
ðàôi¿ // Ïå ðå ÿñ ëà âñüêà ðàäà 1654 ðîêó (iñòîð iîã ðàô iÿ òà äîñëiäæåí íÿ). — Ê.,
2003. — Ñ. 605–652.
3Äìèò ðè åâ Ì. Ýòíî íà öè î íàëü íûå îò íî øå íèÿ ðóñ ñêèõ è óêðà èí öåâ â ñâå òå íî -
âåé øèõ èñ ñëå äî âà íèé // http: ukr.history.narod.ru/texts/dmitriev–1.htm; Ôëî -
ðÿ Á. Í. Î íå êî òî ðûõ îñî áåí íîñ òÿõ ðàç âè òèÿ ýò íè ÷åñ êî ãî ñà ìî ñîç íà íèÿ âîñ -
òî÷ íûõ ñëà âÿí â åïî õó ñðåä íå âå êîâüÿ — ðàí íå ãî íî âî ãî âðå ìå íè // Ðîñ ñèÿ —
Óêðà è íà: èñ òî ðèÿ âçà è ìî îò íî øå íèé. — Ì., 1997. — Ñ. 14–24; Åãî æå. Âîñ òî÷ -
íûå ñëà âÿ íå â XVII–XVIII âå êàõ: ýò íè ÷åñ êîå ðàç âè òèå è êóëü òóð íîå âçà è ìî äå é -
ñòâèå. Ìà òå ðè à ëû «êðóã ëî ãî ñòî ëà» // Ñëà âÿ íî âå äå íèå. — 2002. — ¹ 2. —
Ñ. 9–10; Åãî æå. Ñïîð íûå ïðî áëå ìû ðóñ ñêî–óêðà èí ñêèõ îò íî øå íèé â ïåð âîé
ïî ëî âè íå XVII âåêà // Áå ëî ðóñ ñèÿ è Óêðà è íà. Èñòî ðèÿ è êóëü òó ðà. Åæå ãîä íèê
2003. — Ìîñ êâà, 2003. — Ñ. 36–37; Òàì æå. Äèñ êóñ ñèÿ. — Ñ. 51–54, 56.
4Äèâ., çîê ðå ìà: Ñàñ Ï. Ïîë iòè÷ íà êóëü òó ðà óêð à¿íñüêî ãî ñóñïiëüñòâà (êiíåöü
XVI — ïåð øà ïî ëî âè íà XVII ñò.). — Êè¿â, 1998; Ñè ñèí Ô. Ïî íÿò òÿ íà öi¿ â
óêðà¿íñüêié iñòîð iîã ðàôi¿ 1620–1690 ðð. // Óêðà¿ íà: êóëü òóð íà ñïàä ùè íà, íà öiî -
íàëü íà ñâiäîìiñòü, äåð æàâíiñòü. — Êè¿â, 1992. — Âèï. 1. — Ñ. 49–78; Êî ãóò Ç.
Ðîç âè òîê ìà ëî ð îñiéñüêî¿ ñà ìî ñâiäî ìîñòi i óêð à¿íñüêå íà öiî íàëü íå áó äiâíèö -
òâî // Êî ãóò Ç. Êîði ííÿ iäåí òè÷ íîñòi. Ñòóäi¿ ç ðàí íüî ìî äåð íî¿ òà ìî äåð íî¿ iñòîði¿
Óêðà¿ íè. — Êè¿â, 2004. — Ñ. 80–101; ßêî âåí êî Í. Âiä óÿâ ëå íèõ âàð òîñ òåé äî
iäåé. Òî ïîñ ç’ºäíà íèõ íà ðîäiâ ó ïà íåã iðè êàõ êíÿ çÿì Îñòðîçü êèì i Çàñ ëà âñüêèì
(áiëÿ âè òîêiâ óêð à¿íñüêî¿ iäåí òè÷ íîñòi) // ßêî âåí êî Í. Ïà ðà ëåëü íèé ñâiò. — Ê.,
2002. — Ñ. 231–269; Plokhy S. The Cossacks and Religion… — P. 176–334.
Sysyn F. Ukrainian–Polish Relation in the Seventeenth Centure: The Role of
National Consciousness and National Conflict in the Khmelnitsky Movement //
Poland and Ukraine: Past and Present. — Edmonton; Toronto, 1980. — P. 58–82.
5Äèâ., çîê ðå ìà: Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. Äî êó ìåí òû è ìà òå ðè à ëû â
òðåõ òî ìàõ. — Ì., 1953. — Ò. ²². — Ñ. 78–79, 160, 245.
6Òàì æå. — Ñ. 196.
7Òàì æå. — Ñ. 365.
8Òàì æå. — Ñ. 323.
9Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 34
10Äîê ëà äíiøå ïðî õà ðàê òåð ñòî ñóíêiâ óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ç Ìîñ êîâiºþ ó XVI —
ïåðøié ïî ëî âèíi XVII ñò. äèâ.: Áðå õó íåí êî Â., Ëåï ’ÿâ êî Ñ. Óêð à¿íñüêå êî çàö òâî i
Ìîñ êîâ iÿ â XVI — ïåðøié ïî ëî âèíi XVII ñòîëi òòÿ // Ïå ðå ÿñ ëà âñüêà ðàäà 1654
ðîêó (iñòîð iîã ðàô iÿ òà äîñëiäæåí íÿ). — Ñ. 701–746.
11Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 55
12Äî êó ìåí òè Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî. — Ê., 1961. — Ñ. 49.
13Øèð øå ïðî ïiäòðèì êó Á. Õìåëü íèöü êèì êàí äè äà òó ðè Þðiÿ ² Ðà êîöi äèâ.: Êîð -
äó áà Ì. Áî ðîòü áà çà ïî ëüñüêèé ïðå ñòië ïî ñìåðòi Âî ëî äèñ ëà âà IV // Æå ðå ëà äî
iñòîði¿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ëüâiâ, 1911. — Ñ. 56–50; Ôå äî ðóê ß. Çîâíiøíüî ïîë iòè÷ -
íà äiÿëüíiñòü Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî i ôîð ìó âàí íÿ éîãî ïî ëiòè÷ íî¿ ïðî ãðà ìè
(1648–ñåð ïåíü 1649). — Ëüâiâ, 1993. — Ñ. 35–37.
14Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 59.
15Òàì æå. — Ñ. 81.
16Òàì æå. — Ñ. 32.
17Òàì æå. — Ñ. 69.
18Àêòû Ìîñ êîâ ñêî ãî ãî ñó äà ðñòâà. — ÑÏá., 1894. — Ò. 2. — Ñ. 227.
19Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 130.
20Öèò. çà: Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ï. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. — Ê., 1990. — Ñ. 226.
21Ãðó øå âñüêèé Ì. Ñ. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ò. VIII. — ×. ²²². — Ñ. 137.
356
22Òàì ñàìî.
23Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 93.
24Ïåò ðî âñüêèé Ì. Í. Âèç âîëü íà âiéíà óêð à¿íñüêî ãî íà ðî äó ïðî òè ãíiòó øëÿ õå -
òñüêî¿ Ïîëüùi i ïðèºäíàí íÿ Óêðà¿ íè äî Ðîñi¿ (1648–1654). — Ê., 1940. — Ñ. 78;
Seredyka J. Stosunki ukraiñsko-rosyjskie w I po³owie 1649 r. // Zeszyty naukowe
wyzszej szko³y pedagogicznej w Opolu. Historia. — 1963. — T. III–IV. — S. 172.
25Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 92.
26Òàì æå.
27Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé: Ñîö³àëü íî-ïîë³òè÷ íèé
ïî ðòðåò. — Âèä. 2-å, äîï. ³ ïå ðå ðîá. — Ê., 1995. — Ñ. 212.
28Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 152.
29Òàì æå. — Ñ. 151.
30Òàì æå. — Ñ. 152.
31Ïà øó òî Â. Ò., Ôëî ðÿ Á. Í., Õî ðîø êå âè÷ À. Ë. Äðåâ íå ðóñ ñêîå íà ñëå äèå è èñ òî -
ðè ÷åñ êèå ñóäü áû âîñ òî÷ íî ãî ñëà âÿ íñòâà. — Ì., 1982. — Ñ. 230–231.
32Ïëîõié Ñ. Ïå ðå ÿñ ëàâ 1654: ïðà âîñ ëàâ íèé äèñ êóðñ òà ïî ëiòè÷ íà êóëü òó ðà // Ïå -
ðå ÿñ ëà âñüêà ðàäà 1654 ðîêó (iñòîð iîã ðàô iÿ òà äîñëiäæåí íÿ). — Ñ. 781.
33Øèð øå ïðî âïëèâ êîí ôåñ iî íàë içàöi¿ ðàí íüî ìî äåð íî¿ ªâðî ïè íà ðîç øè ðåí íÿ
àð ãó ìåí òàöi¿ ïðà âà ïiääà íèõ íà ñïðî òèâ ìî íàð õîâi äèâ.: Plokhy S. The
Cossacks and Religion… — S. 208.
34Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 152.
35Òàì æå.
36Òàì æå. — Ñ. 152, 154.
37Òàì æå. — Ñ. 154. Ïîò ðå áóº ñïåö iàëü íî ãî äîñëiäæåí íÿ ïè òàí íÿ, ÷è ìàâ
Á. Õìåëü íèöü êèé óæå òîäi íà ìið âêëþ ÷è òè äî ñâ äåð æà âè âëàñ òè âî áiëî -
ðóñüêi òå ðå íè, ÷è ïëà íó âàâ îá ìå æè òè ñÿ ëèøå óêð à¿íñüêè ìè çåì ëÿ ìè.
38Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ï. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. — Ñ. 226.
39Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 149.
40Äèâ. õî÷à á: ÐÃÀÄÀ. — Ô. 210. — Ñåâ ñêèé ñòîë. — Ñòá. 137. — Ë. 132; Âîñ ñî å -
äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 198, 200, 217.
41ÐÃÀÄÀ. — Ô. 210. — Áåë ãî ðîä ñêèé ñòîë. — Ñòá. 297. — Ë. 16; Âîñ ñî å äè íå íèå
Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 134, 196, 200, 211.
42Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 155.
43Òàì æå.
44Òàì æå.
45Òàì æå. — Ñ. 269.
46Òàì æå.
47Òàì æå. — Ñ. 268, 277.
48Òàì æå. — Ñ. 273.
49Òàì æå.
50Äå ò àëüíiøå ïðî ïî íîâ ëåí íÿ äèï ëî ìà òè÷ íèõ ðîç ìîâ ç ïðè âî äó ôîð ìó âàí íÿ
àí òè òó ðåöü êî¿ ëiãè òà ïðî ðîëü, ÿêó â íié âiäâî äè ëà êî çà êàì Ïîëü ùà, äèâ.: Ãðó -
øå âñüêèé Ì. Ñ. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè… — Ò. ²Õ. — ×. ². — Ñ. 33–36; Seredyka J.
Nieudana sproba w³¹nczenia w 1650 roku Kozaków Zaporoskich do antyrosyjskiego
Ï²Ä «ÂÈÑÎÊÓ ÖÀÐÑÜÊÓ ÐÓÊÓ»
357
sojuzu polsko-tatarskiego // Reczpospolita XVI–XVIII w. Studia, ofiarowane
Zbignewu Wójcikowi w siedemdziesi¹ta rócznice urodzin. — Warszawa, 1993. —
S. 125–126.
51Äîê ëà äíiøå äèâ.: Áðå õó íåí êî Â. À. Âiéñüêî Äî íñüêå ó ïî ëiòèöi Áîã äà íà Õìåëü -
íèöü êî ãî // Äîáà Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî. — Ê., 1995. — Ñ. 120–141.
52Ïîðiâí.: Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 149, 151–154,
429–432.
53Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ñ. 187–188, 191.
54Òàì æå. — Ñ. 189.
55Òàì æå.
56Òàì æå. — Ñ. 492.
57Òàì æå. — Ì., 1953. — Ò. ²²². — Ñ. 62–63.
58Ïðî îñîá ëè âîñòi ñòî ñóíêiâ Âiéñüêà Äî íñüêî ãî ç Ìîñ êâîþ â XVI — ñå ðå äèíi
XVII ñò. äèâ.: Áðå õó íåí êî Â. Ìîñ êî âñüêà åê ñïàí ñiÿ i Ïå ðå ÿñ ëà âñüêà ðàäà 1654
ðîêó. — Ê., 2005. — Ñ. 87–120.
59Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ï. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. — Ñ. 276.
60Äèâ.: Plokhy S. The Cossacks and Religion… — S. 278–291.
61Ïîðiâí. ïå ðå ëiê âè ãîä, íà çâà íèõ Á. Õìåëü íèöü êèì Â. Óíêî âñüêî ìó â áå ðåçíi
1649 ð. (Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²². — Ñ. 152) i ñëî âà ². Âè ãî â -
ñüêî ãî (Òàì æå. — Ò. ²²². — Ñ. 117–118).
62Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. — Ò. ²²². — Ñ. 118.
63Íà ñüî ãîäíi âiäî ìèé òiëüêè çà ïèñ ðîç ïîâiäi Ñ. Ñà âè ÷à â Ïî ñ îëüñüêî ìó ïðè êàçi
ïðî áèò âó ïiä Áå ðåñ òå÷ êîì (äèâ.: Âîñ ñî å äè íå íèå Óêðà è íû ñ Ðîñ ñè åé. —
Ñ. 132–136).
64Òàì æå. — Ñ. 129, 139, 151, 157, 161, 195, 200–201, 205, 213.
65Òàì æå. — Ñ. 220–223.
66Òàì æå. — Ñ. 202–203.
ÂIÊÒÎÐ ÁÐÅÕÓÍÅÍÊÎ
358
|