Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі
Збережено в:
| Дата: | 2005 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2005
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63019 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі / О. Баран // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 428-448. — Бібліогр.: 68 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-63019 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-630192014-05-30T03:01:45Z Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі Баран, О. Повідомлення 2005 Article Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі / О. Баран // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 428-448. — Бібліогр.: 68 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63019 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Повідомлення Повідомлення |
| spellingShingle |
Повідомлення Повідомлення Баран, О. Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Баран, О. |
| author_facet |
Баран, О. |
| author_sort |
Баран, О. |
| title |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі |
| title_short |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі |
| title_full |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі |
| title_fullStr |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі |
| title_full_unstemmed |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі |
| title_sort |
датування заснування міста холма в галицько-волинському літописі |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Повідомлення |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63019 |
| citation_txt |
Датування заснування міста Холма в Галицько-Волинському літописі / О. Баран // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 428-448. — Бібліогр.: 68 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT barano datuvannâzasnuvannâmístaholmavgalicʹkovolinsʹkomulítopisí |
| first_indexed |
2025-07-05T13:55:08Z |
| last_indexed |
2025-07-05T13:55:08Z |
| _version_ |
1836815440048816128 |
| fulltext |
Ï î â i ä î ì ë å í í ÿ
Îëåêñàíäð Áàðàí
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
 ÃÀËÈÖÜÊÎ-ÂÎËÈÍÑÜÊÎÌÓ Ë²ÒÎÏÈѲ
Â
èç íà ÷åí íÿ éìî âiðíî¿ äàòè ÷è õðî íî ëî ãi÷íî ãî ïðî ìiæ -
êó çà ñíó âàí íÿ êíÿ æî ãî Õîë ìà íà âî ëè íñüêî ìó Çà áóæ -
æi â iñòî ðè÷íié òðà äèöi¿ íå çâî äè ëî ñÿ ëèøå äî ïî øó -
êiâ íà ìà òåð iàëi Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêî ãî ëiòî ïè ñó. Ùå âiä XVII ñò.
âiäî ìà iñòîð iîã ðà ôi÷íà âåð ñiÿ õîëìñüêî ãî ºïèñ êî ïà ßêî âà Ñóøi,
ÿêà çíàé øëà ñâié ðîç âè òîê ó Õ²Õ ñò., ùî â ðiçíèõ âàð iàö iÿõ ïî â’ÿ çó -
âà ëà âè íèê íåí íÿ ìiñòà ç iìå íåì êè¿âñüêî ãî êíÿ çÿ Âî ëî äè ìè ðà Ñâÿ -
òîñ ëà âè ÷à, àáî âiäíî ñè ëà éîãî äî ùå ðàí iøèõ ÷àñiâ1. Îäíàê, ïðè
äîê ëà äíiøî ìó äîñëiäæåííi äæå ðåë, íà ÿêi âîíà îïè ðà ëà ñÿ, âè ÿ âè -
ëà ñÿ ¿õíÿ âiäâåð òà òåí äåíöiéíiñòü òà çä åáiëüøî ãî âè ãà äàíiñòü, à,
îòæå, øòó÷íiñòü òà íà óêî âà íå ñïðî ìîæíiñòü ñà ìî¿ âåðñi¿2. Çíà÷ íó
äî ïî ìî ãó äëÿ êðà ùî ãî ðî çóìi ííÿ ðàí íüî¿ iñòîði¿ Õîë ìà äà þòü ðå -
çóëü òà òè àð õå î ëî ãi÷íèõ ïî øóêiâ, îäíàê âîíè ãî ëîâ íèì ÷è íîì
ñïðÿ ìî âàíi íà äî âå äåí íÿ iñíó âàí íÿ ïî ñå ëåí íÿ äî Õ²²² ñò., çà ëè øà -
þ ÷è, çíà÷ íîþ ìiðîþ, ïîçà óâà ãîþ ÿñ êðà âî îïè ñà íèé â Ãà ëèöü êî-
Âî ëè íñüêî ìó ëiòî ïèñi ïåð iîä äè íà ìi÷íî ãî ðîç âèò êó ìiñòà â ÷àñè
ïð àâëiííÿ Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à3. Öå çìó øóº ç îñîá ëè âîþ óâà ãîþ
äîñ ëóõáòèñü äî òèõ, íà æàëü, âñå æ óðèâ ÷àñ òèõ ñâiä÷åíü ïðî ðîç âè -
òîê ïî ñå ëåí íÿ ó Õ²²² ñò., ÿêi äiéøëè äî íàñ íà ñòî ðiíêàõ ëiòî ïè ñó.
¯õ àíàëiç, âèäàºòüñÿ, äຠçìî ãó ïî âíiøå i äîê ëà äíiøå, íiæ öå ðî áè -
ëî ñÿ äî òå ïåð, ç’ÿ ñó âà òè iñòîð iþ âè íèê íåí íÿ òà ðîç âèò êó êíÿ æî ãî
Õîë ìà.
Ïåðø çà âñå ñëiä çà çíà ÷è òè, ùî ìà òåð iàë Ãà ëèöü êî-Âî ëè í -
ñüêî ãî ëiòî ïè ñó äàâ ´ðóíò äëÿ ôîð ìó ëþ âàí íÿ äâîõ âiäìiííèõ
âåðñié ùîäî ÷àñó âè íèê íåí íÿ Äà íè ëî âî ãî Õîë ìà, ÿêi ñêëà ëèñü ùå
ç äðó ãî¿ ïî ëî âè íè Õ²Õ ñò. — ìî ìåí òó ïó áëiêàöi¿ ²ïàòi¿âñüêî ãî
428 Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 5, 2005
ëiòî ïèñ íî ãî ñïèñ êó4 i âiäîá ðà æà þòü ðiâåíü îïðà öþ âàí íÿ ñà ìî ãî
äæå ðå ëà.
Òàê, ãà ëèöü êèé äîñëiäíèê ²ñè äîð Øà ðà íå âè÷ áóâ îäíèì iç
ïåð øèõ, õòî, âè õî äÿ ÷è ç òåê ñòó Ãà ëèöü êî-Âî ëè í ñüêî ãî ëiòî ïè ñó
òà ñïè ðà þ ÷èñü íà õðî íî ëîã iþ ²ïàòi¿âñüêî ãî ñïèñ êó, âèñ ëî âèâ äóì -
êó, ùî Õîëì çà ñíó âà ëè â 1223 ð. Çîê ðå ìà, âií ïè ñàâ: «Ãî ðîäú Ãà -
ëè÷ú ïå ðå ñòà åòú áûòè ñòî ëè öåþ êíÿ çåé (â÷å íèé âiäíî ñèòü öþ ïîä iþ
äî 1240 ð. — Àâò.). Äà íè ëî ïå ðå ñå ëèë ñÿ äàëü øå íà ïî ëíî÷ü âú
Õîëìú, ñáó äî âàí íûé Äà íè ëîìú âú óêðàé íåé Ðóñè çú ãî ðî äà Óãðî -
âåñ êà ð. 1223, êîëè ùå […] Ìñòèñ ëàâú âëàä›ëú Ãà ëè ÷åìú, à Äà íè -
ëî âè âû ïåð òî ìó ìàé æå çú Ãà ëè ÷à è Âî ëî äè ìå ðÿ ëèøå îêî ëè öè
ìåæè Âåï ðîìú è Áó ãîìú ïî çîñ òà ëè»5. Äîâ iðà â÷å íî ãî äî õðî íî -
ëîãi¿ ²ïàòi¿âñüêî ãî ñïèñ êó â ãà ëèöü êî-âî ëèíñüêié ÷àñ òèíi âèê ëè êàº
ïåâ íèé ïîä èâ, àäæå ùå Ìè êî ëà Êà ðàìçií âêà çó âàâ íà ¿¿ õèáíiñòü6.
Êðè òè÷ íî ñòà âè ëèñü äî íå¿ é iíøi ñó ÷àñíi ². Øà ðà íå âè ÷ó äîñëiäíè -
êè, ïðàöü ÿêèõ âií íå ìiã íå çíà òè7. Âëàñ íå, õèáíiñòü õðî íî ëî ãi÷íî¿
ñiòêè ãà ëèöü êî-âî ëè íñüêî¿ ÷àñ òè íè ²ïà òi¿â ñüêî ãî ëiòî ïèñ íî ãî çâî -
äó i ñòà ëà îäíèì iç ãî ëîâ íèõ àð´óìåíòiâ, ùî çìó ñè ëè âiäìî âè òèñü
âiä òà êî¿ âåðñi¿ äà òó âàí íÿ çà ñíó âàí íÿ êíÿ æî ãî Õîë ìà.
Âiäòàê äåùî çãî äîì áóëà ñôîð ìóëü î âà íà iíøà âåð ñiÿ âèç íà -
÷åí íÿ ìî ìåí òó çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà, ÿêà êðè òè÷ íî ðîç ãëÿ äà ëà äàòó
1223 ð. é ïðî ïî íó âà ëà âiäíåñ òè ïîä iþ äî ïiçíiøî ãî ÷àñó. Îäíèì iç
ïåð øèõ ¿¿ âèñ ëî âèâ ðîñiéñüêèé äîñëiäíèê À. Ëî íãiíîâ. Çâåð òà þòü
íà ñåáå óâà ãó éîãî àð´óìåí òè, îñêiëüêè íàä àëi ñàìå âîíè âè êî ðèñ -
òî âó âà ëèñü iíøè ìè ïðè õèëü íè êà ìè öiº¿ âåðñi¿. «Ãîäú îñíî âàí iÿ
Äàí iè ëîìú ãî ðî äà Õîë ìà íå èçâ›ñòåíú. Ñú äîñ òîâ›ðíîñ òüþ ìîæ -
íî òîëü êî ñêà çàòü, ÷òî îíú ñó ùåñ òâî âàëú ðàí›å íà øå ñòâiÿ Êó ðåì -
ñû (îò íå ñåí íà ãî ïî Èïàòü åâ ñêî ìó ñïèñ êó êú 1259 ã.), íî áûëú ïî -
ñòðî åíú ïî çæå 1233 ã., èáî âî âðå ìÿ ýòî ãî íà øå ñòâiÿ âú íåìú ïðî -
èçî øîëú ïî æàðú îòú “îêà ÿí íûÿ áàáû”. Õîòÿ âú Èïàòü åâ ñêîìú
ñïèñê› ïðî òèâú ïåð âî íà ÷àëü íà ãî èçâ›ñòiÿ î ñî çäàí iè Äàí iè ëîìú
Õîë ìà âû ñòàâ ëåíú 1223 ãîäú, íî ýòîòú ãîäú íå îòì›÷åíú íè âú
Õë›áíè êîâ ñêîìú, íè âú Åðìèëü åâ ñêîìú ñïèñê›. Ïðè òîìú, ïðî -
òèâú ýòî ãî ãîäà óïî ìÿ íó òî î ñî çäàí iè Õîë ìà êàêú áû ñëó ÷àé íî,
ïðè èñ ÷èñ ëåí iè Âëà ä èìiðñêèõú åïèñ êî ïîâú çà âðå ìÿ Äà íè ëà è Âà -
ñèëü êà; çä›ñü ë›òî ïè ñåöú ãî âî ðèòú âú òà êîìú ñìûñë›: “êîã äà ñî -
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
429
çäàíú áûëú Äà íè ëîìú ãðàäú èìå íåìú Õîëìú, òî ïî ñòàâ ëåíú áûëú
Èâàíú åïèñ êî ïîìú”, è ò. ä. Âú ïåð iîäú âðå ìå íè ñú 1223 ïî 1259
ãîäû, ïîäú êî èìú ìû âñòð›÷à åìú óæå ïîä ðîá íîå îïè ñàí iå ïî -
ñòðîé êè Õîë ìà, ïåð âûìú äîñ òî âåð íûìú õðî íî ëî ãè ÷åñ êèìú óêà -
çàí iåìú ñë›äó åòú ñ÷è òàòü 1233 ãîäú, èáî ýòîòú ãîäú âû ñòàâ ëåíú âî
âñ›õú òðåõú ñïèñ êàõ. Ñú 1223 ïî 1233 ã. õðî íî ëîã iè ñîâñ›ìú í›òú
âú ñïèñ êàõ Åðìèëü åâ ñêîìú è Õë›áíè êîâ ñêîìú. Åñëè ïðè íÿòü
âî âíè ìàí iå, ÷òî ïðè èç ëî æåí iè ñî áûòié, ñë›äî âàâ øèõú ïîñë›
1233 ã., ë›òî ïè ñåöú ãî âî ðèòú, ÷òî “Êîí äðà òî âè ñòàâ øó, ãä› íûí›
ãðàäú Õîëìú ñòî èòú” (ïî Èïàòü åâ. 1235 ã.), è ÷òî “âî å âà øà ßòâÿ ãè
îêî ëî Îõîæ› è Áó ñîâ íà”, è “åùå áî Õîë ìó íå ïî ñòàâ ëå íó áûâ øþ
Äà íè ëîì (ïî Èïàòü åâ. 1248 ã.), òî îêà çû âà åò ñÿ, ÷òî íî âûé ãî ðîäú
(äî ïî æà ðà) íå ìîãú áûòü ïî ñòàâ ëåíú Äàí iè ëîìú ðàí›å 1233 ã.”»8.
Öiº¿ æ âåðñi¿ äîò ðè ìó âàâ ñÿ Äìèò ðî ²ëî âà éñüêèé, ÿêèé, ùîï ðàâ äà,
áåç æîä íèõ àð´óìåíòiâ ñòâåð äæó âàâ, ùî Äà íè ëî Ðî ìà íî âè÷ çà ñíó -
âàâ Õîëì áëèçü êî 1235 ð.9
Óòî÷ íèâ äàòó çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà çà öiºþ âåðñiºþ Ìè õàé ëî
Ãðó øå âñüêèé. Ó ñïåö iàëü íî ïðè ñâÿ ÷åíié õðî íî ëîãi¿ Ãà ëèöü êî-Âî -
ëè íñüêî ãî ëiòî ïè ñó ñòàòòi âií ñòâî ðèâ ìiöíèé ́ ðóíò äëÿ ¿¿ ÷à ñî âî ãî
ïî â’ÿ çàí íÿ10, à â iíøié ñâî¿é âiäîìié ïðàöi îá´ðóí òó âàâ 1237 ð. ÿê
ëiòî ïèñ íó äàòó äëÿ çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà Äà íè ëîì Ðî ìà íî âè ÷åì:
«²ñòîð iþ çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà äî ñèòü äîê ëàä íî îïîâ iäຠÃà ëèöü êà
ë¿òî ïèñü, ïðè íà ãîä¿ éîãî ïî æåæi 1259 ðîêó. Äà íè ëî, êàæå âîíà,
ïî áà ÷èâ íà ëî âàõ ãàð íå ìiñöå, ùî éîìó äóæå ñïî äî áà ëî ñÿ: íà ãîði
ñòî ÿâ ë¿ñ, íà âêî ëî íüî ãî ïîëÿ. Âií çà ïè òàâ ñÿ ó ìiñöå âèõ ëþ äåé,
“òî çåì›öü”, ÿê çâåòü ñÿ ñå ìiñöå, i âîíè âiäïîâ iëè, ùî âîíî çâåòü ñÿ
Õîëì. Âîíî òàê ñïî äî áà ëî ñÿ Äà íè ëó, ùî âií ïî ñòà íî âèâ òóò çáó -
äó âà òè çà ìîê, “ãðà äåöú ìàëú”, i â í¿ì öåð êâó ²âàíó Çëî òî óñ òî ìó.
Ç ñüî ãî îïîâ iäàí íÿ, êîò ðî ãî ìè íå ìàºìî íiÿ êî¿ ïðè ÷è íè ìà ëî âà -
æè òè, âè õî äèòü, ùî íà ìiñö¿ Õîë ìà ïå ðåä çáó äî âàííºì ãî ðî äà çà
Äà íè ëà íå áóëî íiÿ êî¿ îñåë¿. Ïî çèö iÿ áóëà äiéñíî äóæå äîá ðà äëÿ
êðiïîñ òè: ãîðà ñòî ÿ ëà íà ðîç¿ ði÷êè Óãîð êè é ìà ëî ãî ïî òi÷êà, ùî
òå÷å äî íå¿; áàã íèñòi ði÷êè é áàã íà áî ðî íè ëè ïðè ñòó ïó. Íà ñ¿é ãîði
ñâié ïåð øèé “ìà ëèé ãî ðî äîê” Äà íè ëî ïî ñòà âèâ, âèä êî, äåñü êîëî
1237 ð.»11. Àð´óìåí òè â÷å íî ãî íà ñòóïíi: «Òàê âè õî äèòü ç ïî -
ðiâíÿí íÿ ç îä íî ãî áîêó — ²ïàò. ñ. 51612: “Êîí äðà òî âè æå ñòàâ øó
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
430
êäå íûí› ãðàäú Õîëìú ñòî èòú” (1236/7 ð., ïîð. ²ïàò. ñ. 531: “ºùå áî
Õîë ìó íå ïî ñòàâ ëå íó ñóùó” — â ïîä iÿõ 1234 ð.), ç äðó ãî ãî áîêó
ñ. 517: “âî Õîëì› áó äóþ ºìó” (ïîä i¿ 1238 ð.), òà äàëü øèõ çãà äîê —
²ïàò. ñ. 524, 528, 529.  iñòîði¿ ìiñòà, â ²ïàò. ñ. 588 ñêà çà íî, ùî
ïåðâiñíèé “ãðà äåöú ìàëú” ðîç øè ðå íî ùå ïå ðåä ïðè õî äîì Áàòó
(òðå áà, ìà áóòü, ðî çóì iòè ïî õiä 1242 ð.): “è ñî çäà ãðàäú èíûé, ºãîæå
Òà òà ðî âå íå âîç ìî ãî øà ïðè ÿ òè, ºãäà Áà òûé âñþ çåì ëþ Ðóñ êóþ ïî -
é ìà”»13. Òà êèì ÷è íîì, Ì. Ãðó øå âñüêèé, âè õî äÿ ÷è ç äà íèõ Ãà -
ëèöü êî- Âî ëè íñüêî ãî ëiòîïèñó, ââàæàâ, ùî ïåðøi óêðiïëåííÿ íà
Õîëìñüêié Ãiðöi Äàíèëî Ðîìàíîâè÷ çáóäóâàâ áëèçüêî 1237 ð.,
âòiì, ùå äî ìîíãîëüñüêî¿ íàâàëè, âñòèãíóâøè ðîçøèðèòè óêðiï -
ëåí íÿ ìiñòà.
Òàêà âåð ñiÿ, ùî âiäíî ñèòü çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà äî 1237 ð., ñòà -
ëà äîì iíó þ ÷îþ â óêðà¿íñüêié iñòîð iîã ðàôi¿ ÕÕ ñò. Ñàìå íà öåé ðiê
ÿê äàòó çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà âêà çó âà ëè ²âàí Êðèï ’ÿ êå âè÷ (1237 ð.),
Ìè êî ëà Êîò ëÿð (1237–1238 ðîêè; 2-à ïîë. 1236 — 1-à ïîë. 1238
ðîêiâ; 1237 àáî 1238 ð.; 2-à ïîë. 1236 — 1-à ïîë. 1238 ðîêiâ), Íà òà -
ëÿ ßêî âåí êî (1237 ð.) òà iíøi äîñëiäíè êè14.
Ì. Êîò ëÿð, àð´óìåí òó þ ÷è ñâîþ ïî çèö iþ, íà âî äèòü óæå äîá -
ðå âiäî ìå îá´ðóí òó âàí íÿ, äî ïîâ íèâ øè éîãî äå ÿ êè ìè íî âè ìè
ìiðêó âàí íÿ ìè. «Ãà ëèöü êèé ëiòî ïè ñåöü ïî âiäàâ ïðî çà ñíó âàí íÿ
óëþá ëå íî ãî ìiñòà Äà íè ëà, éîãî äðó ãî¿ ñòî ëèöi Õîë ìà ðåò ðîñ ïåê -
òèâ íî, íà áà ãà òî ïiçíiøå ïî òîìó, áëèçü êî 1256 ð. Íà íàøó äóì êó,
ìiñòî áóëî çà ïî ÷àò êî âà íå â 2-é ïîë. 1236 — 1-é ïîë. 1238 ð.
Ç òiëüêè-íî ïðî öè òî âà íî ãî ëiòî ïèñ íî ãî ïî âiäîì ëåí íÿ (“Êîí äðà -
òî âè æå ñòàâ øþ, ãäº íûí› ãðàäú Õîëìú ñòî èòü” — Àâò.) çðî çóì i -
ëî, ùî âëiòêó 1236 ð. Õîë ìà ùå íå iñíó âà ëî. Àëå âæå ÷å ðåç äâà
ðîêè, 1238 ð., Äà íè ëî ïå ðå áó âàâ ó íå ùî äàâ íî çáó äî âà íî ìó Õîëìi,
êîëè ãà ëèöü êå âi÷å çà êëè êà ëî éîãî íà êíÿ çþ âàí íÿ (“Ïðiéäå â›ñòü
Äà íè ëó, áó äó ùþ ºìó â Õîëì›, ÿêî Ðîñ òèñ ëàâú ñúøºëú ºñòü íà Ëèò -
âó”). […] Ïå ðå êî íàíi, ùî çáó äî âà íèé íà çà õiäíî ìó ïî ãðà íè÷÷i Âî -
ëè íñüêî¿ çåìëi Õîëì íå âè ïàä êî âî âè íèê ó 1236–1238 ðð. Ñàìå
òîäi ñòà ëè âî ðî æè ìè ñòî ñóí êè ç ìà çî âåöü êèì êíÿ çåì. Ìîæ ëè âî,
Äà íè ëî çâà æàâ íà íå áåç ïå êó ç áîêó õðåñ òî íîñöiâ, ùî îò à áî ðè ëè ñÿ
ó Ìà çîâ øå»15.
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
431
Ç äóì êîþ ïðî ñïî ðóä æåí íÿ Õîë ìà ó äðóã³é ïî ëî âèí³ 30-õ
ðîêiâ Õ²²² ñò. ïî ãîä æóºòüñÿ Ïåò ðî Òî ëî÷ êî. ßê i Ì. Êîò ëÿð âií
àíàë içóº âiäïîâiäíi ôðà´ìåí òè Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêî ãî ëiòî ïè ñó,
âiäòàê ïiä ñó ìî âóº: «...åñëè ëå òî ïè ñåö íå îøèá ñÿ â ñâî èõ ñâè äå ò -
åëüñòâàõ, îñíî âà íèå ãî ðî äà Õîë ìà ñëå äó åò äà òè ðî âàòü 1237–
1238 ãã.»16.
Âòiì, ó ïðà öÿõ îêðå ìèõ ñó ÷àñ íèõ äîñëiäíèêiâ, íå çâà æà þ ÷è
íà óæå õðåñ òî ìàòiéíiñòü 1237 ð. ÿê äàòè çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà, ñïîñ òå -
ð iãàºòüñÿ ðå íå ñàíñ âèñ ëîâ ëå íî¿ ùå ². Øà ðà íå âè ÷åì âåðñi¿, ÿêà
âiäíî ñè ëà ïîä iþ äî 1223 ð. Òàê ââà æຠêð àêiâñüêà äîñëiäíè öÿ
Ìàë´îæà òà Ñìî ðîí´ Ðó æèöü êà: «Che³m wzmiankowany jest w
Ÿród³ach po raz pierwszy w roku 1223»17, i â iíøié ïðàöi: «Che³m,
za³o¿ony przez ksiêcia Daniela zapewne na pocz¹tku lat dwudziestych
XIII wieku, wzmiankowany w Ÿród³ach po raz ðierwszy w r. 1223,
oko³o po³owy tego stulecia sta³ siê g³ówn¹ siedzib¹ ksi¹¿êc¹ i
biskupi¹»18.
Ëóöü êèé äîñëiäíèê Ìè õàé ëî Êó ÷èí êî äîò ðè ìóºòüñÿ òiº¿ æ
äóì êè. Âií âè ñó âຠòàêi àð´óìåí òè íà ¿¿ ïiäòâåð äæåí íÿ: «Çíà÷ íèì
ïî ëiòè÷ íèì i êóëü òóð íèì îñå ðåä êîì XIII–XIV ñò. áóâ Õîëì, ñòî -
ëè öÿ îä íîé ìåí íî¿ çåìëi i Âî ëè íñüêî-Ãà ëèöü êî¿ äåð æà âè. Â ëiòî -
ïèñi îïîâiäü ïðî éîãî çà ñíó âàí íÿ ïî ìiùå íà ïiä 1259 ð. ïðè îïèñi
âå ëè êî¿ ïî æåæi. Îäíàê öÿ äàòà âèê ëè êຠñóìíiâ, à òîìó ìè ïðî à íà -
ë içó âà ëè â ðåò ðîñ ïåê òèâ íî ìó ïëàíi ëiòî ïèñíi çãàä êè ïðî ìiñòî ç
ìå òîþ óòî÷ íåí íÿ ÷àñó éîãî ñïî ðóä æåí íÿ. Òàê, ìiñòî çãà äóºòüñÿ ÿê
iñíó þ ÷å â 1249 ð., à ïiä 1248 ð. ó çâ’ÿç êó ç íà ïà äîì ÿò âÿãiâ ñêà çà íî:
“²ùå æ Õîëì íå áóâ ïî ñòàâ ëå íèé Äà íè ëîì”. Ïðî òå 1243 ð. ãî âî -
ðèòü ñÿ: “Äà íè ëî ïå ðå áó âàâ ó Õîëìi…”. Ïiä 1240 ð. òåæ ÷èòàºìî
ïðî éîãî iñíó âàí íÿ: “Ðîñ òèñ ëàâ Âî ëî äè ìè ðî âè÷ ïðè é øîâ äî Äà -
íè ëà â Õîëì”. Àëå ï’ÿòü ìà ðî êà ìè ðàí iøå, ïiä 1235 ð. çà ïè ñà íî:
“Êîí ðàä (êíÿçü Ìà çî âåöü êèé) ñòàâ òàì, äå íèíi ãî ðîä Õîëì
ñòî¿òü”. Âè õî äèòü, ùî ìiñòà òîäi ùå íå áóëî, òà öå çà ïå ðå ÷óº iíøèé
çà ïèñ ïiä öèì æå ðî êîì: “Ïðèé øëà âiñòü Äà íè ëîâi, ÿêèé ïå ðå áó âàâ
ó Õîëìi, ùî Ðîñ òèñ ëàâ âèñ òó ïèâ íà Ëèò âó”. Ïîï ðè ïëó òà íó õðî íî -
ëîã iþ, ç’ÿ ñî âóºòüñÿ, ùî ìiñòî iñíó âà ëî ùå ðàí iøå, áî ïiä 1223 ð.
÷èòàºìî: “Äà íè ëî çâiâ ãî ðîä íà éìåí íÿ Õîëì”. Îòæå, êíÿ æèé
Õîëì ïî ÷àâ áó äó âà òè ñÿ â 20-èõ ðî êàõ. Ñïî ÷àò êó Äà íè ëî “ïî ñòà âèâ
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
432
íå âå ëè êèé ãî ðî äîê”, à ïî òiì “ñïî ðó äèâ iíøèé ãî ðîä, ùî éîãî òà òà -
ðè íå çìîã ëè âçÿ òè, êîëè Áà òèé âñþ çåì ëþ Ðóñü êó çà õî ïèâ”»19.
 àð´óìåí òàöi¿ äîñëiäíè êà, áåç ïå ðå÷ íî, íå ìîæå íå äè âó âà òè ïî -
âíå iãíî ðó âàí íÿ äàâ íî äîâåäåíî¿ â iñòîðiîãðàôi¿ õèáíîñòi õðî íî ëî -
ãi÷íî¿ ñiòêè äæåðåëà òà íåçíàííÿ (?) ðåêîíñòðóéîâàíèõ äàò, êîëè
îïèñàíi ïîäi¿ íàñïðàâäi âiäáóâàëèñÿ.
¥ðóí òó þ ÷èñü íà çà ãàëü íèõ ñïîñ òå ðå æåí íÿõ íàä õî äîì iñòî -
ðè÷ íèõ ïîä ié, äî 1220-èõ ðîêiâ âiäíî ñèòü ïî ÷à òîê çà öiêàâ ëåí íÿ
Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à õîëìñüêèì óçâèø øÿì òà ñïî ðóä æåí íÿì òàì
«ãðàä öà ìà ëî ãî» i ëüâiâñüêèé äîñëiäíèê Âî ëî äè ìèð Àëåê ñàí ä ðî -
âè÷, îäíàê àê òèâ íó ðîç áó äî âó ìiñòà äàòóº 1240-ìè ðî êà ìè20.
Îòæå, êîëè æ çà ñíî âà íî Äà íèëiâ Õîëì, i ùî, âëàñ íå, çðî áèâ
òóò êíÿçü? Êîò ðà ç iñòîð iîã ðà ôi÷íèõ âåðñié áëèæ ÷à äî iñòè íè? ×è
ìîæ ëè âî ¿õ óçãî äè òè ìiæ ñî áîþ, àáî çà ïðî ïî íó âà òè öiëêî âè òî
íîâó? Âiäïîâiäi íà öi çà ïè òàí íÿ ñïðî áóºìî äàòè ó ïîäàëüøîìó
âèêëàäi.
Íà ñàì ïå ðåä õîò iëî ñÿ á âêà çà òè íà «âóçüêi ìiñöÿ» îáîõ
âåðñié. Ãî ëîâ íîþ ïå ðå øêî äîþ, ÿêà íå äîç âî ëÿº ïðè é íÿ òè äàòó
1223 ð., º óæå âiäçíà ÷å íà õèáíiñòü õðî íî ëî ãi÷íî¿ ñiòêè ²ïàòi¿âñüêî -
ãî ñïèñ êó ëiòî ïè ñó ó ãà ëèöü êî-âî ëèíñüêié ÷àñ òèíi. Êðiì òîãî, ðîç -
ïîâiäü ïðî âî ëî äè ìè ðñüêèõ ºïèñ êîïiâ, â õîäi ÿêî¿ i çãà äà íî ïðî çà -
ñíó âàí íÿ Õîë ìà, ðîç ãëÿ äàºòüñÿ ÿê âñòàâ êà, çðîá ëå íà ïiçíiøèì
êíèæ íè êîì21. Òàê, çîê ðå ìà, âiäî ìèé äîñëiäíèê Ãà ëèöü êî-Âî ëè í -
ñü êî ãî ëiòî ïè ñó Àíòîí Ãåí ñüî ðñüêèé ðîç ãëÿ äàâ öå îïîâ iäàí íÿ ÿê
íî òàò êó ðå äàê òî ðà äðó ãî ãî õîëìñüêî ãî çâî äó 1269 ð. ó òåêñòi ïåð -
øî ãî õîëìñüêî ãî çâî äó 1255 ð.22 Ïî äiáíèì ÷è íîì íå ùî äàâ íî âè ñ -
ëî âèâ ñÿ i Ï. Òî ëî÷ êî, âêà çàâ øè íà ëiòî ïèñ íó ñòàò òþ 1223 ð. ÿê íà
íî òàò êó, çðîá ëå íó ðå äàê òî ðîì Õîëìñüêî ãî ëiòî ïè ñó áëèçü êî
1258 ð.23
Ó ïî ïó ëÿðíiøié âåðñi¿, ÿêà âiäíî ñèòü çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà äî
1237 ð., ñëàá êîþ ëàí êîþ º òîé ôàêò, ùî çà êî ðîò êèé ïåð iîä ìiæ
1237 òà 1240 ðî êà ìè ïî ñå ëåí íÿ ìàëî ïå ðå æè òè äâà ïåð iî äè ðîç áó -
äî âè («ãðà äåöú ìàëú» òà «ãðàä èíûè»), ìiæ ÿêè ìè, î÷å âèä íî, ìàëà
áóòè i ÿêàñü ïà ó çà, ïiä ÷àñ ÿêî¿ Äà íè ëî Ðî ìà íî âè÷ ïî âè íåí áóâ
ìàòè ìîæ ëèâiñòü ïå ðå êî íà òè ñÿ, ùî ó ñïðàâi ïî áó äî âè íî âî ãî ìiñòà
«Á~ú ïî ìîù íèêú åìó è ²ù~aíú ñï›øíèêú åìîó»24, ùî, ó ñâîþ ÷åð ãó,
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
433
ïå ðå äáà ÷à ëà ùå ÿêiñü ïîä i¿ (à, îòæå, ÷àñ). Âëàñ íå, íà ñêiëüêè ìîæ íà
ïðè ïóñ êà òè, «ãðàä èíûè» ìàâ áè âæå iñíó âà òè 1238 ð., êîëè «ïðè äå
â›ñòü Äà íè ëîó. âî Õîëìúì› áî ó äî ó ùþ åìîó»25. Òîäi ìiñòî ìàëî âæå
áóòè äîñ òàò íüî âå ëè êèì, ùîá ó íüî ìó ìîã ëà ðîçìiñòè òèñü äðó æè -
íà êíÿ çÿ («èç è è äå Äà íèëú ñî âîèè. ñî Õîëú ìà»26). Òîæ äàòà 1237 ð.
äëÿ çà ñíó âàí íÿ ìiñòà âèã ëÿ äຠíå òà êîþ âæå é ïå ðå êîí ëè âîþ.
Äëÿ òîãî, ùîá ç’ÿ ñó âà òè, ùî i ÿê âiäáó âà ëî ñÿ ó ñïðàâi çà ñíó -
âàí íÿ Õîë ìà, çâå ðíiìî ñÿ ñïî ÷àò êó äî äà íèõ àð õå î ëîãi¿. ßê
ñâiä÷àòü ðå çóëü òà òè àð õå î ëî ãi÷íèõ ïî øóêiâ, ïî ñå ëåí íÿ íà ìiñöi
Õîë ìà iñíó âà ëî é ïå ðåä Õ²²² ñò. Íà òå ðè òîði¿ ìiñòà àð õå î ëî ãè çðî -
áè ëè äóæå âàæ ëèâi çíà õiäêè. Ìîâà éäå, çîê ðå ìà, ïðî ðî áî òè íà âó -
ëè öÿõ Ëþ áåëüñüêié 14–20, Êðèâié 32/34, Øêiëüíié 8–10 òà Ñâ. Ìè -
êî ëè 7–9, òîá òî íà ìiñöi ðîç òà øî âà íî ãî ó êíÿæi ÷àñè áiëÿ ïiäíiææÿ
Âè ñî êî¿ Ãiðêè ðå ìiñíè ÷î ãî ïî ñà äó. Òóò ó 1990-õ ðî êàõ ïðà öþ âà ëè
Ñòà íiñëàâ ¥îëóá, Àëiñiÿ Ëÿ ñî òà-Ìîñ êà ëå âñüêà, Óðñó ëà Ðóø êî â ñü êà
òà iíøi àð õå î ëî ãè. Ïî áiæíî âàð òî çà çíà ÷è òè, ùî ñëiäè ïî ñå ëåí íÿ
íà òå ðè òîði¿ ìiñòà ôiêñó þòü ñÿ ùå âiä ÷àñiâ íå îëiòó (3500–1800 ðî êè
äî í. å.)27. Îäíàê îñîá ëè âî ïðè âåð òà þòü óâà ãó îá’ºêòè Õ²–Õ²² ñòî -
ëiòü. Äî öüî ãî ïåð iî äó íà ëå æàòü çíà õiäêè íà ðîç êî ïàõ 19, 19À, 99
òà 60 â ìåæ àõ çãà äà íèõ âó ëèöü. Äîñëiäæåíi òå ðè òîði¿ çíà õî äÿòü ñÿ
áëèçü êî îäíà âiä îä íî¿ i º ÷àñ òè íà ìè òîãî æ ïî ñå ëåí íÿ.
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
434
Ðèñ. 1. Ïëàí ìiñòà Õîë ìà êíÿ æèõ ÷àñiâ
Íà ðîç êîïi 19, ÿêèé óïðî äîâæ 1991–1995 ðîêiâ äîñëiäæó âàâ
âiääië àð õå î ëîãi¿ Îêðóæ íî ãî ìó çåþ, çíàé äå íî áà ãà òî óëàìêiâ êå -
ðà ìi÷íèõ âè ðîáiâ òà êiñòîê òâà ðèí; âiäêðè òî òðè íà ïiâçåì ëÿí êè,
iíøi ãîñ ïî äàðñüêi ñïî ðó äè. Îäíà ç íà ïiâçåì ëÿ íîê ìàëà âèì iðè
300´180 i áóëà çà ãëèá ëå íà â çåì ëþ íà 100 ñì, çi ñëiäà ìè ïî êðiâëi.
Ëèøå ç íå¿ âè äî áó òî ïî íàä 100 ôðàã ìåíòiâ êå ðàì iêè, æîð íî âèé
êàìiíü, êiñòêè òâà ðèí, ôðàã ìåí òè âè ðîáiâ çi ñêëà òîùî28.
Ïiâíi÷íiøå çíà õî äèòü ñÿ ðîç êîï 19À, ÿêèé äîñëiäæó âàâ ñÿ
1995 ð. Òóò çíàé äå íî ñiì ãîñ ïî äà ðñüêèõ ÿì, à òà êîæ êî ëî äÿçü äià -
ìåò ðîì 160 ñì i ãëè áè íîþ 220 ñì, ùî ôóíê öiî íó âàâ äî çëà ìó
Õ²²–Õ²²² ñòîëiòü. Íà éîãî äíi çíàé äå íî êå ðàì iêó, ïðè êðà ñè ç áðîí -
çè, óëàì êè ñêëà, çà ëiçíi çíà ðÿä äÿ, áà ãà òî êiñòîê òâà ðèí29.
Íàé âàæ ëèâiøi çíà õiäêè çðîá ëå íî íà ðîç êîïi 99. Ç Õ²–Õ²² ñòî -
ëiòü òóò, çîê ðå ìà, âiäíàé äå íî òðè íà ïiâçåì ëÿí êè ç âå ëè êîþ êiëü -
êiñòþ ìà òåð iàëü íèõ çà ëèøêiâ. Â îäíié ç íèõ âè ÿâ ëå íî 1130 ôðàã -
ìåíòiâ êå ðàì iêè, 7 ôðàã ìåíòiâ ñêëà, 1 çà ëiçíèé íiæ, 2 ôðàã ìåí òè
áå ëåìíiòiâ çi ñëiäà ìè îá ðî áiòêó, 1 ïðåä ìåò ç ïiñêî âè êó, äî ëî òî ç
ðîãó ñàð íè, 317 ôðàã ìåíòiâ êiñòîê òâà ðèí30. Òà êîæ òóò âiäêðè òî
çà ëèø êè êàì ’ÿ íî¿ ñòiíè, ìó ðî âà íî¿ ç âè êî ðèñ òàí íÿì âàï íÿ íî ãî
ðîç ÷è íó, ÿêà, î÷å âèä íî, º ÷àñ òè íîþ ñòiíè áó äèí êó. Áiëÿ íå¿ çíàé äå -
íî óíiêàëü íó áðîí çî âó ôîð ìó äëÿ âè ãî òîâ ëåí íÿ ñðiáíèõ i çî ëî òèõ
ïðè êðàñ — êîëòiâ iç äâî ìà ñòèë içî âà íè ìè ïòà õà ìè. Âè ÿâ ëå íî òà -
êîæ äâi ïðè êðà ñè, âè ãî òîâ ëåíi ç öiº¿ ôîð ìè31. ßê âiäî ìî, òàêi îçäî -
áè íà Ðóñi íî ñè ëè áà ãàòi çà ìiæíi æiíêè. Öå ìîæå ñâiä÷è òè ÿê ïðî
åêî íî ìi÷íó âàãó ñà ìî ãî ïî ñå ëåí íÿ, òàê i ïðî ðîç âè òîê òàì çî ëî òà ð -
ñüêî ãî âè ðîá íèö òâà. Ïðè âåð òຠóâà ãó òà êîæ ôîð ìà äëÿ âiäëè âàí íÿ
àáî âiäòèñ êàí íÿ ìà ëèõ îêðóã ëèõ ïðåä ìåòiâ, ïîä iáíèõ äî ìî íåò, ïðè -
çíà÷åííÿ ÿêî¿ íå äî êiíöÿ çðî çóì iëå32. Ó ñõiäíié ÷àñ òèíi 99-ãî ðîç -
êî ïó çíàé äå íî ñëiäè óêðiïëåíü iç çà ëèø êà ìè äå ðåâ ’ÿ íèõ áà ëîê
(ïàë iñà äà?). Î÷å âèä íî, òóò ïðî õî äè ëà ìåæà ïî ñå ëåí íÿ â Õ²–Õ²² ñòî -
ëiòòÿõ. Íà ðåøòi, ðîç êîï 60 — öå öâèí òàð, äå âè ÿ âè ëî ñÿ äåêiëüêà
ìî ãèë Õ²–Õ²² ñòîëiòü33.
Ñè òó àö iÿ âèã ëÿ äຠòàê, ùî º ïiäñòà âè ãî âî ðè òè íå ëèøå ïðî
ïî ñå ëåí íÿ áiëÿ Âè ñî êî¿ Ãiðêè, àëå é ïåâ íèé éîãî åêî íî ìi÷íèé
ðîçâèòîê.
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
435
Ùî æ ñòî ñóºòüñÿ Õîëìñüêî¿ Ãîðè, òî ¿¿ ìîæ íà ïîä iëè òè íà
òðè ÷àñ òè íè: Âè ñî êà Ãiðêà, íèç ü êèé ãðàä òà Êà ôåä ðàëü íà Ãîðà.
Ó ïåðøié òà äðóãié ÷àñ òè íàõ àð õå î ëî ãàì íå âäà ëîñü âè ÿ âè òè ñëiäiâ
ïî ñå ëåí íÿ ç-ïå ðåä Õ²²² ñò., õî÷ Â. Çií òà Â. ¥ðà áñüêèé ó 1966 ð. ïè -
ñà ëè, ùî ôóí äà ìåí òè ïà ëà öó Õ²²² ñò. íà Âè ñîêié Ãiðöi çíè ùè ëè
çíà÷íi ÷àñ òè íè ðàí iøèõ âàëiâ ñòàð øî ãî ãðà äó, ÿêi äà òó âà ëè Õ²–Õ²² ñòî -
ëiòòÿìè34. ²ñòîò íè ìè º íà ñëiäêè äîñëiäæåíü íà Êà ôåä ðàëüíié Ãîði,
ïðî âå äåíi â ãðóäíi 1993 ð. òà ñi÷íi 1994 ð. Òóò çíàé äå íî 295 ôðàã -
ìåíòiâ êå ðàì iêè, 16 ôðàã ìåíòiâ ñêëà, 2 ôðàã ìåí òè òàð iëîê, 19 êiñ -
òîê òâà ðèí òà ií35. Çíà÷ íà ÷àñ òè íà çíàõ iäîê äàòóºòüñÿ øè ðî êî
Õ–Õ²²² ñòîëi òòÿ ìè. Îäíàê ÿê, âñó ïå ðå÷ ðàí iøèì òâåð äæåí íÿì
îêðå ìèõ ïî ëüñüêèõ àð õå î ëîãiâ, çà ñâiä÷è ëè îñòàííi äîñëiäæåí íÿ,
Õîëìñüêó Ãiðêó çà ñå ëå íî ëèøå â Õ²²² ñò.36
Íà çà ãàë âèäàºòüñÿ ñïðà âåä ëè âèì ñòâåð äè òè, ùî â Õ²–Õ²² ñòî -
ëiòòÿõ íà òå ðè òîði¿ ñå ðåä íüî âi÷íî ãî Õîë ìà, âëàñ íå Ïiäãið’¿, iñíó -
âà ëî ïî ñå ëåí íÿ ç óêðiïëåí íÿ ìè òà ðå ìiñíè ÷èì îñå ðåä êîì. Çãiäíî ç
êëà ñèô iêàö iÿ ìè, ïðè é íÿ òè ìè ñå ðåä àð õå î ëîãiâ, íà îñíîâi öèõ äà -
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
436
Ðèñ. 2. Ïëàí õîëìñüêî ãî äè òèí öÿ êíÿ æèõ ÷àñiâ
íèõ éîãî ùå íå ìîæ íà íà çâà òè ìiñòîì, îñêiëüêè íå çíàé äå íî ïå ðå -
êîí ëè âèõ äî êàçiâ iñíó âàí íÿ äè òèí öÿ, à òîìó öå ïî ñå ëåí íÿ ñëiä
îõà ðàê òå ðè çó âà òè ÿê òîð ãî âî-ðå ìiñíè ÷å ñåëèùå.
Óêðiïëåí íÿ Äà íè ëà Õ²²² ñò. íà Âè ñîêié Ãiðöi ç àð õå î ëî ãi÷íî -
ãî ïîãëÿ äó âèâ ÷åíi íå äîñ òàò íüî. Òóò âiäêðè òî êàì ’ÿ íèé ìóð, çâå -
äå íèé iç âàï íÿ íî ãî êà ìå íþ. Âií óòâî ðþº ïðÿ ìî êóò íèé ó ïëàíi
ïðî ñòið, çà ãàëü íè ìè ðî çìiðà ìè 38´22 ì. Ñïî ðó äà äîá ðå çáå ðåã ëàñü
íà âè ñî òó äî 3,30 ì. Òîâ ùè íà ìóðó áëèçü êî 2 ì. ßê ïðè ïóñ êà þòü
äîñëiäíè êè, öå çà ëèø êè ïà ëà öî âî ãî êîì ïëåê ñó. Ðîç êî ïà íî òà êîæ
çà ëèø êè îá îðîí íî¿ âåæi ïåð øî¿ ïî ëî âè íè Õ²²² ñò.37
Òà êèì ÷è íîì, âè õî äÿ ÷è íà ñàì ïå ðåä ç àð õå î ëî ãi÷íèõ äà íèõ,
ìîæ íà ââà æà òè, ùî â ìî ìåíò çà öiêàâ ëåí íÿ Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à
õîëìñüêèì óçâèø øÿì áiëÿ éîãî ïiäíiææÿ âæå iñíó âà ëî ïî ñå ëåí íÿ.
Çðåø òîþ, ìà áóòü, íå âè ïàä êî âî ëiòî ïèñ çáåðiã çãàä êó ïðî «òî -
çåì›öü», ÿêi ïî âiäî ìè ëè êíÿ çþ ìiñöå âó íà çâó îá ëþ áî âà íî ãî íèì
ìiñöÿ («è âîï ðà øà òî çåì›öú. êàêî èìå íî ó åò ñÿ ì›ñòî ñå. ùíè æå ðå -
êî øà Õîëìú åìîó. èìÿ åñòü»)38. Íà íà ÿâíiñòü ñåëà/ñå ëè ùà ïî ðó÷ iç
ìiñòîì Äà íè ëà íà õîëìñüêié ãîði âêà çóº i ôðà´ìåíò, ùî ñòî ñóºòüñÿ
ðîç øè ðåí íÿ ìiñòà ïiñëÿ ìîí ã îëüñüêî¿ íà âà ëè: «íà÷à ïðè çû âà òè.
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
437
Ðèñ. 3. Êíÿ æèé ïà ëàö íà Âè ñîêié Ãiðöi ó Õîëìi. Ïëàí ðîç êî ïîê 1910–1912 ðîêiâ
ïðè õî äà› Í›ìö› è Ðî óñü. èíî ÿ çû÷ íè êû. è Ëÿõû […] è á› æèçíü. è
íà ïîë íè øà äâî ðû. ùêð(~c)òú êðà(~ä) ïîëå ñåëà (âèä iëåí íÿ ìîº —
Î. Á.)»39. Âòiì, ó ×åò âåð òè íñüêî ìó (Ïî ã îäiíñüêî ìó) òà Îñòðîçü êî -
ìó (Õëºáíiêî âñüêî ìó) ñïèñ êàõ ñëî âî «ñåëà» âè ïó ùå íî, îòæå,
÷èòàºòüñÿ ëèøå «ùêð(~c)òú ãðà äà* ïîëå», à â ²ïàòi¿âñüêî ìó ïiçíiøå
íà ïîëi äî ïè ñà íî ñïî ëó÷ íèê «è»: «ùêð(~c)òú êðà(~ä) ïîëå è ñåëà»40.
Ñïðî áóºìî ïðî ñòå æè òè ïðî öåñ ðîç áó äî âè Õîë ìà, âiäøòîâ -
õó þ ÷èñü âiä äà íèõ Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêî ãî ëiòî ïè ñó, ðå çóëü òàòiâ
àð õå î ëî ãi÷íèõ äîñëiäæåíü òà òîïîãðàôi¿ ïîñåëåííÿ.
Ëiòî ïèñ íå îïîâ iäàí íÿ 1259 ð. òàê îïè ñóº ìî ìåíò çà ñíó âàí -
íÿ: «Äà íè ëî âè áî êíÿ æà ùîó. âî Âî ëî äèì›ð› ñî çäà ãðàäú Îó ãî -
ðåñêü. è ïî ñòà âè âî íåìü ïèñ êî ó ïà. ÿç äÿ ùîó æå åìîó ïî ïîëþ. è
ëîâû ä›þùîó. è âèä› ì›ñòî êðàñ íî. è ë›ñíî íà ãîð›. ùáüõî äÿ ùîó
ùêðî óãú åãî ïîëþ. è âîï ðà øà òî çåì›öú. êàêî èìå íî ó åò ñÿ ì›ñòî ñå.
ùíè æå ðå êî øà Õîëìú åìîó. èìÿ åñòü. è âîç ëþ áèâú ì›ñòî òî. è ïî -
ìûñ ëè äà ñî æè æåòü íà íåìü ãðà äåöü ìàëú. ùá›ùàñÿ Á~îó ñò~ìîó
Èâà íîó. Çëà òî óñ òîó. äà ñòâî ðèòü âî èìÿ åãî. öð~êâü è ñòâî ðè
ãðàä›öü ìàëú»41.
Äå ðîç òà øî âó âàâ ñÿ «ãðà äåöü ìàëú»? Çâà æà þ ÷è íà âiäíàé äåíi
çà ëèø êè êíÿ æî ãî äè òèí öÿ íà Âè ñîêié Ãiðöi, ìîæ íà ãà äà òè, ùî òàì i
ðîç òà øó âà ëîñü ïåð øå Äà íè ëî âå óêðiïëåí íÿ — «ãðà äåöü ìàëú» —
öå íà é âè ùå òà íà é çðó ÷íiøå ìiñöå íà õîëìñüêî ìó óçâèøøi.
Ëiòî ïè ñåöü ïðî äîâ æóº: «è âèä›âú æå ÿêî Á~ú ïî ìîù íèêú
åìîó è ²ù~àíú ñï›øíèêú åìîó åñòü è ñî çäà ãðà(~ä) èíûè. åãî æå Òà òà -
ðî âå íå âîç ìî ãî øà ïðè ÿ òè. åãäà Áà òûè âñþ çåì ëþ Ðî óñ êîþ ïî è ìà.
òîã äà è öð(~ê)âü ñ~òîè Òðî èö› çà æüæå íà áû(~c). è ïàêû ñî çäà íà
áû(~c)»42.
Òà êèì ÷è íîì, ïiñëÿ çà êëà äåí íÿ ïåð øèõ óêðiïëåíü ÷å ðåç äå ÿ -
êèé ÷àñ çà íà êà çîì Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à ñïî ðó äè ëè «ãðàä èíûè».
Ìîæ íà ïðè ïóñ òè òè, ùî éäåòü ñÿ ïðî òå ðè òîð iàëü íå ðîç øè ðåí íÿ
êíÿ æî¿ ðå çè äåíöi¿ íà óâåñü ïðî ñòið Õîëìñüêî¿ Ãiðêè, à íå îòî ÷åí íÿ
ìó ðà ìè ÷è äå ðåâ ’ÿ íèì çðó áîì ðå ìiñíè ÷î ãî ïî ñà äó (ïåðâiñíî ãî ïå -
ðå ääà íè ëî âî ãî ïî ñå ëåí íÿ). Íà öå âêà çóº òâåð äæåí íÿ ëiòî ïè ñó, ùî
«åãî æå (“ãðàä èíûè” — Àâò.) Òà òà ðî âå íå âîç ìî ãî øà ïðè ÿ òèè.
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
438
* Òàê ó Îñòðîçü êî ìó i ×åò âåð òè íñüêî ìó ñïèñ êàõ.
åãäà Áà òûè âñþ çåì ëþ Ðî óñ êîþ ïî è ìà. òîã äà è öð(~ê)âü ñ~òîè Òðî -
èö› çà æüæå íà áû(~c). è ïàêû ñî çäà íà áû(~c)»43. Îòæå, ìîí ãî ëè íå
çäî áó ëè Äà íè ëî âèõ óêðiïëåíü íà Õîëìñüêié Ãiðöi, îäíàê ñïëþí -
äðó âà ëè ðå ìiñíè ÷èé ïî ñàä. Ç öüî ãî æ ïî âiäîì ëåí íÿ ìîæ íà çäî ãà -
äó âà òèñü, ùî i öåð êâà Ñâ. Òðiéöi çíà õî äè ëàñü íå â ìåæ àõ êíÿ æî ãî
ìiñòà íà Õîëìñüêié Ãiðöi, à â ïî ñàäi. ×è ¿¿ áó äiâíèö òâî (òiº¿ ñïî ðó -
äè öåð êâè, ùî ñïà ëè ëè ìîí ãî ëè) — öå ñïðà âà ðóê ìàéñòðiâ Äà íè ëà
Ðî ìà íî âè ÷à, ëiòî ïèñ íå äຠâiäïîâiäi. Âòiì äæå ðå ëî ïî âiäîì ëÿº
ïðî ¿¿ âiäíîâ ëåí íÿ ïiñëÿ íà âà ëè.
Òà êèì ÷è íîì, ïåð³îä çà áó äî âè ì³ñòà äî ìîí ã îëüñüêî¿ íà âà ëè
1241 ð., ÿêèé ìîæ íà íà çâà òè ïî ÷àò êî âèì ïåð iî äîì, ÷è ïåð iî äîì çà -
ñíó âàí íÿ, ñêëà äàâ ñÿ ç äâîõ åòàïiâ: ñïî ðóä æåí íÿ «ãðàä öà ìà ëî ãî»
òà «ãðà äà èíî ãî». ¯õ ñóòü ïî ëÿ ãà ëà â òîìó, ùî Äà íè ëî Ðî ìà íî âè÷
çà êëàâ òà ïî ÷àâ ðîç áó äî âó âà òè óêðiïëåí íÿ íà Õîëìñüêié Ãiðöi, ïî -
ðó÷ iç ðàí iøå iñíóþ÷èì íà Ïiäãið’¿ ñiëüñüêèì ïîñåëåííÿì.
Äî ÿêî ãî æ ÷àñó ñëiä âiäíî ñè òè öi ïåð iî äè?
Òóò äîöiëüíî çâåð íó òè ñÿ äî îïîâ iäàí íÿ Ãà ëèöü êî-Âî ëè í -
ñüêî ãî ëiòî ïè ñó, â ÿêî ìó ïiä 1223 ð. âïåð øå çãà äóºòüñÿ Õîëì. ßê çà -
çíà ÷à ëî ñÿ, ùå Ì. Ãðó øå âñüêèé âêà çó âàâ íà ðåò ðîñ ïåê òèâ íèé õà ðàê -
òåð öiº¿ âñòàâ êè, ùî «çðîá ëå íà áåç í³ÿêî ãî çâÿç êó ç òåê ñòîì»44.
À. Ãåí ñüî ðñüêèé òà êîæ ðîç ãëÿ äàâ öå îïîâ iäàí íÿ ÿê ïiçíiøó âñòàâ êó,
çðîá ëå íó ðå äàê òî ðîì äðó ãî ãî õîëìñüêî ãî çâî äó 1269 ð. ó òåêñòi ïåð -
øî ãî õîëìñüêî ãî çâî äó 1255 ð.45 Ñîë iäà ðè çóºòüñÿ ç òà êèì ïî ãëÿ äîì
i Ï. Òî ëî÷ êî, âêà çó þ ÷è íà ëiòî ïèñ íó ñòàò òþ 1223 ð. ÿê íà íî òàò êó,
çðîá ëå íó ðå äàê òî ðîì Õîëìñüêî ãî ëiòî ïè ñó áëèçü êî 1258 ð.46
Ñïðàâäi, ðîç ïîâiäü ïðî âî ëî äè ìè ðñüêèõ òà õîëìñüêèõ ºïèñ -
êîïiâ, ïðè ÿêié çãà äà íî i ïðî çà êëà äåí íÿ Õîë ìà, ïå ðå ðè âຠçâ’ÿç -
íèé ëî ãi÷íèé âèê ëàä, ùî äiéñíî ñâiä÷èòü ïðî ¿¿ âñòàâ íèé õà ðàê òåð.
Àëå âè íè êຠçà ïè òàí íÿ, ÷îìó ïiçíiøèé ðå äàê òîð ïî ìiñòèâ öå îïîâi -
äàííÿ ñàìå ïå ðåä îïîâi ääþ ïðî ïî õiä íà Êàë êó — öå ïðî ñòà âè ïàä -
êîâiñòü, ÷è, ìîæå, êíÿçü äiéñíî íà êà çàâ çà êëàñ òè «ãðà äåöú ìàëú»
ñàìå ïå ðåä öiºþ ïàì ’ÿò íîþ ïîäiºþ? ßêùî ìè ïî ðiâíÿºìî ðîç -
ïîâiäü 1223 ð. i ïî ÷à òîê ðîç ïîâiäi 1259 ð., ó ÿêèõ iäåòü ñÿ ïðî çà ñíó -
âàí íÿ Õîë ìà, òî ïî áà ÷è ìî ¿õíþ âí óòðiøíþ ñõîæiñòü47.
Ó ïåð øî ìó îïîâ iäàííi ñòâåð äæóºòüñÿ, ùî, êíÿ æà ÷è ó Âî ëî -
äè ìèði, Äà íè ëî Ðî ìà íî âè÷ çà ñíó âàâ Óãðî âåñüê, à ïî òiì «ãðà äåöú
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
439
ìàëú» Õîëì. Ó äðó ãî ìó âè ïàä êó óâà ãà çî ñå ðåä æå íà íå íà ìiñòàõ, à
íà ºïèñ êî ïàõ. Àëå é òóò ñïî ÷àò êó ïå ðå ðà õî âó þòü ñÿ ºïèñ êî ïè çà
êíÿ æi ííÿ Äà íè ëà ó Âî ëî äè ìèði, ïî òiì çãà äóºòüñÿ çà ñíó âàí íÿ Õîë -
ìà, àëå âiäðà çó æ âiäíî òî âóºòüñÿ óãðî âåñü êèé ºïèñ êîï, ÿêèé áóâ
ïå ðåä ïå ðåíå ñåí íÿì ºïèñ êîïi¿ äî Õîë ìà. Îòæå, â îáîõ âè ïàä êàõ
ïðè ñóò íÿ ñõå ìà: Âî ëî äè ìèð–Óãðî âåñüê–Õîëì. Òàêà ñõå ìà, áåç -
óìîâ íî, âiäîá ðà æຠïî ãëÿä ñå ðå äè íè Õ²²² ñò. (1269 ð. ÷è 1258 ð.,
ÿêùî ïðè é ìà òè äóì êó À. Ãåí ñüî ðñüêî ãî òà Ï. Òî ëî÷ êà). Âòiì, âàæ -
ëè âèé ùå îäèí ìî ìåíò — â îáîõ âè ïàä êàõ ñòâåð äæóºòüñÿ, ùî
Óãðî âåñüê òà Õîëì çà ñíî âàíi ìàé æå îä íî ÷àñ íî — ó ïåð iîä ïðàâ -
ëií íÿ Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à ó Âî ëî äè ìèði. Öå çìó øóº óâà æíiøå
ïî ñòà âè òè ñÿ äî ôàê òó õðî íî ëî ãi÷íî ãî ïî â’ÿ çàí íÿ ïiçíiøèì ðå äàê -
òî ðîì çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà òà áèò âè íà Êàëöi. 1223 ð. — äàòà, ùî
ç’ÿâ ëÿ ºòüñÿ çà âäÿ êè õðî íî ëîã içà òî ðó ²ïàòiâñüêî ãî ëiòî ïè ñó, áåç ïå -
ðå÷ íî, óìîâ íà. Ïðî òå, íå ìîæ ëèâiñòü ñïðå ñó âà òè çà êëà äåí íÿ ïåð -
âiñ íèõ óêðiïëåíü Õîë ìà òà éîãî ðîç áó äî âó äî òà êî ãî ðiâíÿ, ÿêèì
âií ïî ñòຠó 1238 ð., äî 1–2 ðîêiâ, äîç âî ëÿº âè êî ðèñ òî âó âà òè ¿¿ ÿê
îðiºíòèð äëÿ âèç íà ÷åí íÿ ïî ÷àò êó çà öiêàâ ëåí íÿ õîëìñüêèì óçâèø -
øÿì ç áîêó Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à. Âiäòàê, 1220-òi ðîêè ñïðàâäi ìîæ -
íà ââà æà òè ÷à ñîì çà ñíó âàí íÿ «ãðàä öà ìà ëî ãî» íà Õîëìñüêié Ãiðöi.
Îïîâiäàííÿ 1259 ð. (ïî÷àòîê) Îïîâiäàííÿ 1223 ð.
«Äàíèëîâè áî êíÿæàùîó. âî Âîëîäèì›ð› ñîç äà
ãðàäú Îóãîðåñêü. è ïîñòàâè âî íåìü ïèñ êîóïà.
ÿçäÿùîó æå åìîó ïî ïîëþ. è ëîâû ä›þùîó. è
âèä› ì›ñòî êðàñíî. è ë›ñíî íà ãîð›. ùáü õî -
äÿùîó ùêðîóãú åãî ïîëþ. è âî ïðà øà òîçåì›öú.
êàêî èìåíîóåòñÿ ì›ñòî ñå. ùíè æå ðåêîøà
Õîëìú åìîó. èìÿ åñòü. è âîçëþáèâú ì›ñòî òî. è
ïîìûñëè äà ñîæèæåòü íà íåìü ãðàäåöü ìàëú.
ùá›ùàñÿ Á~îó ñò~ìîó Èâàíîó. Çëàòîóñòîó. äà
ñòâîðèòü âî èìÿ åãî. öð~êâü è ñòâîðè ãðàä›öü
ìàëú»48.
«Âú [ë›òà æ Äàíèëà]* è Âàñèëêà. Ðîìàíîâè÷þ
á›àõîó Âîëîäèìüðüñêûè ïèñêîóï›. á› áî Àñàôú.
áë~æíûè ïðåïîäîáíûè ñ~òëü Ñ~òîå Ãî ðû. è ïî -
òîìú á› Âàñèë›è ù(ò) Ñ~òîå Ãîðû. è ïîòîìú á›
Ìèêèôîðú. ïðèðîêîìú Ñòàíèëî. á› áî ñëîóãà
Âàñèëêîâú ïðåæå. è ïîòîìú Êîóçìà. êðîòêûè
ïðïáí(~ä)ûè ñìèðåíûè. ïè ñêî óïú Âî ëî äè ìåðü -
ñêûè. Á~îó æå èçâîëèâøþ. Äàíèëú ñîçäà ãðàäú.
èìåíåìú Õîëìú. ñî çäà íèå æå åãî. èíîãäà ñêà -
æåìú. Á~æèåþ æå âîëåþ èçáðàíú áû(~c). è ïî ñòàâ -
ëåíú áû(~c). Èâàíú ïèñêîóïú. êíÿçåìü Äàíèëîìú
ù(ò) êëèðîñà. âåëèêîå öð~êâè ñ~òîè Á~öè. Âî ëî äè -
ìåðü ñêîè. á› áî ïðåæå òîãî ïèñêîóïú. Àñàôú.
Âîó ãðîâü ñêûè. èæå ñêî÷è íà ñòîëú ìèò î ðî -
ôîëè÷ü. è çà òî ñâ›ðæåíú áû(~c) ñòîëà ñâîåãî è
ïåðåâåäåíà áû(~c) ïèñêîóïüÿ âî Õîëìú»49.
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
440
* Òåêñò ó êâàä ðàò íèõ äóæ êàõ ïîä à íî çà Îñòðîçü êèì ñïèñ êîì.  ²ïàòi¿â -
ñüêî ìó ó öüî ìó ìiñöi ÷èòàºòüñÿ íà ñòóï íå: «ë›(ò) 6730 Äà íè ëî».
Îäíàê òà êèé âèñ íî âîê, âèäàºòüñÿ, ñó ïåðå÷èòü iíøèì ïî -
âiäîì ëåí íÿì äæå ðå ëà. Òàê, ïiä 1248 ð. ²ïàòi¿âñüêèé ñïè ñîê ïîäàº
äî ñèòü íå ñïîä iâà íó, ç îãëÿ äó íà çà ãàëü íî ïî øè ðå íó, îïåð òó íà
äæå ðåëi äóì êó, çãiäíî ç ÿêîþ, ïðè íàéìíi, ç 1237 ð. Äà íèëiâ Õîëì
ìàâ óæå iñíó âà òè, iíôîð ìàö iþ: «Âú ë›(~ò) [1248] Âî å âà øà ßòâÿç›.
êîëî Ùõîæå è Áî ó ñîâ íà. è âñþ ñòðà íîó è òîó ïîïë›íèøà. è åùå áî
Õîë ìó. íå ïî ñòàâ ëå íîó áûâ øþ. Äà íè ëîìú»50. Öiëêîì î÷å âèä íî,
ùî â äàíié ñè òó àöi¿ ìè ìàºìî ñïðà âó ç ÷åð ãî âîþ ïî ìèë êîþ õðî íî -
ëîã içà òî ðà ²ïàòi¿âñüêî ãî ñïèñ êó. Êîëè æ âiäáóâ ñÿ íà ïàä ÿò âÿãiâ íà
Îõîæ i Áó ñîâ íî — ïî ñå ëåí íÿ, ðîç òà øî âàíi ïî ðó÷ iç Õîë ìîì? Ñó -
ïå ðå÷ ëèâiñòü äàòè iç óæå âñòà íîâ ëå íè ìè ôàê òà ìè ùîäî ÷àñó çà -
ñíó âàí íÿ Õîë ìà ñïðîñ òî âóº íà çâà íó â ëiòî ïèñi äàòó — 1248 ð.
Êîí òåêñò îïîâ iäàí íÿ 1248 ð. äຠìîæ ëèâiñòü âiäíåñ òè îïè -
ñàíi â íüî ìó ïîä i¿ äî çíà÷ íî ðàí iøî ãî ÷àñó. Òàê, ïî ïå ðåä íÿ ðîç -
ïîâiäü ïiä 1247 ð. ïî âiäîì ëÿº ïðî íà ïàä Ëèò âè íà Ìåëü íè öþ òà
Ëè êîâ íî51. Çãiäíî ç Ì. Ãðó øå âñüêèì, â³í ñòàâ ñÿ áëèçü êî 1245 ð.52
 îïîâ iäàííi ðîç ïîâ iäàºòüñÿ, ùî Äà íè ëî i Âà ñèëü êî âiäáè ëè öåé
íà ïàä i ãíà ëè íà ïàä íèêiâ àæ äî Ïiíñüêà. Çà âåð øóºòüñÿ îïîâ iäàí íÿ
òà êè ìè ñëî âà ìè: «ìë(~c)òüþ Á~æèåþ ïîá›ãøèìú Ëèòâ› è èç áè òè
áûøà. è ïë›íú âñü ù(ò)ÿøà […] èäå â›ñòü. Äà íè ëîó. è Âà ñèë êîó. è
áû(~c) ðà(~ä)ñòü âå ëè êà. âî Ïèíüñê› ãðà(~ä)»53. Âòiì, îïîâi äàí íÿ
1247 ð. íà öüî ìó íå çà êií÷óºòüñÿ, âîíî ìiñòèòü, ùå îäíó ôðà çó: «ïðå -
æå æå âî è íûè Äà íè ëî âè ×åð íè ãî âüñêîå. ñ›äÿ ùîó åìîó. â Ãàëè ÷›. à
Âà ñèë êîó â Âî ëî äè ìåð›»54. Äàëi éäå ïî ÷à òîê ñòàòòi 1248 ð.: «Âú
ë›(~ò) [1248] Âî å âà øà ßòâÿç›. êîëî Ùõîæå è Áî ó ñîâ íà»55.
Çâà æà þ ÷è íà òå, ùî äàòè 1248 ð. íåìຠó Îñòðîçü êî ìó òà
×åò âåð òè íñüêî ìó ñïèñ êàõ ²ïàòi¿âñüêî ãî ëiòî ïè ñó, îòæå ¿¿ íå áóëî â
îðèã iíàëi, º óñi ïiäñòà âè ââà æà òè îñòàí íþ ôðà çó ñòàòòi 1247 ð. ïî -
÷àò êîì ëiòî ïèñ íî¿ ñòàòòi 1248 ð. Âiäòàê, ðîç ïîâiäü ïðî íà ïàä ÿò -
âÿãiâ íà Îõîæ i Áó ñîâ íî ïåðâiñíî ìàëà á âèã ëÿ äà òè òàê: «ïðå æå æå
âî è íûè Äà íè ëî âè ×åð íè ãî âüñêîå. ñ›äÿ ùîó åìîó. â Ãà ëè÷›. à Âà -
ñèë êîó â Âî ëî äè ìåð›. Âî å âà øà ßòâÿç›. êîëî Ùõîæå è Áî ó ñîâ íà. è
âñþ ñòðà íîó è òîó ïîïë›íèøà. è åùå áî Õîë ìó. íå ïî ñòàâ ëå íîó
áûâ øþ. Äà íè ëîìú»56.
Òà êèì ÷è íîì, äà òó þ ÷îþ äëÿ âèç íà ÷åí íÿ òîãî, êîëè âiäáó âà -
ëè ñÿ îïè ñàíi â îïîâ iäàííi 1248 ð. ïîä i¿, ÿêi çà ñâiä÷ó þòü, ùî íà òîé
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
441
ìî ìåíò êíÿ æî ãî Õîë ìà ùå íå áóëî, º çãàä êà ïðî «×åðíiãiâñüêó
âiéíó». Êîëè æ âîíà âiäáóâàëàñü?
Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêèé ëiòî ïèñ ðîç ïîâ iäຠïðî ïî õiä Äà íè ëà
Ðî ìà íî âè ÷à â Êè¿ âùè íó íà çà êëèê Âî ëî äè ìè ðà Ðî ìà íî âè ÷à, à
çâiäòè íà ×åðíiãiâ ïiä 1234 ð.57 Ç öiºþ äà òîþ ïî ãîä æóºòüñÿ Ì. Ãðó -
øå âñüêèé58. Îòæå, íà ïàä ÿò âÿãiâ íà Îõîæ i Áó ñîâ íî ñòàâ ñÿ áëèçü êî
1234 ð., âiäòàê i êíÿ æî ãî Õîë ìà ñòàíîì íà öåé 1234 ð. ùå íå
iñíóâàëî.
Äâî ìà ðî êà ìè ïiçíiøå — 1236 ð.59 — âiäáóâ ñÿ ïî õiä ìà çî -
âåöü êî ãî êíÿ çÿ Êîí ðà äà, ñïiëüíî ç êè¿âñüêèì êíÿ çåì Ìè õàé ëîì
Âñå âî ëî äî âè ÷åì ïðî òè Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à, ïi÷ ÷àñ ÿêî ãî «Êîí -
äðà òî âè æå ñòàâ øîó. êäå íûí› ãðà(ä) Õîëìü. ñòî èòü. ïî ñëàâ øþ
åìîó. êî ×å ðâüíîó âî å âàòü»60. Îòæå, i òîäi Õîë ìà ùå íå áóëî (?).
Ïðî òå, âæå 1238 ð.61 âií çãà äóºòüñÿ ÿê äîñ òàò íüî ðîç áó äî âà íå ïî -
ñå ëåí íÿ, çäàò íå âìiñòè òè äðó æè íó Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à: «ïðè äå
â›ñòü Äà íè ëîó. âî Õîëúì› áî ó äî ó ùþ åìîó. ÿêî Ðîñ òèñ ëàâú ñî -
øåëú åñòü íà Ëèò âó […] èç è è äå Äà íèëú ñî âîèè. ñî Õîë ìà. è áûâ -
øþ åìîó. òðå òèè ä~íü îó Ãà ëè ÷è»62.
ßê çà çíà ÷à ëî ñÿ, öi îïîâ iäàí íÿ â iñòîð iîã ðàôi¿ ðîç ãëÿ äà þòü ñÿ
ÿê òàêi, ùî çà ïå ðå ÷ó þòü iñíó âàí íÿ Õîë ìà ó òîé ÷àñ. Îäíàê ¿õ áëèæ -
÷èé ðîç ãëÿä äîç âî ëÿº îá´ðóí òó âà òè äåùî iíøèé ïîãëÿä.
Ïåðø çà âñå, ìè çíàºìî, ùî çà ñíî âó þ ÷è «ãðà äåöú ìàëú» íà
Âè ñîêié Ãiðöi ó Õîëìi, Äà íè ëî ðîç òà øó âàâ éîãî ïî ðó÷ iç óæå iñíó -
þ ÷èì ñiëüñüêèì ïî ñå ëåí íÿì. Âòiì, î÷å âèä íî, äå ðåâ ’ÿíi i íå íàäiéíi
íà òîé ÷àñ óêðiïëåí íÿ «ãðàä öà ìà ëî ãî» ñëó ãó âà ëè ëèøå ìiñöåì
çáî ðó äà íè íè i íå ìîã ëè ìàòè ÿêî ãîñü ïðè íöè ïî âî ãî îá îðîí íî ãî
çíà ÷åí íÿ äëÿ ðåã iî íó. Âiäòàê, êîëè 1234 ð. ÿò âÿ ãè ïî âî þ âà ëè ðîç -
òà øî âàíi íå ïî äàëiê Îõîæ i Áó ñîâ íî, ëiòî ïè ñåöü âèñ ëî âèâ æàëü,
ùî òîäi ùå Õîëì íå ìàâ òà êî ãî îá îðîí íî ãî çíà ÷åí íÿ, ÿê ó ïiçíiøi
÷àñè, ùî îäíàê íå çà ïå ðå ÷óº ñïîðóäæåííÿ ïåðøèõ Äàíèëîâèõ
óêðiï ëåíü ðàíiøå ÿòâÿçüêîãî íàáiãó.
Ïîâ iäîì ëåí íÿ 1236 ð. çíà÷ íî âè ðà çíiøå íà òÿ êຠíà íà -
ÿâíiñòü óêðiïëåíü íà Âè ñîêié Ãiðöi: «Êîí äðà òî âè æå ñòàâ øîó. êäå
íûí› ãðà(ä) Õîëìü. ñòî èòü»63. Íàâ ðÿä ÷è ó öüî ìó ïî âiäîì ëåííi
ëiòî ïè ñó ñëiä âáà ÷à òè ïðî ñòó âè ïàä êîâiñòü. Íà íàø ïî ãëÿä âîíî
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
442
ñâiä÷èòü, ùî ìà çî âåöü êèé êíÿçü ðîç òà øó âàâ ñâié òàáið áiëÿ Äà íè -
ëî âèõ óêðiïëåííÿõ íà õîëìñüêîìó óçâèøøi.
Ó öüî ìó çâ’ÿç êó âè íè êຠçà ïè òàí íÿ: ùî ñàìå íà çè âà ëè Õîë -
ìîì ðóñüêi êíèæ íè êè, àâ òî ðè ëiòî ïè ñó? Ñå ðåä ìiñöå âèõ æè òåëiâ
Õîë ìîì íà çè âàâ ñÿ ïà ãîðá, ùî âè ñî÷iâ íàä ñiëüñüêèì ïî ñå ëåí íÿì
äî äà íè ëî âî ãî ÷àñó: «è âèä› ì›ñòî êðàñ íî. è ë›ñíî íà ãîð›. ùáüõî -
äÿ ùîó ùêðî óãú åãî ïîëþ. è âîï ðà øà òî çåì›öú. êàêî èìå íî ó åò ñÿ
ì›ñòî ñå. ùíè æå ðå êî øà Õîëìú åìîó. èìÿ åñòü»64. Äëÿ Äà íè ëà æ
(i ëiòî ïèñ öÿ) öåé ïà ãîðá ùå íå Õîëì, à ïðî ñòî ìiñöå: «è âîç ëþ áèâú
ì›ñòî òî. è ïî ìûñ ëè äà ñî æè æåòü íà íåìü ãðà äåöü ìàëú»65.
Íàñêiëüêè ìîæ íà ãà äà òè, öåé «ãðà äåöú ìàëú» äëÿ ëiòî ïèñ öÿ òà êîæ
ùå íå áóâ âëàñ íå ìiñòîì Õîë ìîì. Â îïîâ iäàííi 1259 ð. âií çà ñòî ñî -
âóº íà çâó Õîëì ëèøå äî ìiñòà, ùî ïî ñòà ëî ó 1240-õ ðî êàõ66. Ïiä
1240 ð.67 ëiòî ïèñ íà çè âຠÕîë ìîì çáó äî âà íèé äî ìîí ã îëüñüêî¿ íà -
âà ëè «ãðàäú èíûè»: «Ðîñ òèñ ëàâ æå Âî ëî äèì›ðè÷ú. ïðè äå ê Äà íè -
ëîó âî Õîëìú. ùäåð æàëú áî á›àøå Á~ú. ù(ò) áåç áîæ íû(~õ) Òà -
òàðú»68. Î÷å âèä íî, ùî i 1238 ð., âïåð øå ïî áiæíî âêà çó þ ÷è íà
iñíó âàí íÿ ìiñòà ïiä íà çâîþ Õîëì, ëiòî ïè ñåöü ìàâ íà óâàçi ñàìå
«ãðàäú èíûè», íå óäîñ òî þ þ ÷è öiºþ íà çâîþ óêðiïëåí íÿ ïåð øî ãî
«ãðàä öà ìà ëî ãî».
Âiäòàê, óâàæ íå ïðî ÷è òàí íÿ òåê ñòó Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêî ãî
ëiòî ïè ñó äຠóñi ïiäñòà âè ñòâåð äæó âà òè, ùî â ïåð iîä ç 1237 ð. ïî
1241 ð. ó Õîëìi Äà íè ëî Ðî ìà íî âè÷ ñïî ðóä æó âàâ óæå äðó ãó ÷åð ãó
óêðiïëåíü — «ãðàäú èíûè». Ñïî ðóä æåí íÿ æ ïåð øèõ óêðiïëåíü íà
õîëìñüêî ìó óçâèøøi — «ãðàä öà ìà ëî ãî» — ñëiä âiäíîñèòè äî
1220-õ ðîêiâ.
Ïiäñó ìî âó þ ÷è çäiéñíå íèé ó ñòàòòi àíàëiç ëiòî ïèñ íèõ çãà äîê
ïðî Äà íèëiâ Õîëì, ñëiä çà çíà ÷è òè ¿õíþ ôðà´ìåí òàðíiñòü òà ïî -
áiæíiñòü ó òié ÷àñ òèíi, äå éäåòü ñÿ ïðî çà êëà äåí íÿ ìiñòà. Íà çà ãàë
äæå ðå ëî äຠçìî ãó ãî âî ðè òè ïðî äâà ïåð iî äè çà ñíó âàí íÿ-ðîç áó äî -
âè ìiñòà, ùî ìàëè ìiñöå ïå ðåä 1241 ð. Ïåð øèé åòàï, ùî âè ëèâ ñÿ ó
çà êëà äåí íÿ «ãðàä öà ìà ëî ãî» íà Õîëìñüêî ìó óçâèøøi, ðîç ïî ÷àâ ñÿ
ó 1220-õ ðî êàõ. Äðó ãèé åòàï — ñïî ðóä æåí íÿ «ãðà äà èíî ãî» ìîæ íà
âiäíåñ òè äî 1237–1241 ðîêiâ. Ñàìå âiäòîäi ëiòî ïè ñåöü ïî÷èíàº
ñèñòåìàòè÷íî çãàäóâàòè ìiñòî ïiä íàçâîþ Õîëì.
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
443
Ä î ä à ò î ê ¹ 1
ÇÃÀÄÊÈ ÏÐÎ ÕÎËÌ
Ó ÃÀËÈÖÜÊÎ-ÂÎËÈÍÑÜÊÎÌÓ ËIÒÎÏÈÑI*
ï/ï
Äàòà, ïiä ÿêîþ çãàäàíî
ìiñòî
¹ ñòîâïöÿ
Êiëüêiñòü çãàäîê ìiñòà
íà ñòîâïöi
1 1223 ð. 740 2
2 1235 (1236) ð. 775 1
3 1235 (1238) ð. 777 2
4 1240 (1241) ð. 789 1
5 1243 (1242) ð. 794 2
6 1245 (1243) ð. 796 1
7 1248 (1234) ð. 799 1
8 1249 (1245) ð. 805 1
9 1254 (1253) ð. 826 2
10 1255 (1254) ð. 830 1
11 1259 (1255) ð. 840 1
12 1259 (1256-59) ð. 841 1
13 1259 (1256-59) ð. 842 3
14 1259 (1256-59) ð. 844 1
15 1260 (1256-59) ð. 845 1
16 1261 (1259) ð. 849 1
17 1261 (1259) ð. 851 2
18 1262 (1263/64) ð. 858 1
19 1264 ð. 862 1
20 1268 (1266) ð. 864 1
21 1272 (1269) ð. 870 1
22 1281 (1280) ð. 884 1
23 1284 (1287) ð. 895 1
24 1288 (1287) ð. 911 1
25 1288 (1287) ð. 913 1
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
444
* Óñi ïiäðà õóí êè ó öié òàá ëèöi çðîá ëåíi íà îñíîâi âè äàí íÿ ²ïàòi¿âñüêî ãî
ëiòî ïè ñó 1998 ð. (Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü // ÏÑÐË. — Ìîñ êâà, 1998. —
Ò. 2.), ùî º ðåï ðèí òîì çäiéñíå íî ãî Àðõåîãðàôi÷íîþ êîìiñiºþ ïiä êå -
ðiâíèö òâîì Îëåê ñiÿ Øàõ ìà òî âà âè äàí íÿ 1908 ð. (Èïàòü åâ ñêàÿ ë›òî ïèñü //
ÏÑÐË. — Ñ.-Ïå òåð áóðãú, 1908. — Ò. 2.: (Èçäàí iå âòî ðîå)). Ó ñòîâïöi ç äà -
òîþ çãàä êè Õîë ìà âêà çà íî äâi äàòè: ïåð øà — ëiòî ïèñ íà, äðó ãà — âiäêî ðè -
ãî âà íà äàòà çà Ì. Ãðó øå âñüêèì (Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é Ãà -
ëèöü êî-Âî ëè í ñüêî¿ ëiòî ïè ñè // Çà ïèñ êè íà óêî âî ãî òî âà ðèñ òâà iìå íè Øåâ -
÷åí êà. — Ëüâiâ, 1901. — Ò. XLI. — Ñ. 1–72). Êîëè äàòè ñïiâïà äà þòü —
ïîäàºòüñÿ ëèøå îäíà. Íî ìå ðè ñòîâïöiâ âêà çàíi çà âè äàí íÿì 1998 ð.
445
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
1Susza J. Phoenix tertiatio redivivus, albo obraz staro¿ytny che³mski Panny y Matki
Przenajœwietszej, s³aw¹ cudownych swoich dzie³ po trzecie o¿y³y. — Zamoœæ,
1684. — S. 33, 46–47; Encyklopedyja Powszechna. — Warszawa, 1861. — T. 5. —
S. 203; Õðóñ öå âè÷ú Ã. Ãî ðîäú Õîëìú // Ïà ìÿò íè êè ðóñ ñêîé ñòà ðè íû â çà ïàä -
íûõú ãó áåð íè ÿõú. — ÑÏá., 1885. — Âûï. 7: Õî ëìñêàÿ Ðóñü. — Ñ. 19; Áó äè ëî -
âè÷ú À. ×ó äîò âîð íàÿ èêî íà ïðå ñâÿ òîé Áî ãî ðî äè öû âú ã. Õîë ìå // Ïà ìÿò íè êè
ðóñ ñêîé ñòà ðè íû. — Âûï. 7. — Ñ. 68; Ñi÷è íñüêèé Â. Ìiñòî Õîëì. — Êðàêiâ,
1941. — Ñ. 5.
2Äîê ëà äíiøå ïðî öåé àñ ïåêò äèñ êóñi¿ ùîäî âè íèê íåí íÿ êíÿ æî ãî Õîë ìà äèâ.: Áà -
ðàí Î. Ðàí íüî ìî äåð íà êíèæ íà òðà äèö iÿ ïðî Õîëì Õ² ñòîëi òòÿ // Ruthenica. —
Ê., 2005. — Ò. IV. — Ñ. 98–114.
3Áóêî À., Äçåíü êî âñüêèé Ò., ¥îëóá Ñ. Õîëì äîáè Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à ó ñâiòëi ðå -
çóëü òàòiâ íà é íîâ iøèõ ðîç êî ïîê (ðå çþ ìå) // Ãà ëè ÷è íà òà Âî ëèíü ó äîáó ñå ðåä -
íüîâi ÷÷ÿ. Äî 800-ði÷÷ÿ ç äíÿ íà ðîä æåí íÿ Äà íè ëà Ãà ëèöü êî ãî. — Ëüâiâ, 2001. —
C. 187–189; Go³ub S., Gurba J. Archeologia o pocz¹tkach Che³ma // Che³m i
che³mskie w dziejach. — Che³m, 1996. — S. 13–25; Go³ub S. Nadzory
archeologiczne na Górce Katedralnej w Che³mie, stan. 1. // Informator o badaniach
archeologicznych w województwie Che³mskim w 1992–1993 roku. — Che³m,
1996. — Nr. 7. — S. 65–68; Ten¿e. Pozosta³oœci osadnictwa z okresu wczesnego
œredniowiecza w centrum miasta Che³ma // Najwa¿niejsze odkrycia archeo lo gicz -
no- architektoniczne Che³ma i okolic. — Che³m, 1997. — S. 83–98; Ruszkowska U.
Pó¿noœredniowieczna wie¿a murowana w Che³mie-Bie³awinie // Che³m i che³mskie
w dziejach. — Che³m, 1996. — S. 45–64.
4Èïàò iåâ ñêàÿ ë›òî ïèñü // Ïîë íîå ñî áðàí iå ðóñ ñêèõú ë›òî ïè ñåé (äàëi —
ÏÑÐË). — ÑÏá., 1843. — Ò. ²². — Ñ. 1–227.
5Øà ðà íå âè÷ú È. Èçñë›äî âàí iå íà ïîëè îò å ÷åñ òâåí íîé ãå îã ðà ôèè è èñ òî ðèè //
Ëè òå ðà òóð íûé ñáîð íèêú, èç äà âà å ìûé Ãà ëèö êî-ðóñ ñêîþ ìà òè öåþ. — Ëüâîâú,
1869. — Âûï. ² è ²². — Ñ. 104–105.
6Êà ðàì çèí Í. Èñòîð iÿ ãî ñó äà ðñòâà Ðî ññiéñêà ãî, âú òðåõú êíè ãàõú, çà êëþ ÷à þ -
ùèõú âú ñåáå äâå íàä öàòü òî ìîâú, ñú ïî ëíû ìè ïðè ìå ÷àí iÿ ìè. — ÑÏá.,
1842. — Êí. 1., ò. 3. — Ïðè ìå ÷à íèå êú òîìó III, ãëà âå ²²² ¹ 113. — Ñòá. 52.
7Ïî ãî äèíú Ì. Èçë›äî âàí iÿ, çàì›÷àí iÿ è ëåê öiè î Ðóñ ñêîé èñ òîð iè. — Ìîñ êâà,
1850. — Ò. IV. — Ñ. 61; Êîñ òî ìà ðîâú Í. Ëåê öiè ïî ðóñ ñêîé èñ òîð iè. — ÑÏá.,
1862. — ×. ²: Èñòî÷ íè êè ðóñ ñêîé èñ òîð iè. — Ñ. 49.
8Ëîí ãè íîâú À. ×åð âå íñêiå ãî ðî äà. Èñòî ðè ÷åñêié î÷åðêú, âú ñâÿ çè ñú ýò íîã ðàô i -
åé è òî ïîã ðàô iåé ×åð âîí íîé Ðóñè. — Âàð øà âà, 1885. — Ñ. 56–57. Âòiì, ñëiä çà -
çíà ÷è òè, ùî À. Ëî íãiíîâ âîä íî ÷àñ ïè ñàâ: «ïî ñòðîé êà ãî ðî äà (Õîë ìà — Î. Á.)
Äàí iè ëîìú Ðî ìà íî âè ÷åìú âîâ ñå íå èñ êëþ ÷à åòú âîç ìîæ íîñ òè ñó ùåñ òâî âàí iÿ
äðåâ íÿ ãî ãî ðî äà Õîë ìà åùå âú IV èëè âú V â›ê›. Âåñü ìà â›ðî ÿò íî, ÷òî íà
ì›ñò›, ãä› Äàí ièëú ïî ñòðî èëú Õîëìú, èëè îêî ëî íåãî, íà õî äè ëîñü ïî ñå ëåí iå
ñú òà êèìú íà çâàí iåìú» (Òàì æå. — Ñ. 56–57). Òà êèì ñïî ñî áîì äîñëiäíèê íà ìà -
ãàâ ñÿ ëî êàë içó âà òè iíôîð ìàö iþ êiëüêîõ ñêàí äè íà âñüêèõ ñàã, ÿêi çãà äó âà ëè ó
Ñõiäíié ªâðîïi ìiñòî ïiä íà çâîþ Holmgardhia àáî â ïðî ÷è òàííi äîñëiäíè êà Õîë -
ìîã ðàä (Òàì æå. — Ñ. 54–56).
9Èëî âàé ñêèé Ä. Äàí ièëú Ðî ìà íî âè÷ú Ãà ëèöêié è íà ÷à ëî Õîë ìà // Ïà ìÿò íè êè
ðóñ ñêîé ñòà ðè íû â çà ïàä íûõú ãó áåð íè ÿõú. — ÑÏá., 1885. — Âûï. 7: Õî ëìñêàÿ
Ðóñü. — Ñ. 2.
10Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêî¿ ëiòî ïè ñè // Çà ïèñ êè
íà óêî âî ãî òî âà ðèñ òâà iìå íè Øåâ ÷åí êà. — Ëüâiâ, 1901. — Ò. XLI. — Ñ. 1–72.
11Éîãî æ. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè:  11 ò., 12 êí. — Ê., 1992. — Ò. 2. — Ñ. 381.
12Ó öié ïðàöi Ì. Ãðó øå âñüêèé êî ðèñ òó âàâ ñÿ âè äàí íÿì ²ïàòi¿âñüêî ãî ñïèñ êó ëiòî -
ïè ñó 1871 ð.: Ë›òî ïèñü ïî Èïàò ñêî ìó ñïèñ êó. Èçäàí iå Àðõåîãðàôè÷åñêîé êîì -
ìèñ ñiè. — ÑÏá., 1871.
13Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè… — Ò. 2. — Ñ. 381.
14Êðèï ’ÿ êå âè÷ ². Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêå êí ÿçiâñòâî. — Âèä. 2-å, çìií. i äîï. — Ëüâiâ,
1999. — Ñ. 40; Êîò ëÿð Í. Ôîð ìè ðî âà íèå òåð ðè òî ðèè è âîç íèê íî âå íèå ãî ðî äîâ
Ãà ëèö êî-Âî ëûí ñêîé Ðóñè IX–XIII ââ. — Ê., 1985. — Ñ. 154; Éîãî æ. Ãà ëèöü êî-Âî -
ëè íñüêèé ëiòî ïèñ Õ²²² ñò. — Ê., 1993. — Ñ. 34; Éîãî æ. Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêà
Ðóñü. — Ê., 1998. — Ñ. 240; Éîãî æ. Êî ìåí òàð äî ëiòî ïè ñó // Ãà ëèöü êî-Âî ëè í -
ñüêèé ëiòî ïèñ. Äîñëiäæåí íÿ. Òåêñò. Êî ìåí òàð / Çà ðåä. ÷ë.-êîð. ÍÀÍ Óêðà¿ íè
Ì. Ô. Êîò ëÿ ðà. — Ê., 2002. — Ñ. 222; ßêî âåí êî Í. Íà ðèñ iñòîði¿ Óêðà¿ íè ç íà é äàâ -
íiøèõ ÷àñiâ äî êiíöÿ XVIII ñòîëi òòÿ. — Ê., 1997. — Ñ. 73.
15Êîò ëÿð Ì. Êî ìåí òàð äî ëiòî ïè ñó… — Ñ. 222–223.
16Òî ëî÷ êî Ï. Ñòàòüÿ 6731 ãîäà Ãà ëèö êî-Âî ëûí ñêîé ëå òî ïè ñè è âðå ìÿ åe íà ïè ñà -
íèÿ // Ruthenica. — Ê., 2005. — Ò. IV. — Ñ. 49.
17Smor¹g Ró¿ycka M. Ruœ Halicko-W³odzimierska i Litwa w XIII wieku. Zwi¹zki
polityczne i artystyczne // Sztuka kresów wschodnich. — Kraków, 1996. — T. 2:
Materia³y sesji naukowej. Kraków, maj 1995. — S. 10.
18Ta ¿ sama. Sztuka cerkiewna Rusi Halicko-Wo³yñskiej. Artystyczna symfonia
tradychji bizantyñsko-ruskiej i romañskiej // Sztuka kresów wschodnich. — Kraków,
1999. — T. 4. — S. 16.
19Êó ÷èí êî Ì. Âî ëè íñüêà çåì ëÿ Õ — ñå ðå äè íè XIV ñò.: àð õå î ëîã iÿ òà iñòîð iÿ. —
Ëóöüê, 2002. — Ñ. 33.
20Àëåêñàíäðîâè÷ Â. Âî ëî äè ìèð ÷àñiâ êíÿ çÿ Äà íè ëà Ðî ìà íî âè ÷à. Âñòóïíi íî òàò -
êè äî íå ïîö iíî âà íî ãî ïåð iî äó iñòîði¿ ìiñòà // Ìè íó ëå i ñó ÷àñ íå Âî ëèíi òà Ïîëiñ -
ñÿ: Âî ëî äè ìèð-Âî ëè íñüêèé â iñòîði¿ Óêðà¿ íè òà Âî ëèíi. Ìà òåð ià ëè XIV Âî ëè í -
ñüêî¿ íà óêî âî¿ iñòî ðè êî-êðàºçíàâ ÷î¿ êîí ôå ðåíöi¿, ïðè ñâÿ ÷å íî¿ 13-é ði÷íèöi Íåçà -
ëåæ íîñòi Óêðà¿ íè òà 680-é ði÷íèöi íàä àí íÿ Âî ëî äè ìè ðó-Âî ëè íñüêî ìó Ìàã äå áóð -
çüêîãî ïðà âà. ì. Âî ëî äè ìèð-Âî ëè íñüêèé, 2004 ð. — Ëóöüê, 2004. — Ñ. 3–4.
21Òàêó äóì êó îäíèì ç ïåð øèõ âèñ ëî âèâ Ì. Ãðó øå âñüêèé. Âií äî âî äèâ ¿¿, àíàë içó -
þ ÷è âìiùå íå ïiä 1223 ðî êîì îïîâ iäàí íÿ ïðî âî ëî äè ìè ðñüêèõ ºïèñ êîïiâ òà ïå -
ðåíå ñåí íÿ ºïèñ êî ïñüêî¿ êà ôåä ðè ç Óãðî âåñü êà äî Õîë ìà. ×å ðåç ïðè çìó
ñóìíiâíîñòi öèõ ïîä ié ó 1223 ð. â÷å íèé ñïðîñ òî âóº i ñàìó äàòó 1223 ð., ÿê ìîæ -
ëè âó äàòó çà ñíó âàí íÿ Õîë ìà: «…÷è ìîæ ëè âî, ùîá óæå 1223 ð. êà òåä ðà áóëà
ïå ðåíå ñå íà ç Óãðî âåñü êà äî Õîë ìà? Ñïðà âà ñÿ ìó ñèòü îá åð òà òè ñÿ êîëî ïè -
òàí íÿ ïðî ïî ÷à òîê Õîë ìà, áî ïðî íüî ãî ãà ëèöü êà ë¿òî ïèñü íå äຠâè ðàç íî¿
çâiñòêè, à òiëüêè íå ÿñíi é ñó ïåðå÷ëèâi íà òÿ êè. Ç ïî ðiâíÿí íÿ âêàç iâîê ²ïàò. […]
âè õî äè ëî á, ÿê òî çâè ÷àé íî é ïðè é ìà þòü, ùî Õîëì Äà íè ëî çà ñíó âàâ äåñü â
30-õ ðð. (êîëî ð. 1237); ëiòî ïè ñåöü ãî âî ðèòü ïðî ñå êiëüêà ðàç iâ, çîâñiì
êàòå´îðè÷ íî, i ïî ïðîñ òó âèê ëþ ÷ຠìîæ ëèâiñòü çäî ãà äó, ùî Õîëì áóâ ïå ðåä
òèì. Çíà ÷èòü ïå ðåíå ñåííº ºïèñ êî ïñüêî¿ êà òåä ðè äî Õîë ìà â 1223 ð. íå ìîæ ëè -
âå. Ñóï ðî òè òîãî íå ìàºìî èíü øî ãî âè õî äó ÿê ïðè é íÿ òè, ùî iñòî ðèÿ ºïèñ -
êîïiâ — ñå ïiçí¿éøà âñòàâ êà, çðîá ëå íà áåç í¿ÿ êî ãî çâÿç êó ç òåê ñòîì» (Ãðó øå -
âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 19).
22Ãåí ñüî ðñüêèé À. Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêèé ëiòî ïèñ (ïðî öåñ ñêëà äàí íÿ; ðå äàêöi¿ i
ðå äàê òî ðè). — Ê., 1958. — Ñ. 97.
23Òî ëî÷ êî Ï. Ñòàòüÿ… — Ñ. 52–53.
24Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü // ÏÑÐË. — Ìîñ êâà, 1998. — Ò. 2. — Ñòá. 843.
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
446
25Òàì æå. — Ñòá. 777.
26Òàì æå.
27Go³ub S., Gurba J. Archeologia… — S. 16.
28Go³ub S. Pozosta³oœci osadnictwa… — S. 84.
29Tam¿e.
30Tam¿e. — S. 85.
31Tam¿e.
32Ñ. ¥îëóá âèñ ëî âèâ äóì êó, ùî öi çíà õiäêè ìîã ëè á áóòè íà ñëiäêîì ïå ðå áó âàí íÿ i
ðî áî òè êí ÿçiâñüêî ãî çëîò íè êà (Go³ub S. Pozosta³oœci osadnictwa… — S. 85.).
Îäíàê ÿêè õîñü çà ä îâiëüíèõ äî êàçiâ íà êî ðèñòü òà êî ãî ïðè ïó ùåí íÿ íåìàº.
33Go³ub S. Pozosta³oœci osadnictwa… — S. 87.
34Zin W., Grabski W. Wyniki badañ architektonicznych nad wczesnoœredniowiecz -
nym Che³mem // Sprawozdanie z Posiedzeñ Komisji Oddzia³u PAN. — Kraków,
1966. — S. 727–728.
35Go³ub S. Nadzory… — S. 65.
36Áóêî À., Äçåíü êî âñüêèé Ò., ¥îëóá Ñ. Õîëì… — C. 189.
37Ðàï ïî ïîðò Ï. Ðóñ ñêàÿ àð õè òåê òó ðà Õ–X²²² ââ. Êà òà ëîã ïà ìÿò íè êîâ. — Ëå íèí -
ãðàä, 1982. — Ñ. 107–108; Áóêî À., Äçåíü êî âñüêèé Ò., Ãî ëóá Ñ. Õîëì… —
Ñ. 188–189.
38Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 842.
39Òàì æå. — Ñòá. 843.
40Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 843–844 (äèâ. ó ïðè ìiòêàõ âíè çó ñòî ðiíêè âè -
äàí íÿ ëiòî ïè ñó).
41Òàì æå. — Ñòá. 842–843.
42Òàì æå. — Ñòá. 843.
43Òàì æå.
44Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 19.
45Ãåí ñüî ðñüêèé À. Ãà ëèöü êî-Âî ëè íñüêèé ëiòî ïèñ… — Ñ. 97.
46Òî ëî÷ êî Ï. Ñòàòüÿ… — Ñ. 52–53.
47Íà öþ ñõîæiñòü âêà çóº i Ï. Òî ëî÷ êî, ââà æà þ ÷è ¿¿ àð´óìåí òîì íà ïiäòâåð äæåí íÿ
ñâ äóì êè, ùî àâ òî ðñòâî îá èä âîõ îïîâ iäàíü íà ëå æèòü îä íî ìó êíèæ íè êó (Òî -
ëî÷ êî Ï. Ñòàòüÿ… — Ñ. 51).
48Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 842–843.
49Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 739–740.
50Òàì æå. — Ñòá. 799.
51Òàì æå. — Ñòá. 798.
52Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 31.
53Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 798.
54Òàì æå. — Ñòá. 798–799.
55Òàì æå. — Ñòá. 799.
56Òàì æå. — Ñòá. 798–799.
57Òàì æå. — Ñòá. 771–774.
ÄÀÒÓÂÀÍÍß ÇÀÑÍÓÂÀÍÍß Ì²ÑÒÀ ÕÎËÌÀ
447
58Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 25.
59Äàòà çà Ì. Ãðó øå âñüêèì (Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 26).
60Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 775.
61Äàòà çà Ì. Ãðó øå âñüêèì (Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 28).
62Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 777.
63Òàì æå.
64Òàì æå. — Ñòá. 842.
65Òàì æå.
66Òàì æå. — Ñòá. 842–845.
671241 ð. çà Ì. Ãðó øå âñüêèì (Ãðó øå âñüêèé Ì. Õðî íîëüî´iÿ ïîä ¿é… — Ñ. 29–30).
68Èïàòü åâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñòá. 788–789.
ÎËÅÊÑÀÍÄÐ ÁÀÐÀÍ
448
|