З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року
Gespeichert in:
| Datum: | 2005 |
|---|---|
| 1. Verfasser: | |
| Format: | Artikel |
| Sprache: | Ukrainian |
| Veröffentlicht: |
Інститут історії України НАН України
2005
|
| Schriftenreihe: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Schlagworte: | |
| Online Zugang: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63021 |
| Tags: |
Tag hinzufügen
Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Zitieren: | З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 558-580. — Бібліогр.: 11 назв. — укр. |
Institution
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-63021 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-630212014-05-30T03:02:04Z З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року Мицик, Ю. Джерелознавство 2005 Article З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 558-580. — Бібліогр.: 11 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63021 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Джерелознавство Джерелознавство |
| spellingShingle |
Джерелознавство Джерелознавство Мицик, Ю. З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Мицик, Ю. |
| author_facet |
Мицик, Ю. |
| author_sort |
Мицик, Ю. |
| title |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року |
| title_short |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року |
| title_full |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року |
| title_fullStr |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року |
| title_full_unstemmed |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року |
| title_sort |
з джерел до секретної місії василя іскрицького 1682 року |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Джерелознавство |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63021 |
| citation_txt |
З джерел до секретної місії Василя Іскрицького 1682 року / Ю. Мицик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 558-580. — Бібліогр.: 11 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT micikû zdžereldosekretnoímísíívasilâískricʹkogo1682roku |
| first_indexed |
2025-07-05T13:55:15Z |
| last_indexed |
2025-07-05T13:55:15Z |
| _version_ |
1836815447059595264 |
| fulltext |
î. Þðié Ìèöèê
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍί ̲Ѳ¯ ÂÀÑÈËß
²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ðîêó
Í
à âåñíi 1682 ð. ïî ãiðøè ëî ñÿ ñòà íî âè ùå õðèñ òè ÿ íñüêèõ
äåð æàâ, ÿêi ïðî òèä iÿ ëè îñìàíñüêié àã ðåñi¿. Çîê ðå ìà
7 òðàâ íÿ 1682 ð. ïðè çà ãàä êî âèõ îá ñòà âè íàõ ïî ìåð
ìîñ êî âñüêèé öàð Ôåäið ²², ïî øè ðè ëè ñÿ ÷óò êè, ùî éîãî áóëî
îòðóºíî. Ôå äî ðà ââà æà ëè (çðåø òîþ, áåç îñîá ëè âèõ íà òå ïiäñòàâ)
âî ðî ãîì Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿. ×å ðåç äåíü ó Ìîñêâi ñïà ëàõ íó ëî ïî â -
ñòàí íÿ («Õî âàí ùè íà»), êîò ðå òÿã ëî ñÿ äî îñåíi 1682 ð. i, çäà âà ëî ñÿ,
ðîç ïî ÷à ëî ïåð iîä íå ñò àáiëüíîñòi, ïîä iáíèé äî «Ñìóò íî ãî âðå -
ìåíi» ïî ÷àò êó ÕV²² ñò. Çà íå ïî êîºíèé öèì êî ðîëü Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿
ßí Ñî áåñü êèé, êîò ðèé ãî òó âàâ ñÿ äî âiäñi÷i òóð êàì, çíî âó çâåð òàº
ñâî¿ ïî ãëÿ äè íà Óêðà¿ íó, øó êà þ ÷è òàì ïiäòðèì êè. Íà ñàì ïå ðåä âií
ñêî ðèñ òàâ ñÿ ç ÷ó äî âî¿ îêàçi¿: äî éîãî ðå çè äåíöi¿ ó ßâî ðîâi ïðè áó ëî
çà ïî ðîçü êå ïî ñ îëüñòâî íà ÷îëi ç Âî ðî íîþ. Ïiñëÿ òåï ëî ãî ïðè é î ìó
ßí ²²² ïå ðå äàâ îñòàí íüî ìó ñâié ìå ìî ðàí äóì äî ñi÷î âèêiâ ç òèì,
ùîá âîíè âiäíî âè ëè ìiöíèé ñîþç ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ. Îäíî ÷àñ íî
êî ðîëü ïî ñëàâ íà Ñi÷ ñâî ãî ïðåä ñòàâ íè êà, ëüâiâñüêî ãî ºïèñ êî ïà
Éî ñè ôà Øóì ëÿ íñüêî ãî ç àíà ëî ãi÷íîþ ïðî ïî çèöiºþ, áóëè äàíi é
âiäïîâiäíi ëèñ òè íà Ñi÷ òà äî àðõiìàí äðè òà Êèºâî-Ïå ÷å ðñüêî¿ ëàâ -
ðè ²íî êåí òiÿ Ãiçå ëÿ. Íà òîäiøíi ñõiäíi êîð äî íè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿
áóëî íà ïðàâ ëå íî êî ð îëiâñüêî ãî ñåê ðå òà ðÿ Ñòà íiñëà âà Áåí òêî â -
ñüêî ãî, ÿêèé ìàâ ïðè ñîái êî ð îëiâñüêèé óíiâåð ñàë-ìàí iôåñò äî
ñìî ëå íñüêî¿ øëÿõ òè (âiä 20 ëèï íÿ 1682 ð.). Ó ði÷èùi öèõ óñòðåì -
ëiíü äèï ëî ìàòi¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ çíà õî äèòü ñÿ é ìiñiÿ Âà ñè ëÿ
²ñêðèöü êî ãî, âiäïðàâ ëå íî ãî äî Äè ìå ðà íà Êè¿ âùèíi. ²ñêðèöü êèé
ìàâ ïðè âåð íó òè íà áiê Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ëiâî áå ðåæ íèõ ãåòü ìàíöiâ
(çãiäíî ç äà íîþ éîìó iíñòðóêöiºþ ßí Ñî áåñü êèé áóâ ãî òî âèé íà é -
íÿ òè 40-òè ñÿ÷ íå êî çàöü êå âiéñüêî) i ïiäêëþ ÷è òè äî öiº¿ ñïðà âè é
áiëî ö åðêiâñüêî ãî ïðî òî ïî ïà Çà ðåì áó. Ïðî ìiñiþ ²ñêðèöü êî ãî ìîæ -
íà çíàé òè çãàä êè òiëüêè â ïðà öÿõ ïî ëüñüêèõ iñòî ðèêiâ Þ. Ïåð äåíi¿
558 Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 5, 2005
òà Ç. Âó éöiêà1, ïðè ÷î ìó îñòàííié âêà çàâ íà ìiñöåç íà õîä æåí íÿ îä -
íî ãî ç ñïèñêiâ äèï ëî ìà òè÷ íèõ ìå ìî ðàí äóìiâ òà iíñòðóêöié, ùî
áóëè äàíi Âî ðîíi, É. Øóì ëÿ íñüêî ìó, Â. ²ñêðèöü êî ìó òà Çà ðåìái,
íà âiâ äå ÿêi âè òÿ ãè ç íèõ2. Íàìè æ áóëî âè êî ðèñ òà íî iíøi âàð iàí òè
iíñòðóêöié ²ñêðèöü êî ìó òà Çà ðåìái, à òà êîæ ÷åð íåò êè êî ð î -
ëiâñüêèõ ÷è óðÿ äî âèõ ïî ñëàíü íà Ñi÷ òà äî Ãiçå ëÿ. Âñi âîíè áóëè
âè ÿâ ëåíi íàìè ó ðó êî ïèñ íî ìó çáiðíè êó ôàìiëüíî ãî àðõiâó êíÿçiâ
Çà ìî é ñüêèõ çà íî ìå ðîì 30363. Ìiñöåç áåð iãàí íÿ íà çâà íèõ òà iíøèõ
ñïèñêiâ iíñòðóêöié i ëèñòiâ íå º âè ïàä êî âèì. Ìàðöií Çà ìî é ñüêèé,
íà é âiäîì iøèé ïðåä ñòàâ íèê ðîäó Çà ìî éñüêèõ êiíöÿ ÕV²² ñò., ÿê ðàç
ó 1682 ð. ç áðàö ëà âñüêî ãî âîºâîäè ñòàâ ëþáëiíñüêèì, à ó
1684–1685 ðð. îá iéìàâ ïî ñà äó àäìiíiñòðà òî ðà êî ðîí íî ãî ñêàð áó,
âðåøòi — ç 1685 ð. äî ñìåðòi ó 1689 ð. áóâ âå ëè êèì êî ðîí íèì
ïiäñêàðáiºì.
Äà íèõ ïðî îñî áó Âà ñè ëÿ ²ñêðèöü êî ãî íå áà ãà òî. Âií ïî õî äèâ
ç óêð à¿íñüêî¿ ïðà âîñ ëàâ íî¿ øëÿõ òè i, éìî âiðíî, áóâ ðî äè ÷åì âiäî -
ìî ãî ïðà âî áå ðåæ íî ãî êî çàöü êî ãî ïî ëêîâ íè êà Âà ñè ëÿ ²ñêðèöü êî ãî,
êîò ðèé ñòàâ ïðî òîï ëàñ òîì óêð à¿íñüêî ãî øëÿ õå òñüêî-êî çàöü êî ãî
ðîäó ²ñêðèöü êèõ. Âàæ ëèâ iøèì º òå, ùî Âà ñèëü ²ñêðèöü êèé — ïî -
ñëà íåöü ßíà Ñî áåñü êî ãî, áóâ ïëåìi ííè êîì ïî ìà òåði ãåòü ìà íà
Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè ó 1663–1665 ðð. Ïàâ ëà Òå òåði. Éîãî áàòü -
êîì áóâ óêð à¿íñüêèé øëÿõ òè÷ Ìè õàé ëî Âà ñèëü î âè÷ ²ñêðèöü êèé, à
ìà òið’þ — ñåñ òðà Ïàâ ëà Òå òåði ªâà, àáî ªâäîê iÿ (ó äðó ãî ìó øëþái
âîíà ñòà ëà äðó æè íîþ ßêî âà Ïå êó ëèöü êî ãî). ßê âñòà íî âèâ Â. Êðè -
âî øåÿ, «öi øëþ áè âòÿ ãó âà ëè â îðáiòó ðî äèí íèõ çâ’ÿçêiâ ²ñêðèöü -
êèõ, Òðîöü êèõ (÷å ðåç øëþá ñåñ òðè Íàñ òàñi¿ ²ñêðèöü êî¿), Ãîð áî â -
ñüêèõ…, Îñòðî âñüêèõ i Ïå êó ëèöü êèõ. Çàç íà ÷è ìî, ùî Îñòðî âñüêèõ
i Òðîöü êèõ çóñòði÷àºìî ñå ðåä âiäî ìî¿ ïî êî çà ÷å íî¿ íà ñòàñü êî¿
øëÿõ òè, ùî îäíiºþ ç ïåð øèõ ïå ðåé øëà íà áiê ïî âñòà ëèõ â Áiëî ö åð -
êiâñüêî ìó ïî ëêó»4. Êðiì Âà ñè ëÿ ²ñêðèöü êî ãî âiä öüî ãî øëþ áó Ìè -
õàé ëà òà ªâè áóâ ùå ñèí Êðèø òîô. ² Âà ñèëü, i Êðèø òîô ²ñêðèöüêi
áóëè íîáiëiòî âàíi ó 1659 ð. ÿê «çà ñëó æåí íèå â Âîé ñêå Çà ïî ðîæ ñ -
êîì òî âà ðè ùè»5. Çàâ äÿ êè ðî äèí íèì çâ’ÿç êàì Âà ñèëü ²ñêðèöü êèé
îïè íèâ ñÿ ïðè êî ð îëiâñüêî ìó äâîði. Íå âèê ëþ ÷å íî, ùî éîãî òðè ìà -
ëè òàì, ÿê çà êî ðî ëþ âàí íÿ Ìè õàé ëà Âèø íå âåöü êî ãî ñèíà ãåòü ìà íà
Ìè õàé ëà Õà íåí êà — Ïàâ ëà, à çà ßíà Ñî áåñü êî ãî — ñèíà Ñiðêà
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
559
(Ðî ìà íà(?). Ãåòü ìàíñüêi ðî äè÷i ðîç ãëÿ äà ëèñü ïî ëüñüêè ìè êî ðî ëÿ -
ìè i ÿê çà êëàä íè êè, i ÿê ìàé áóò íÿ îïî ðà ïî ëüñüêèõ âïëèâiâ íà
Óêðà¿íi.  ñàìié iíñòðóêöi¿, ùî íà âî äèòü ñÿ íè æ÷å, âiäçíà ÷à ëîñü,
ùî Â. ²ñêðèöü êèé áóâ «âè õî âà íèé íà êî ð îëiâñüêî ìó äâîði, íà â÷å -
íèé òðè âà ëè ìè ïî äî ðî æà ìè êî ð îëiâñüêèì êîø òîì». ² äiéñíî,
²ñêðèöü êèé ñëî âîì i äiëîì äî âî äèâ ñâîþ âiääàíiñòü Ïîëüùi i òîìó
ðîç ãëÿ äàâ ñÿ ÿê ¿¿ íàä iéíèé ñî þç íèê, ÿêî ìó äî ðó ÷à ëèñü âàæ ëèâi äè ï -
ëî ìà òè÷íi ìiñi¿ i êî ìàí äó âàí íÿ çíà÷ íè ìè âiéñüêî âè ìè ÷àñ òè íà ìè.
Ó 1671 ð. âií áðàâ ó÷àñòü ó ïå ðå ãî âî ðàõ ó Áðàö ëàâi êî çàöü êî¿
ñòàð øè íè ç ïðåä ñòàâ íè êà ìè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíîì Ñî áåñü êèì
(òîäi ùå âå ëè êèì ãåòü ìà íîì êî ðîí íèì) òà êíÿ çåì Äìèò ðîì Âèø -
íå âåöü êèì. Ó 1683 ð. âií áóâ ñå ðåä êî ìàí äó âà÷iâ êî çàöü êè ìè ïî ë -
êà ìè â àðìi¿ ßíà Ñî áåñü êî ãî, ÿêi âiäçíà ÷è ëèñü ó ñëàâ íîçâiñíié
áèòâi ïiä Âiäíåì. Íà ïî ÷àò êó 1690 ð. âií ïðè áóâ ÿê ïî ñîë äî ãåòü -
ìà íà ²âàíà Ìà çå ïè âiä ëüâiâñüêî ãî ºïèñ êî ïà É. Øóì ëÿ íñüêî ãî, íà -
ñïðàâäi æ âiä ßíà Ñî áåñü êî ãî6. Ïî ñìåðòi ßíà Ñî áåñü êî ãî
Â. ²ñêðèöü êèé áóâ ïðåä ñòàâ íè êîì Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ â Óêðà¿íi, ÿêèé
â ÿêîñòi ïî ñëà âå ëè êî ãî ãåòü ìà íà êî ðîí íî ãî Ñòà íiñëà âà ßáëî íî â -
ñüêî ãî ïî âiç ëèñ òè ëüâiâñüêî ãî ºïèñ êî ïà Éî ñè ôà Øóì ëÿ íñüêî ãî
(âiä 21 ëèï íÿ 1696 ð.) äî êè¿âñüêî ãî ìèò ðî ïî ëè òà Âàð ëà à ìà ßñè í ñü -
êî ãî òà áiëãî ðî äñüêî ãî âîºâîäè, áî ÿ ðè íà Áî ðè ñà Øå ðå ìåòºâà. Òåê ñ -
òè öèõ ëèñòiâ íà âiâ íà ñòî ðiíêàõ ñâî ãî ëiòî ïè ñó Ñà ìiéëî Âå ëè÷ êî7.
Ñåê ðåò íà äèï ëî ìà òè÷ íà iíñòðóê öiÿ ²ñêðèöü êî ìó âiä 29 ëèï -
íÿ 1682 ð. áóëà ñòâî ðå íà ó êî ðîííié êàí öå ëÿði¿ i çà âiðå íà ¿¿ ïå ÷àò -
êîþ. Òàì æå ñòâî ðå íî i ñåê ðåò íó iíñòðóê öiþ äëÿ Çà ðåì áè —
òàºìíî ãî ïðè õèëü íè êà Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Çàç íà ÷è ìî, ùî îïèñ ñïî -
ñî áó çóñòði÷i é êîí òàêòiâ ²ñêðèöü êî ãî ç Çà ðåì áîþ, ïîä à íèé ó
iíñòðóêöi¿, íà ãà äóº ñòî ðiíêè äå òåê òèâ íî ãî ðî ìà íó, äå éäåòü ñÿ ïðî
çóñòði÷ ðå çè äåí òà ç àãåí òîì. Òîé ôàêò, ùî îðèã iíà ëè iíñòðóêöié
äëÿ ²ñêðèöü êî ãî òà Çà ðåì áè çà ëè øè ëè ñÿ ó êî ðîí íî ìó àðõiâi,
çâiäêè âîíè ïå ðåé øëè äî ôàìiëüíî ãî àðõiâó Çà ìî éñüêèõ, íiáè òî
äຠïiäñòà âè ââà æà òè, ùî ìiñiÿ ²ñêðèöü êî ãî çà ëè øè ëà ñÿ íå -
çäiéñíåí íîþ. Îäíàê iíøi ñïèñ êè iíñòðóêöié, ÿêi áóëè âè êî ðèñ òàíi
Ç. Âó éöiêîì, ìà þòü äåùî ïiçíiøó äàòó (31 ëèï íÿ 1682 ð.). Î÷å âèä -
íî, áóëî ñòâî ðå íî íî âèé âàð iàíò iíñòðóêöié äëÿ Çà ðåì áè òà
²ñêðèöü êî ãî, ç îðèã iíà ëà ìè ÿêèõ îñòàííié i âè ðó øèâ äî Äè ìå ðà.
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
560
Ïî ñå ðåä íüî ïðî öå ìîæå ñâiä÷è òè i ëèñò ãåòü ìà íà Ëiâî áå ðåæ íî¿
Óêðà¿ íè ó 1672–1687 ðð. ²âàíà Ñà ìîé ëî âè ÷à, ïè ñà íèé äî âå ëè êî ãî
ãåòü ìà íà êî ðîí íî ãî Ñ. ßáëî íî âñüêî ãî (âiä 16(6) ëèñ òî ïà äà 1682 ð.).
Ó íüî ìó Ñà ìîé ëî âè÷ ìiæ iíøèì ñêàð æèâ ñÿ íà ²ñêðèöü êî ãî, ùî
óòèñ êàâ ñå ëÿí ç ñië, ÿêi çíà õî äè ëè ñÿ ó 1–3 ìè ëÿõ ïiä Êèºâîì, çìó -
øó âàâ «¿õ äà âà òè ñòàö iþ, ÷îãî ïå ðåä òèì íå áó âà ëî, áî òi ñåëà º âëàñ -
íiñòþ ðiçíèõ êè¿âñüêèõ ìî íàñ òèðiâ»8. Íà æàëü, íå âiäî ìî, ÿê ïðî -
õî äè ëà äàíà ìiñiÿ, àëå ïðî ¿¿ ðå çóëü òà òè ìîæ íà çðî áè òè äå ÿêi âèñ -
íîâ êè. Ç. Âóéöiê ó ñâî¿é âè ùåç ãà äàíié ïðàöi âêà çóº: «Óêðà¿íñüêi
ïëà íè Ñî áåñü êî ãî ïðî âà ëè ëè ñÿ, ïîä iáíî ÿê éîãî áàëòiéñüêà ïî -
ëiòè êà»9. Àëå öåé âiðíèé âèñ íî âîê ñòî ñóºòüñÿ ñòðà òå ãi÷íèõ ïëàíiâ
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Êîëè æ ìîâà éäå ïðî ó÷àñòü óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ
ó áî ðîòüái ïðî òè Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿ íà ïå ðå äîäíi i ïiä ÷àñ Âiäå í -
ñüêî¿ áèò âè 1683 ð., òî çó ñèë ëÿ ïî ëüñüêî¿ äèï ëî ìàòi¿ áóëè
óñïiøíè ìè. Êî çà êè âiäçíà ÷è ëè ñÿ i ïiä ñòiíà ìè Âiäíÿ, i íà ×îð íî ìó
ìîði, â÷è íè ëè äåùî ïiçíiøå âäà ëèé ïî õiä íà Òÿ ãè íþ (Áåí äå ðè),
î÷î ëþ âà íèé ãåòü ìà íîì Êó íèöü êèì, òîùî. Ó ðå àë içàöi¿ äà íèõ
ïëàíiâ º i âíå ñîê Âà ñè ëÿ ²ñêðèöü êî ãî.
Íèæ ÷å, ó äî äàò êàõ, ïîä à þòü ñÿ òåê ñòè iíñòðóêöié ²ñêðèöü êî -
ìó òà Çà ðåìái, ëèñòiâ íà Ñi÷ òà äî ². Ãiçå ëÿ. Âñi âîíè ïðî ëè âà þòü
ñâiòëî íà ìà ëîç íà íèé åï içîä ó äèï ëî ìà òè÷íié áî ðîòüái çà íà ëà ãîä -
æó âàí íÿ óêð à¿íñüêî-ïî ëüñüêî ãî àí òè òó ðåöü êî ãî ìiëiòàð íî ãî ñî þ -
çó, àëå öèì íå âè ÷åð ïóºòüñÿ ¿õíº çíà ÷åí íÿ. Äà íèé êîì ïëåêñ äî êó -
ìåíòiâ, îñîá ëè âî iíñòðóê öiÿ ²ñêðèöü êî ìó, º ïàì ’ÿò êîþ ëiòå ðà òó ðè
é ïó áëiöèñ òè êè, àíà ëîãi¿ ÿêèì âàæ êî çíàé òè ñå ðåä ñó õèõ äèï ëî ìà -
òè÷ íèõ äî êó ìåíòiâ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Âèä íî, ùî âîíè ïè ñà ëè ñÿ ÿê
çà çèâ íèé óíiâåð ñàë-ìàí iôåñò, ÿê ñâîºðiäíà àã iòàöiéíà ïðî êëà ìà -
öiÿ. Ñàìå òóò óñòà ìè óðÿ äó Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ÷iòêî çà ñâiä÷å íî íàä -
çâè ÷àé íî âè ñî êó îöiíêó âîºííî ãî ïî òåí öià ëó óêð à¿íñüêî ãî êî çàö -
òâà, ùî íå çà ëè øຠêà ìå íÿ íà êà ìåíi âiä òâåð äæåíü äå ÿ êèõ ïî ëü -
ñüêèõ ïó áëiöèñòiâ òà iñòî ðèêiâ ÕV²² ñò., êîòði ïðàã íó ëè çà ïå ðå ÷è òè
âñÿ êå çíà ÷åí íÿ êî çàö òâà ÿê ìiëiòàð íî¿ ñèëè. Äî ñèòü âêà çà òè íà õà -
ðàê òåð íå âèç íàí íÿ, ÿêå ìiñòèòü ñÿ â iíñòðóêöi¿ ²ñêðèöü êî ãî: «Íåìà
ïiä ñî íöåì ñâiòó òà êî¿ ïî òó ãè, êîò ðà á ìîã ëà çëà ìà òè ïî ëüñüêi
øàáëi ïðè êî çàöü êèõ ñà ìî ïà ëàõ»; äî ñèòü çâåð íó òè óâà ãó íà òîé
ôðàã ìåíò iíñòðóêöi¿, äå çà ñâiä÷óºòüñÿ çíà ÷åí íÿ ìî ðñüêèõ ïî õîäiâ
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
561
çà ïî ðîæöiâ â óñi çà êóò êè ×îð íî ìî ðñüêî ãî óçáå ðåæ æÿ. Àâòîð (àáî
àâ òî ðè) iíñòðóêöié ÷iòêî âêà çó þòü òà êîæ íà ïî ñè ëåí íÿ êî ëîí iàëü -
íî¿ ïî ëiòè êè Ìîñ êâè ïî âiäíî øåí íþ äî Óêðà¿ íè, çà é âèé ðàç óäî -
âîä íþ þ ÷è öþ åëå ìåí òàð íó iñòè íó, êîò ðó íiÿê íå âèç íà þòü
ðîñiéñüêi âå ëè êî äåð æàâ íè êè, ÿêi ó êðàé íüî ìó âè ïàä êó ïî ãîä æó -
þòü ñÿ íà êî ëîí iàëü íèé õà ðàê òåð óêð à¿íñüêî¿ ïî ëiòè êè Ìîñ êâè, àëå
ç ïiçíiøî ãî ÷àñó. Õà ðàê òåð íî, ùî â iíñòðóêöi¿ ÿñíî çà ñâiä÷å íî âæè -
âàí íÿ òåðìiíiâ «ðóñü êèé», «ðîñiéñüêèé» ÿê ñè íîíiìiâ äî ñó ÷àñ íî -
ãî òå ðìiíó «óêð à¿íñüêèé», âîä íî ÷àñ iíñòðóêöi¿ âæè âà þòü òåðìií
«ìîñ êî âñüêà íà öiÿ», êîëè ìîâà éäå ïðî ðîñ iÿí ó ñó ÷àñ íî ìó
ðîçóìiííi.
Íå îá ìè íó ëè óâà ãîþ iíñòðóêöi¿ i âàæ ëè âî¿ ïðî áëå ìè âçà -
ºìî âiäíî ñèí ìiæ Óêð à¿íñüêîþ òà Ðîñiéñüêîþ Ïðà âîñ ëàâ íè ìè
Öåð êâà ìè, ïðè ÷î ìó òóò ðîç âè âàºòüñÿ âàæ ëè âà äóì êà êî ðî ëÿ ßíà
Ñî áåñü êî ãî (âëàñ íå, íå òiëüêè éîãî, àëå é áà ãàòü îõ ïðåä ñòàâ íèêiâ
óêð à¿íñüêî ãî ïðà âîñ ëàâ íî ãî äó õî âå íñòâà, êå ðiâíèêiâ Óêð à¿íñüêî¿
äåð æà âè — Ãåòü ìàí ùè íè) ïðî íå îáõiäíiñòü àâ òî êå ôàëi¿ äëÿ Óêð à -
¿íñüêî¿ Ïðà âîñ ëàâ íî¿ Öåð êâè. Êðiì öèõ äî êó ìåíòiâ öÿ äóì êà
âiäáè ëàñü ó iíñòðóêöi¿ ßíà Ñî áåñü êî ãî, äàíié Éî ñè ôó Øóì ëÿ í -
ñüêî ìó: «×è íå ëiïøå ìàòè ñâîþ ãî ëî âó ó Êèºâi, òàê ÿê ìຠìîñ êî â -
ñüêà ñòî ëè öÿ, áî æ Ñâÿ òà Ñîô iÿ ó Êèºâi íà áà ãà òî ñîò ðîêiâ ñòàð øà,
íiæ ñî áîð íà öåð êâà ó Ìîñêâi, ñòàð øà âiä ìîñ êî âñüêèõ ìèò ðî ïî -
ëèòiâ, êîò ðèõ òå ïåð çâóòü ïàò ðiàð õà ìè. ×è íå ëiïøå áà ÷è òè ÿê äó -
õîâ íó, òàê i ñâiòñüêó âëà äó ó Êèºâi, íiæ øó êà òè ¿¿ íå âîëü íè ÷è ìè
øè ÿ ìè ó Ìîñêâi»10.
Ìîæ íà âêà çà òè i íà çà ôiêñî âà íó ó iíñòðóêöi¿ ÷è íå íà é ïåð øó
ñïðî áó ïî ëüñüêî¿ äèï ëî ìàòi¿ âïëè íó òè íà ²âàíà Ìà çå ïó (ùå íà âiòü
íå ãåòü ìà íà), ùîá ïî âåð íó òè éîãî ó ñôå ðó ïîëüñüêèõ âïëèâiâ.
Íå ìîæ íà íå âêà çà òè i íà îä íî ái÷íiñòü òà òåí äåíöiéíiñòü
iíñòðóêöi¿. ßñêðà âî çìàëü î âó þ ÷è êî ëîí iàëü íèé íà ñòóï Ìîñ êî â -
ñüêî¿ òà Îñìà íñüêî¿ iìïåðié íà Óêðà¿ íó, âîíà öiëêîì çà ìîâ ÷óº òàêó
æ ïî ñóòi ïî ëiòè êó Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íà Ïðà âî áå ðåæíié Óêðà¿íi, äå,
äî ðå÷i, ãåòü ìà íàò i êî çàö òâî áóëè ëiêâiäî âàíi íà áà ãà òî ðàí iøå, íiæ
íà çà ëåæíié âiä Ìîñ êâè ëiâîái÷íié Ãåòü ìàí ùèíi. Çâè ÷àé íî, â
iíñòðóê öiÿõ íi ñëî âà íå ãî âî ðè ëî ñÿ ïðî ÿêåñü ðîç øè ðåí íÿ àâ òî -
íîìi¿ Óêðà¿ íè, íå êà æó ÷è ïðî ¿¿ íå çà ëåæíiñòü. Âàæ êî ãî âî ðè òè ïðî
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
562
ùèðiñòü íà ìiðiâ ßíà Ñî áåñü êî ãî, îñêiëüêè éîãî êî çà ê îôiëüñòâî íå
âè õî äè ëî çà ìåæi âiäîñ íî íå âå ëè êèõ òàê òè÷ íèõ ïî ñòó ïîê. Äî òîãî
æ ßí Ñî áåñü êèé â öåé ÷àñ âæå îõî ëî íóâ äî êî çàêiâ i, ÿê çà çíà ÷àº
Ç. Âóéöiê, «îñêàð æó âàâ ¿õ ïå ðåä Ìîñ êâîþ çà âiðî ëî ìñòâî». Öå,
ïðàâ äà, íå çà øêî äè ëî éîìó çâåð íó òè ñÿ äî óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ó
êðè òè÷ íó ìèòü äëÿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, i âîíè ùå ðàç äî âå ëè ñâîþ
ðîëü ÿê çàõèñíèêiâ ºâðîïåéñüêî¿ öèâiëiçàöi¿ âiä îñìàíñüêî¿ àãðåñi¿.
Íèæ ÷å ïî âíiñòþ íà âî äÿòü ñÿ òåê ñòè äâîõ çãà äà íèõ iíñòðóê -
öié i äâîõ ëèñòiâ. Çà ãàëü íîâ æè âàíi íà òîé ÷àñ ñêî ðî ÷åí íÿ çáåð iãà -
þòü ñÿ, ÿê îò: JKM PNM — Éîãî Êî ð îëiâñüêà Ìèëiñòü, Ïàí íàø
ìè ëîñ òè âèé; s. p. — ñâÿ òî¿ ïàì ’ÿòi, P. Bóg — Ãîñ ïîäü Áîã, òîùî.
Ïå ðå äà ÷à òåêñòiâ çäiéñíå íà çà ïðà âè ëà ìè, îêðåñ ëå íè ìè íàìè ó
îäíié iç ïî ïå ðåäíiõ ñòà òåé11.
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
563
1Perdenia J. Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na
prze³omie XVII–XVIII w. — Wroc³aw, 1963. — C. 20–22; Wójcik Z. Jan Sobieski. —
Warszawa, 1983. — C. 304–307. Òóò âè êî ðèñ òî âó âà ëè ñÿ ñïèñ êè iíñòðóêöié, ùî
çíà õî äÿòü ñÿ ó ñêëàäi çáiðíè êà ¹ 1188 ç ôîí äó «Áiáëiî òå êà îðäè íàöi¿ Çà ìî é -
ñüêèõ» Íàö iî íàëü íî¿ Áiáëiî òå êè ó Âàð øàâi.
2Wójcik Z. Jan Sobieski. — C. 304–306.
3Àðõiâ Ãî ëîâ íèé äàâíiõ àêòiâ ó Âàð øàâi (äàëi — ÀÃÀÄ). — Ô. «Àðõiâ Çà ìî é ñü -
êèõ» (äàëi — ÀÇ). — ¹ 3036. — Ñ. 245–264. Òóò º i ñïèñ êè óíiâåð ñà ëó ßíà ²²² Ñî -
áåñü êî ãî «äî Ñìî ëå íñüêî ãî âîºâî äñòâà», äà íî ãî Ñ. Áåí òêî âñüêî ìó (ñ. 248–249).
4Êðè âî øåÿ Â. Â. Ïåð ñî íàëü íèé ñêëàä òà ãå íå à ëîã iÿ óêð à¿íñüêî¿ êî çàöü êî¿ ñòàð -
øè íè (1649–1782 ðð.). — Äèñ. ... ä-ðà iñò. í. (ðó êî ïèñ). — Ê., 2005. — Ñ. 196;
Äèâ. òà êîæ: Äàø êå âè÷ ß. Ïàâ ëî Òå òå ðÿ // Âî ëî äàði ãåòü ìà íñüêî¿ áó ëà âè. — Ê.,
1994. — Ñ. 256.
5Òàì ñàìî. — Ñ. 197.
6×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè i ìî íàð õè. — Ê.; Íüþ-Éîðê, 1003. — Ñ. 168, 281, 283, 284,
305. Òóò æå (ñ. 281) áóëî ñòèñ ëî çãà äà íî é ìiñiþ ²ñêðèöü êî ãî 1682 ð.
7Âå ëè÷ êî Ñ. Ëiòî ïèñ. — Ê., 1991. — Ò. 2. — Ñ. 525–526.
8ÀÃÀÄ. — Ô. «ÀÇ». — ¹ 3036. — Ñ. 265.
9Wójcik Z. Jan Sobieski. — C. 307.
10 Ibid. — Ñ. 306.
11Ìè öèê Þ. Ç ëèñ òó âàí íÿ óêð à¿íñüêèõ ïèñü ìåí íèêiâ-ïî ëåìiñòiâ // Çà ïèñ êè
ÍÒØ. — Ëüâiâ. — 1993. — Ò. ÑÑÕÕV. — Ñ. 315–316.
Ä Î Ê Ó Ì Å Í Ò È
¹ 1
²íñòðóêöiÿ Â. ²ñêðèöüêîìó, êîðîëiâñüêîìó
ñåêðåòàðåâi, ïîñëàíöþ êîðîëÿ ßíà ²²² Ñîáåñüêîãî
äî êîçàêiâ Ëiâîáåðåæíî¿ Ãåòüìàíùèíè
1682, ëèïíÿ 29 (?). — ßâîðiâ (?)
Wa¿ne*
In strukc ya urod zone mu Bazy³emu Iskrzyck iemu,
dwo rzan ino wi na szemu, do Dy mira wy praw ione mu, dana z
kan ce³³aryi JKM P. N. M.
Tra ged ia mo skiews ka, od wi eków nies³ychana, jako ko¿de go in
ad mir ati onem wy rok ów Bo ¿ych, ju sqam fa tor um po rywa. Tak non si -
nit, aby oj cows kie JKM, PMM, ku Rzp tej ser ce i ku chr zeœæiañstwu
mil oœæ, otiosa aure o niej s³yszeæ i widzi eæ mia³a, dla cze go jako zdro -
wie i krew w³as na zaw sze ku pom no¿eniu chwa³y Bo¿ ej i do bru po s -
pol ite mu, ochotn ie im pend it et im mol atur, jako g³owe w³asna, szczy ci
Rpta i zac³ania tak er rig itur na og³os œm ier ci tak okrutn ej, gdy stru³y
cara Jeo mæi, œwiêtej pamiêci niebo¿ czyka The odora A³exe jew icza,
bra ta swe go, i uwa ¿aj¹c, ¿e ta kie za mies zanie nie przyj acio³ Krz y¿a
œwi êtego in nit are mo¿e do prze mys³u o kra jach chr zeœæiañskich, ¿e one
nie spod ziewa nie na³eœæ, opa nowaæ albo przy namn iej pust oszyæ moga
et pri mam pra ed am k³aœæ so bie ze chc¹, Za dniep rze i te ob szern oœæi, któ -
re przy mierzn ymi wpraw dzie laty do pañst wa mo skiews kiego za pad³y,
a³e dzie dzict wem s¹ Rzp tej i gdy nied³ugo przy mierne lata zbie ¿a, do -
daws zy wr acaæ siê po winni com pag em i spó lnej mat ki.
Uwa¿a JKM, PNM, ¿e od wie³u lat ordy mo skiews kie, jako to
As tracha ñska, Ka zañska, Re zañska, Ka sim owska, Be skiercy i Kal -
mucy daw no do po roz umi enia siê z sob¹ ten tant ur, daw no od Kry mu
so lic ita ntur, do je dno œæi, daw no z Ozowa potê ga tu recka na pa ñstwo
mo skiews kie zag³¹da i sz czêœli woœæi ich zn osiæ nie mo¿e, daw no Krym
ostrzy siê na du sze ch rzeœæiañskie i bez ob³owu tê skni, ka zni¹ co roczn¹
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
564
* Ñëî âî «wa¿ne» äî ïè ñà íå çâåð õó.
co ntentowaæ siê nie mo¿e, na okazy¹ tyl ko dy bie i te raz nie dop³acony
ha racz pra etend uje, jako od pos³a ta meczn ego na dwór JKM przy -
by³ego, mamy informacy¹.
Przy to JKM, PNM wy, iz urod zonej swo jej ku ojc zyŸnie mi³oœæi,
ku Bogu, œwi atnicom jego i ca³emu chr zeœæiañstwu pob o¿noœæi, cu ram
tam tych kra jów oj cowsk¹ bie rze przed siê owszem wszyst kiego tam -
tego sep temt rionu w za wies zony ch tak wiel kich nad nimi niebez -
pieczeñstwach, prze strzega i wied zieæ pra gnie w czym ³aski i w czym
po mocy, za szytu i ra tunku JKM, PNMgo, potrzebuj¹.
A jako urod zone go nie gdy Te tere, het mana za por owsk iego, w
wiel ki mia³ ob serw ancy ej ac piss in pa triam co nat us jego am plect uba -
tur i ko cha³ tosz so bie po si estrzeñcu jego, urod zonym Iskrzyck im,
obiec uje, ¿e na dwo rze kró³ew skim wy chow any, d³ug¹ pe reg ryna ci¹ za
nak³adem kró³ew skim æw iczony, dr ogê wuja swe go tra fi, ojc zyŸnie i
koœ æio³om Bo¿ ym i ma jes tato wi Pa ñsk iemu, jako naj dos kona³ej, naj -
szczer zej i naj skut ecznej przys³u¿yæ siê zechce.
Pose³a go tedy JKM, PNM, do Dy mira, gdzie loco se curo i pod
pra esid ium kró³ew skim, jako na jprêdzej stan¹wszy, st araæ siê bê dzie,
aby siê st arszyznê ko zack iej, sta rynn ym pu³kow nik om, któ rych Sa -
muj³owicz w czer niaki po strzyg³, jako na jprzêdzej ozwa³. Opow iadaj¹c
im wszyst kie zwy szmian owa ne nie bezpie cze ñst wa, przy tym oznajm u -
j¹c, iz t¹ in stanc ya zes³any, aby od ko ¿dego z nich od biera³, cze go po
JKM, PNM, po trzeb uj¹ i do ra tunku swe go na³eœæ ro zum iej¹.
Naj bard ziej zaœ to im roz wa¿aæ bêd zie, ¿e siê bez ge ner alnej
rady po roz umieæ i na mow iæ nie mog¹, jaki im ra tun ek na jpo tê¿niejszy,
kt óre go odw³oc zyæ nie pod obna, gdy ta kie ni ebezpieczeñstwa nag³¹ ani
cz ekaæ trze ba, ¿eby siê nie przyj aci el roz pat rzy³, wy got owa³ i na przy -
dus zenie ich re zolw owa³, pu stos ze³ i samym skutkiem wojowa³.
Te raz je œli czas na rad ziwszy siê jak naj dos kona³ej, ³¹czyæ siê
z JKM, PNM, jed noc zyæ si³y z Rzp ta i zmo cniæ siê poki spo lny nie -
przyj a ci el wêg iersk¹ wojn¹ za bawny zatrz¹³ siê w niej, nie spo dziew a -
j¹c siê ta kiej na pa ñstwa mo skiews kie po gody, o kt órej pos³yszaws zy,
wykrêc iæ siê z woj ny wêg ierskiej sta ra i po koju u ce sar za chr zeœ æi añ -
skiego szuka.
Za czym w rêku to star szyz ny otwo rzyæ oczy mo³loj com i sa -
mym siê po strzegs zy (?) w zgu bie ca³ego na rodu, ¿e mu ich do rady i
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
565
sz ukaæ spo sobu nam owiæ siê sta teczn ie jak siê wzdy rat owaæ chc¹, czy
siê w ch³opy obr óciæ, jak cier pi¹ i z lu dzi ry cers kich pa szenn imi
umieraæ wol¹.
Ja ko¿ je sli siê nie po strzeg¹ wiel kie do tego podo bieñstwo i na
to za kroj ono, kie dy Zap oro¿e, zam kami tu reck imi za warte i na przy du -
s ze nie jego przez spa ry pa trzano, aby to gniaz do wy kor zeni³o siê, gdzie
siê mo³ojcy zbie rali przed ucis kami wsze lak imi po wszyst kich brze -
gach i na sam ko niec Czar nego mo rza ognie za nosz¹æ.
R¹czyæ siê tedy w tym po winni, bo jak wd³ug¹ pó jdzie i sta renni
ko zacy wy mrz¹, m³odŸ w pr ó¿nowaniu po roœnie, pa miêtnika dzie³ ry -
cers kich ko zack ich nie bê dzie, w ro boc ie ch³opy wszy scy siê obróc¹.
Do brze by tedy wszyst kiego tego commun icow aæ urod zone mu tak¿e
Ma zepp ie, kt óry, jako siê z sto lice wró ci³, ju¿ snaæ as sawu³¹ zo sta³, po -
dobieñstwa, ¿e poki ¿y³ car Jmœæ ni ebo¿czyk, póki ¿yli, z kt óremi siê
ozna³ i pro tekc ia u nich po zys ka³, bo jar owie na sto licy, póki zda³o siê
kwitn¹æ to pañstwo, lubo nig dy do brego fun dam entu rada ich nie ma³a,
atoli poty poki urod zony Ma zeppa móg³ mieæ swo jej for tuny na dzieje,
a³e te raz, kie dy siê ju¿ wszyst ko wywróci³o, kie dy i dom car ski gi nie i
bo jar owie w krwi w³asnej po top ieni i rwie siê pa ñst wo, to za ca rem te -
raz niejsz ym, to za ca rown ami, kt óre mê ¿ów i wy dzia³u pro winc yi po -
trzeb uje, to za Ka spu³atem Cien cie³owic zem, który z ko zak ami duñ s -
kie mi, be skierc ami, cer kies ami, ka³mu kami wojn¹ na sto lice idzie i ju¿
znaæ Okê rzeke prze szed³, a¿ z Smio³eñska pry kazy wy praw adz aj¹
i szlach te smo³eñsk¹ prze ciw nie mu, bo jar om nie ufaj¹c, sta wiaj¹;
co po cz nie urod zony Ma zeppa, na czym siê wes prze w ta kow ym za -
mie s za niu, na co siê spusz cza, cze mu ufa? Czy nie ³episz do dzie -
dziczn ej wróc iæ siê woln oœæi, w któr ej siê urod zi³, wy chowa³ i wr óciæ
siê do tego pana, kt órego zna³ zaw sze na siê ³askaw ego i z po lit yczne -
jszy mi ostat ek wie ku tra wiæ ju nak ami, ni¿ na tych zostawaæ dys krec y -
ej, którzy sami gin¹, a na ³udziach rycerskich ma³o siê znaj¹?
Bied ny ptak, choæ go w klat ce kar mi¹, szu ka wol noœæi, a
cz³owiek ro zumny nie woln iczy sma kowaæ ma ¿yw ot zap rawdê prze -
ciw Bogu, który nam da³ li ter um ar bit rum i prze ciw ro zum owi, kt órym
co do skon alst ego nie to, co ignob ili cio ta dzi.
Jaka ich zaœ wo lnoœæ, niech weŸm¹ miarê i re kol iguj¹ siê, kie dy
ani te stro na Dnie pru, ani za Dnie przem do JKM, PN Mgo, maj¹ prz y -
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
566
stê py, ws zêdzie na nich czu waj¹ i choæ za przy miern ymi tyl ko pod pañ -
stwem mo skiews kim s¹ laty, znaæ im oj czyz ny i pana dzie dziczn ego
nie pozwalaj¹.
Prze³o¿y i to, jako na kwyr ozu mia li, tak star szyz nie, jako i urod -
zo ne mu Ma zepp ie, zgo³a wszyst kim, do ko goko³wiek cor res ponde n -
cya prz yst êp mieæ mo¿e, ¿e przy mier ze lata za oœm lat naj dali wy -
chodz¹, a d³ugo¿ to nie zbie¿y.
A na wet i do trzymaæ ich Rzp ta nie jest ob lig owa na, bo t¹ con di -
tia po zwo³i³ ich JKM, PNM, na pr oŸbê pos³ów mo skiews kich i t¹ con -
dic ia po przysi¹g³ ich na sej mie gro dziñskim, ¿e szlach cie siê obu dwoch
tych nar odów mia³o bydŸ na pom no¿enie chwa³y Bo¿ ej, cer kwi œwi ê -
tych, dzwi gnien ie z nie woli, pod któr¹ iz œwi êtn icami Bo¿ emi jêc zy.
Ju¿ wieñ cel po roz umi enie by³o ze wszyst kim chrzeœ æiañstwem
na wscho dzie s³oñca ju¿-ju¿ orê¿e go tow ali, ju¿ siê sp rzy siê gali, ju¿
mo narc howie ch rzeœ æiañ skie na mo rze wy chod zili, ju¿ siê i ga³erami
bie li tu reck imi i ro zpêd ziw szy, rok ca³ej nad zam kami, któ re Con stant i -
no pel z mo rza za myk aj¹, sta³y, a³e wszyst ko to eva nuit, kie dy pañ stwo
mo skiews kie pr zysiêgi i od cara ni ebo¿cz yka œw iêtej pa miêci A³exe ja
Mi chaj³owic zy, dwa kroc na ewang elia ciele œnie uczyn iwszy i od cara
nie bo ¿cz yka Jmæ The odora A³exie jow icza, tak¿e cie³esnie na ewang e -
lia i od dum nych bo jar sz eœæ kroc cie³esne po now ionej nie do trzym ali,
za wied li KJMæ Rzp ta nas, tych og³osiwszy, wydali.
Jako to za tym Pan Bóg ka rze, jak siê w swej krwi topi¹, jako mi -
zern ie gin¹ sami, jako bli ski de wri (??), tam wiedz¹.
Wszak¿e JKM, PNM, kie dy ju¿ wie dzia³, ¿e gnu œnoœæi i nie -
statku rady mo skiews kiej prze³amaæ nie móg³ i z tego ich wy puszc za³,
t¹ tyl ko con dit io, aby mu wol no by³o woj ska ko zack iego za swo je
w³asne pie niêdze na te woj nê zaci¹gn¹æ i ju¿ pie niêdze, suk na, bo -
roszno na cz terdz ieœæi tysi¹c woj ska ko zack iego by³o go tow ych, by³a
go towa ar mata, go towi kon ni lu dzie, kt órzy przy tym woj sku zo sobna
wo jowaæ mie li. A³e i tego z³oœæ i upor rady ta meczn ej nie po zwoli³, nie
chcie li woj sku ko zack iemu ¿y czyæ tej s³awy i przed Bo giem przys³ugi,
nie chcie li ch³eba i zdo byc zy, nie chcie li ¿yczyæ po kum ania z ry cers t -
wem pol skim, aby so bie wo lnoϾi nie przy pom nieli, nie po smak owa li i
do w³asnej oj czyz ny wróciæ nie pomyœ³eli.
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
567
A nie tyl ko w tym krz ywdê ma woj sko ko zack ie i wszy tek naród
rosi ñski, a³e i w tym nie mniej sza, ¿e gdy Rzp ta za wied zono bez
posi³ków mo skiews kich, Ka mieñca i Po dola ust¹piæ tur kom mu sia³a,
choæ na nie by³o ci ê¿ko, prze cie so bie wy mówi³a i ob war owa³a, ¿e
Ukrai na wszy sta ko zak om na lie ¿eæ ma i tur cy siê do niej bli skowaæ ani
for tec w niej osa dzaæ nie po winni.
Co po tym JKM, PNM, g³ow¹ kró³ewsk¹ krwi¹ w³asn¹ na³o¿ y -
wszy, wy móg³ pod Zw añcem i w Con stant ino polu przez pos³a swe go
wiel kiego tego do piln owa³ i spra wi³, ¿e Ukrai na sa mym ko zak om pr zy -
si êg¹ sa mego ce sar za tu reck iego szczególnie zapisana.
Cze go asacz nie dowód, kie dy po zbu rzon ym, ¿al siê Bo¿e,
Czeh ryn ie, Chmiel nic zenko wi by³a od dana i miesz ka³ w Nie mir owie.
A³eæ i Czeh ryn móg³ bydŸ obron iony, gdy by by³ Ro mod ano wski
nast¹pi³. Pa trza³ na to je den z lu dzi po sels kich, kt óry przy ce sar zu pod
Si lis try¹ miesz kaj¹c, pod pra etext em cor res ponde ncyej z we zyr em
umyœ lnie by³ cz³owieka swe go na wszyst kie obo zy przy we zyru za -
wiesi³, aby siê by³ wszyst kiemu dla do brej in form ati ej na szej przy pat -
rzy³, jako¿ pa trzy³ na to, kie dy czte ry dni tur cy za wód ko nie trzy mali,
mu³y, ko nie wielb³¹dy naj uczone mie li, ju¿ ju¿ pie rchaæ siê go tow ali,
byli siê by³ Ro mod ano wski na gó rze, choæ za Ta œmi nem po kaza³.
Acz do piero, gdy rada mo skiews ka wp rzód w Kry mie przez
Tiap kina, stol nika, po tym w Co stant ino polu przez pos³a dia ka wszyst -
ka Ukrai ne po Dniepr, pod rêkê tu reck¹ od dali, do cze go sami pra wa
¿ad nego nie mie li. Wi dzi na ród wszy tek rosi ñski, woj sko wszyt ko ko -
zack ie, kto w Nie mier owie pa nuje i jak obce na rody Ukrai ne osiad aj¹, a
naród ko zacki wy pyc haj¹ a¿ do sz czê tu zgu bi¹ i wy kor zeni¹.
Co zda³eka i wcze ænie JKM, PNM, jako mo narc ha i wa³ecz ny i
ro zumny i od Du cha Sw iêtego mi êdzy wszyst kiemi bez przyk³adu
m¹droœæi¹ oœwiêcony, upat ruj¹c za wczasu Bia³¹ Cer kiew ze wszyst -
kiemi mia stami i wsia mi, tak¿e Pawo³ocze ze wszyst kimi mia sty i
wsia mi, jako zdaw na bywa³y, so bie zo stawi³ i na Rzpt¹ wy mówi³, aby
woj sko ko zack ie i na ród wszy stek rosi ñski mie li swo je gniaz do i przy -
tu ³enie, choæby ich naród mo skiews ki na zmo wie z tur kami wy kor zeni cz
myœ³eli.
A³eæ to u sa mych ¿e w rêku na ów czas woj sko ko zack ie myœ³eæ o
so bie ma eu(?) czas ra towaæ siê i wia ry œwi êtej, ma eu (?) czas wyb iæ siê
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
568
z nie woli, ma czas pok azaæ œwi atu, ¿e nie s¹ wy rotk ami od oj ców swo -
ich, to¿ w nich mês two, to ser ce, ta chr zeœæiañska ochota, któta by³a w
dzia dach, pra dziad ach i nadtiadach ich.
Ani roz umieæ trze ba, ¿e tak os³abiona Rzp ta, ¿eby siê rat owaæ
nie mia³o wzdie po mni¹, jak wiel kim woj nom, jak g³ówn ym i licz nym
nie przyj aci elom bez wszel kiej po mocy wy starc za³a Rzp ta przy sa mo -
pa³ach kozackich.
Nie masz pod s³oñ cem œw iata ta kiej pi otêgi, kt óra by szab³e pol -
skiej, przy sa mopa³ach ko zack ich prze³omaæ mia³a, ufaæ mog¹, ¿e Bóg
mu rom ch rzeœæiañstwa nie dob ytem i nie zwy ciê ¿onym ma Rzp ta. Da³
Bóg JKM, PNM, zdro wie, ro zum, do statki, da³ woj sko, wod zów
wa³ecz nych, da³ ry cers two, ochoty, da³ zgo de do mowa, ¿e wszy stcy na
je den g³os na koñ wsiaæ gotowi.
Woj ska te¿ nie zbi eraæ po w³oœæi, nie do piero zaci¹gn¹æ, sz ukaæ
albo æw iczyæ; woj sko sta renne, doœ wiad czone, okur zone w obo zach,
go towe w jed nym tego dniu stan¹æ tam mo¿e, gdzie siê go po trzeba
poka¿e.
Wiêc dla Boga czy nie po kaz uje sz zdro wy ro zum, ¿e ³epi mieæ
g³owe i pana na Ki jow ie w domu, w gniaz dzie, w blisk oœæi, ni¿ go w za -
mies zanej krwi¹ w³asn¹ za lan ej sz ukaæ sto licy. Albo siê go z Kry mu,
albo siê go z Tam bu³u baæ i spodziewaæ.
Wz dyæ przed stem lat albo ma³o wiêcej me trop oli ta ki jows ki
œw iê ci³ mo skiews kiego, co go te raz pa triarch¹ zowi¹. A czy nie wiecz -
na sro mota i wstyd potomnoœæi, ¿e te raz dla gn uœnoœæi czy wy rotków
sy nów czy me trop oil ita, czy pa triarc ha, jako uzurp uje rz¹dzi ki jow -
skiego i cer kwiom Bo¿ ym ki jows kim pa nuje, kt óry im z pr zod ków
swo ich pod³ega³.
Jako zaœ JKM, PNM, cer kwie Bo¿e ko cha, jako siê sta ra o ich
gro mad zenie, ma³osz dow odów, gdy ich i w dzie dziczn ych swych do -
br ach fun duje, roz szer za, zdo bi, pom na¿a i fun dowaæ w do br ach
kró³ew skich po zwala i dochody im dawa.
A to i te raz na przesz³ym sej mie duc howieñstwa gre kor usk iego
wiê ksze, ni¿ kie dy mie li po szan owa nie, przy kaza³ z duch owi eñstwem
³aciñ skim ich poró wnaæ, z podd añs twa od panów wyj¹³, czyn sze i po -
datki lu dziom cer kiewn ym odp uœæi³ i w swo je w³asn¹ oj cowsk¹ wzi¹³
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
569
wszyst kich pro tekcy¹, by³e tyl ko pod pre text em nab o¿êñ stwa sec retów
z Pol ski do Constantinopola nie wywozili.
A³eæ i sa mych ko zaków, jako JKM, PNM, ko cha i sza nuje i
ochran ia, przy znaj¹ sami, któr zy albo na woj nach z JKM, PNM, albo na
dwo rze jego pañ skim by wali, albo w nie wol¹ wpa dali, jako im szla tu³a
kró³ew ska zaw sze bywa³a otwarta, otwiera i te raz ser ce oj cows kie.
Otwiera po koje kró³ew skie, otwiera szka tu³ê w³asnê, sej mu nie cze -
kaj¹c chojn¹, by³e tyl ko wdz iêcznymi byli i jako wol ne ry cers two do
pana wa³ecz nego, sy now ie zgu bieni do ojca i mat ki po wrac ali.
Z czym wy praw ione w ró Ÿne stro ny du chowne osoby, taki or -
dyn ans maj¹, aby coko³wiek spra wia, po mien ione mu urod zone mu
Iskrzyck iemu do nos ili, a sami siê na do koñ cze nie sp raw noœ æi swo jej
Zadnieprze wracali.
Je¿ li by zaœ do Dy mira pr zec hodziæ im da³eko, albo trud no, tedy
do mo nas teru Me ¿yo rski ego lub na kt óre in sze przy Dnie prze miej sca
przy chodziæ maj¹ i daæ znaæ o so bie do Di mira, aby urod zony Iskrzycki
nie mieszk anie do nich zbie ga³, a co z nich wiad omoœæi od bier ze, nie -
mieszk anie przez pocztê JKM, PNM, do nodi³. A w czym by po trzeb o -
wa li dusz¹ im byæ rad¹, gwo li cze mu tak ob szerna bie rze z can cel arii
in form ati¹.
A ¿e w tam tym ra zie roz mai te nie no wina przyk³ady, osoby na
Za dniep rze wy praw ione, jed na o dru giej nie wie i trze ba, ¿eby o so bie i
da³ej nie wiedzieli.
A³eæ i na Za poro¿e pos³a³o siê, bo z tego gniaz da, jako zaw sze
ry cers kiego, naj pierws zy spo dziewaæ siê po ciec hi.
Wi edzi eæ i o pro top opie bia³ocerk iewsk im, który w tej, która ma
na Za dniep rzu i na Za poro¿u i okol icznej con fid ency ej, zwyk³ej swej
¿yc zli woœæi pró Ÿno waæ w tej occu renc yej nie bêdz ie. Wied zieæ i o
wiel mo¿n ym chor¹¿ym ko ronn ym, kt óry w Po³on nym w tym cza sie
res idowaæ bêd zie, a za tym radê z nim com munikowaæ, gdy by co
nag³ego i tu nieopatrzonego przypad³o.
Po dali siê te¿ okazi¹ z duch owieñstwem ki jows kim do con fer en -
ci ej, u któ rej umi œnie szu kaæ za tak¹, jak¹ pre tend uje urod zony
Iskrzycki z nimi con fed enti¹. Tedy i duc how eñst wo ki jows kie i wszel -
kie, jako naj dos kona³ej tych wszyst kich con fed era cij ucz yniæ ca pac em,
nie tak zaœ urod zone go Iskrzyck iego JKM, PNM, obowiêzu je, aby tyl -
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
570
ko mo nas ter Me ¿or ski mia³ do con fer ency ej, zw³asz cza, gdy by siê na
Za dniep rzu uczse³anie (?) tam jego og³osiæ, a za tym pe ric ita ti móg³.
A³e wol no mu miej sca co raz od mien iaj¹c wed³ug be zpie czeñstwa i
upodob ania, by³e in strukt iej tej nie zgu bi³, aby ja kimko³wiek przy -
padk iem nie do sta³a siê w ni echêtne rêcê, po niewa¿ pod pi eczêci¹
idzie. Za czym nig dy jej z sob¹ na con ger encye braæ nie bêd zie, a³e j¹
se curo loco zostawiaæ w tej mierze powinien.
Im zaœ wi êcej JKM, PNM, con fid enti ej swo jej po mien ione mu
urod zone mu Iskrzyck iemu po kaz uje i na jego rêce dy rekcy¹ tak wiel -
kie go mo menta sk³ada. Sp rawn oœæi i ¿y czli woœæi ac dexter in ari jego
ufa, nie w¹tpi, ¿e siê na tym nie za wied zie, ¿e po mien iony urod zony
Iskrzycki przyk³adem god nej pam iêæi wuja swe go, szcze rze i jako naj -
godni Rzp tej przys³uguj¹c siê, skar biæ so bie bê dzie ³aske JKM, PN -
Mgo, któr¹ mu kró³ewsla na zaw sze obiec uje.
A¿e me mor iae temu po dobny do r¹k swo ich po wier zony, dla
wie³eb nego pro top opa, bie rze urod zony Iskrzycki i re spons JKM, PN -
Mgo, te mu¿ urod zone mu pro top opo wi na³e¿¹cy, tak ¿e list od wie³eb -
nego w Bogu ks iêd za pod kanc³erzego. Tedy ubli¿ ywszy siê ku Bia³ej
Cer kwi po mien ione mu wie³eb nemu pro top opo wi da znaæ, aby siê na
mie scu pew nym po dro dze z urod zonym Iskrzyck im zja cha³, a li sty mu
od daws zy, me mor ia³ po mien iony da do prze czyt ania i prze pisaæ mu go
po zwoli, je ¿eli ze chce, ¿ rêki go jed nak swo jej nie puœ æi i do chowa, aby
jako rzecz au thent yczna oraz z in strukc yi¹ swoj¹, któr¹ te raz bie rze do
can cell ari ej wiêc odda³ za po wrot em swo im szc zêœliwym nie da nego
zaæ in orig ina li me mor ia³u do r¹k po mien ione go pro top opa, naj³epiej
ten bêdzie mia³ pra etext, ¿e go sam dla in form acy ej swo jej po trzeb uje.
Wszak jeœli by kie dy z li stem swo im wie³ebny pro top op z lu dzi, z któ -
rymi trac tuje, zes³a³ kogo dla wiêk szej wia ry, aby ten me mor ya³ w rêku
urod zone go Iskrzyck iego czy ta³. Tedy uwar zywszy, je sli owa osoba w
szcz eroœæi go czyt aæ ze chce, nie na ob³udê, tedy go po kazaæ bê dzie
wol no. Co siê pru dent is urod zone go Iskrzyck iego, jako i wszy tek ten
tracta ment, z³ec¹, aby wszyt ko to, co dla siebie i dla wie³ebnego
protopopa bierze, jako w naj³epszym trzymal sekrecie.
ÀÃÀÄ. — Ô. «ÀÇ». — ¹ 3036. — Ñ. 252–260. — Îðèãiíàë (?).
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
571
¹ 2
²íñòðóê öiÿ ç êî ðîí íî¿ êàí öå ëÿði¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿
äëÿ áiëî ö åðêiâñüêî ãî ïðî òî ïî ïà Çàðåìáè
1682, ëèïíÿ 29. — ßâîðiâ (?)
Wa¿ne*.
Pamiêæ wie³eb nemu Za remb ie, pro top opo wi bia³ocerk iewsk ie -
mu,
dana z can cell aryi JKM, PN Mgo, dnia XXIX mie si¹ca lip ca
roku Pañ skiego 1682.
Udziela JKM, PNM wy, wie³eb nemu pro top opo wi ¿alu swe go,
któ ry mieæ ra czy ser deczny z œmi eræi tak okrutn ej, gdy stru ty niebo ¿ -
czyka œwiê tej pami êæi The odora, cara jem æi mo skiews kiego, bra ta
swe go, z któ rego pob o¿noœæi i wie³u cnot chr zeœæiañskich, wiel ka by³a
ku pomn o¿eniu do bra ch rzeœæiañskiego na dzieja. Wiêc za dum iewa siê
JKM, PNM, na s¹dy Bo¿e, gdy bez woli Bo ¿ej nic siê nie dzie je, ¿e tak
wiel kie na sto licy mo skiews kiej krwi ch rzeœæi añskiej prze lan ie i tak
wiel kie za mies zanie.
A przy pom inaj¹ so bie JKM, PNM, jako od wie³u lat ordy pod
pa ñstwem mo skiews kim bêd¹ce, As tracha ñska, Ka zañska, Re zañska,
Ka sim owska, be ski erców i ka lmu ców, mie sza i do bun tów na maw ia
nie chêæ sa moi ecka i ³edwo to nie jest pew na, ¿e siê od nich ciê ¿k¹ jak aœ
go tuje na pa ñst wa moskiewskie nawalnoœæ.
Ani Krym w tak d³ugim próŸ now aniu têsk ni¹c, opuœ æi te¿ oka -
zy ej i pew nie ob³owiæ siê ze chce na Za dniep rzu.
Kto nad to rê czy, je œli i Ozow** jaki po têgi nie wy wrze, gdy jako
pr zypowieœæ: «Pan jego na ko³asce zaj¹ca sczu je». Tu zaœ Dniepr, zam -
kami za warty, Za poro ¿e przy dus zone i Ukrai na z tego boku wszyst ka,
wprzód w Kry mie przez pos³a mo skiews kiego pod rêcê tu reck¹ po sam
Dniepr, choæ pa now ie mo skiew scy sami ¿a dnego do niej nie mie li pra -
wa i tyl ko naj aœniejszemu JKM, PN Memu, i na stê pcom jego, kr ólom
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
572
* Ñëî âî «wa¿ne» äî ïè ñà íå çâåð õó.
** Íà ìà ðãiíå ñàõ äî ïè ñà íî: «Azow z tureck¹ za³og¹».
Ichm pol skim dzie dzict wem na³e¿y od wiek ów a temu na rod owi ko -
zack iemu.
Dla cze go Rzp ta, choæ jej na dero ci ê¿ko by³o, gdy za nie dan iem
posi³ków od pañ stwa mo skiews kiego, dw óch ca rów kil ka kroc pono -
wio n¹ prz ysiêg¹, a prz ysiêg¹ dum nych bo jar ubezp iecz ona, na które siê
by³a spuœci³a i Kamie ñca, Po dola ust¹piæ mu sia³a, a pew nie to so bie
wy mówi³a i ob war owa³a, ¿eby siê do Ukrai ny nikt nie bli skowa³, a³e
¿eby tyl ko sa mym ko zak om na³e¿a³a. Co i JKM, PNM wy, g³ow¹
kró³ewsk¹ i krwi¹ w³asn¹ na³o¿y wszy, wym óg³ pod Zu rawn em i na
Stam bu³e przez pos³a swe go wiel kiego dopi lnow aæ, i¿e prze strzega³
ce sar za tu reck iego, ko zak om za pis ana Ukrai na, cze go ja sny do wód, ¿e
choæ po zbu rzon ym Czeh ryn ie nie komu in szemu, a³e Chmiel nic zenko -
wi poda na by³a i Czeh ryn na re syd enti¹ na znac zony, a¿ do piero te raz za
tracta tem na Stam bu³e pos³a mosliew skiego oczew ista komu pod dana
jest, jako Ukrai ne, gniaz do kiedyœ cne go ry cers twa, za wia re œwi êt¹
odw a¿nego, obce osiad aj¹ na rody.
Niech to za tym w uwage sw¹ weŸm ie wszy tek naród rosy ñski,
niech siê oæuæi ze snu œmiertelnego, niech oczy prze trze i zro zum ie,
czu je zgu bê, do któ rej kto ich naj bard ziej pêd zi, kto przy siod³a³, duœi i
wyko rzeniæ chce Zapo ro¿e, kto zaws zeæ po zwoli³ i na to przez spa ry,
jako mówi¹, pa trzy³ i z ja kich przy czyn i tym bo kiem Dnie pra i Za -
dniep rzem do Za poro¿a od ma jes tatu JKM, PN Mgo, nie masz
przyst¹pu, sami ³epi ta meczni oby wate³e i mie szk añcy wie dzi eæ mog¹.
Po trzebna za tym, aby bie de swo je owszem ostatn iu zgubê i wy kor zeni -
enie uwar zywszy, wcze œnie siê namyœ³e³i, wcze œnie na rad zili jako siê
ra tow aæ chce i cze go po JKM, PNM, im do ra tunku swe go potrzebuj¹.
Wie dza do brze, kt órzy albo na woj nach z JKM, PN Mym, by wa -
li, albo na dwo rze jego pas ñskim by wali, albo siê w nie wo³¹ do staw a li,
jako na ród ko zacki ko cha, jako sza nuje lu dzi ry cers kich, i¿ sam pan
wo jenny; jako Za poro ¿e ma w swej opiece i zmocn iæ, rozkr zewiæ zaw -
sze usi³owa³, jako Sier kow ego syna dla pami êæi i zas³ug ojca jego do
sie bie prz ygarnê³, jako da ruje ka ¿de go i nikt od ma jes tatu pa ñsk iego
sm êtn ym siê nie wra ca³.
Widz¹, jako JKM, PNM wy, cer kwie Bo¿e ko cha, gdy fun dac ye i
w dzie dziczn ych do br ach swo ich i w do br ach Rzp tej onych pomna¿a i
te raz na przesz³ym sej mie wiê ksze po szan owa nie wszyt kiego ducho -
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
573
wieñ stwa gre cor usk iego na kaza³ i du cho wieñstwem ³ac iñs kim onych
porówna³, z poddañstwa panów wyj¹³ i wszyt kie czyn sze i pod wody im
odp uœæi³, tyl ko aby pod tytu³em nab o¿êstwa sec retów z Pol ski do Co -
stant ino pola nie wy nos ili. A za tym i te raz dec lar uje, ¿e ser ce oj cows -
kie, po koje kró³ew skie i szka tu³a wszyst kich wo bec i ko ¿demu zosobna
otwarte.
Nie masz ta kiej ceny, ta kiego kosz tu i nak³adu, któr ego by JKM,
PNM, ¿a³owaæ mia³ na po dz wign ienia ry cers twa ko zack iego i wszyst -
kie go na rodu ro siñ skiego.
Da³ P. Bóg JKM, PNM, zdro wie, ro zum, mê stwo, kt órym po
wszyst kim œwiecie s³ynie i b³ogos³awieñs two ob fite.
Da³ woj ska go towe, od wa¿ ne, spraw ne, bit ne i wod zów wa³ecz -
nych, o któ rych star szynz na tu recka, zpod Cze her yna wra caj¹ca, przed
wiel kim pos³om JKM, PN Mgo, na dwo rze ce sar za tu reck iego miesz -
kaj¹cym, ma wiali, ¿e gdy by by³o pod Cze her ynem czte ry albo szeœæ
tysi¹cy, a najw iêcej dzie si¹æ tysi¹cy sza bel pol skic jh przy sa mopa³ach
ko zack ich, noga by ich by³a nie usz³a. Sk¹d do wód jako w tam tym na -
rod zie dzielnoœæ polsk¹ i kozack¹ respectuj¹.
I s³usznie, bo je sli od wi eków sza bla pol ska z sa mopa³ami ko -
zack imi wy starc za³a wszyt kim okol icznym nie przyj aci elom i wy trzy -
m owa³a chwa³eb nie na jwiêkszym na walnoœæiom, je œli imie ko zack ie
strasz nie by³o nie tyl ko w Bu³ga rii, Tra pez uta ch i w Ru mel ii, a³e i po
g³êb oki ej Asii, gdy ognie swo je na ko niec mo rza Czar nego za nos ili, nie
w¹tpie, ¿e i te raz nie masz ta kiej po têgi na œw ieæie, kt óraby sza bli pol -
ski i sa mopa³om ko zack im wy trzyma³a.
Niech za tym na ród ko zacki wspo mni na dzia dów i prad ziadów i
nadz iadów swo ich i pok a¿e œwi atu, ¿e to¿ w nich ser ce, to¿ dzi³o, to¿
mês two, co i w tam tych by³o, ta¿ ochota do pomno ¿enia wia ry œwi¹tej,
cer kwi Bo¿ ych i wol noœæi, w któ rej chwa³eb nie ¿yli przod kow ie, niech
¿e sy now ie i wnu kow ie mi zern ie nie umieraj¹c w niewoli.
Dla cze go JKM, PNM, jako pan pob o¿ny, spra wied liwy,
wa³ecz ny, z³eca wie³eb nemu pro top opie, aby nie tyl ko z ¿yc zliwoœæi ku
ma jes tato wi pa ñsk iemu, z któr¹ siê zaw sze odziwa³, a³e dla w³asnego
su mien ia i zba wien ia, jako osoba du chowna, co tu cz ytaæ bê dzie,
prze³o¿y³ to wszyst kim przy jac ielom swo im, tak na Zap oro¿u, jako i na
Za dniep ru, aby opow iedz ia³ wszyst kim sta renn ym pó³kow nik om, któ -
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
574
rych zwi erc hnoœæ dla py chy i am bit iej swo jej, aby sa memu pa now aæ i
po ¿yt ki braæ, w cz ern iaków ob róci³a, ¿e ich JKM, PNM wy, jako pan
ry cers ki, do œwia dczonych i wa³ecz nych jun aków ser deczn ie ¿a³uje i ¿e
im otwiera ser ce swo je oj cows kie, otwiera po koje kró³ew skie, otwiera
szka tu³ê. Niech przez wie³eb nego pro top opa zwie rza siê, cze go do
obrony i ra tunku swe go od ma jes tatu pa ñsk iego po trzeb uj¹. Nad to
niech wiedz¹ i opow iedz¹ po brat ymom swo im i wszyst kim chrzeœ -
æianom, ¿e na ra tunku ich woj ska JKM, PNM, któ re obo zem stoj¹, na
ostatku g³os ich i z osob¹ pañsk¹ go towe, w jed nym tego dniu tam sta -
nie, gdzie ich potrzebowaæ bêd¹, niech tyl ko szcze rze ser ce swo je
otworz¹ do³egliwoœæi siê z wiêtsz¹ i radê do ratunku samych siebie, na
któr¹ siê zgodz¹, obiecujê.
Jako im imien iem JKM, PNM, obiaw ia can cell arya, ¿e lubo
JKM, PNM wy, w na dzieje z³¹cze nia si³ obu dwoch nar odów na dru gie
trz ynaœæie lat przy mierny pokój w Grod nie po przysi¹g³ na fun dam en -
cie prz ysi êgi pan ów mo skiews kich, ¿e owo z³¹cze nie staæ mia³o, na
czym siê po tym JKM, PNM, za wiod³, bo tego p. mo skiew scy po przy -
si¹gszy, nie do trzym ali, pr zecie¿ i z tych trzy nas tu lat przy mier n ych,
ju¿ kil ka lat upad³o, a d³ugo¿ ten ostat ek nie zbie¿y.
A za tym czy nie ³epiej siê za wczasu pa trzêæ, w czas o so bie ra dziæ,
braæ siê co prêdziej do wo lnoœæi, po mni¹c, ¿e kto cza su cze ka, czas tra ci.
Co wszyst ko nie tyl ko na rêcê i spr awnoœæ, a³e i na su mien ie i
du szê skla da JKM, PNM, wie³eb nego pro top opa i doœ wia dcz on¹ ¿yc -
zli woœæ jego; wza jem go upewn iaj¹, ¿e coko³wiek po dejm ie pra ce i
kosz tu, so wito mu to JKM PNM wy i dziat kom tego nadgr adzaæ bêdzie i
upewn ia go s³owem kró³ew skim, ufaj¹c, ¿e jako cz³owiek zaw sze ry -
cers ki, nad to du chowny i po bo¿ny pa sterz cier piecz tego na ser cu swo -
im nie mo¿e, aby d³u¿s zej du sze ch rzeœæiañskie ginê³y i ³upem by³y
spo lnych nie przyj acio³ i co jesz cze ¿a³oœni ejsza, aby nie przyj acio³ oj -
czyz nie swo jej d³u¿y rod ziæ mia³y.
Co wszyst ko dla wiêksz ej wagi i wia ry pie czêci¹ ko ronn¹ JKM,
PNM wy, pot wierdziæ roz kazaæ ra czy³.
ÀÃÀÄ. — Ô. «ÀÇ». — ¹ 3036. — Ñ. 361. — Îðèãiíàë.
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
575
¹ 3
Ëèñò êî ðî ëÿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²² Ñî áåñü êî ãî
äî àðõiìàí äðè òà Êèºâî-Ïå ÷å ðñüêî¿ ëàâ ðè
²íî êåí òiÿ Ãiçå ëÿ
1682, ëèïíÿ 29 (?). — ßâîðiâ (?)
DO GI ZELA.
Wie³ebny w Bogu, wier nie nam mi³y!
Spra wuje pobo ¿no œæ wiern. w., która osob liwie so bie za³econ¹
mamy, ¿e d³u¿ej o affek cie ku wiern. wa szej na szymi nie mil czemy.
Z nie go za tym na wid zamy wiern. wa sze i o jego po wod zeniu, daj Bo¿e,
sz czê œliw ym, wi edz ieæ pra gniemy. Nie mo¿e i tego zni eœæ ser ce na sze
¿alu, kt órym in dig namur na ok ruc iñst wa nad œ. p. ca rem J. mæi¹, bra tem
na szym, po maz ani kiem Bo ¿ym, wy kon ane mo narch¹, pe³nym Du cha S.
i do za szczytu ca³ego ch rzeœæi añstwa bar dzo ochotn ym i ¿arliw ym, gdy -
by mu nie prz eszkad¿a³a by³a ta ignan ia (?) jako mamy in form a tia,
zgni³ej st aroœ æi¹ rady. Umyœ³nie za tym do wiern. wa szej posy³aju, abyœ -
my na jpoæieœniejsz¹ wszyst kiego tego mie li wia domoœæ, co ko ³ wiek siê,
¿al Bo¿e, sta³o, dop iero¿ by, str ze¿ Bo¿e, upad³o ser ce chr zeœ æiañstwu,
wnê tsznemi nie zgod ami ro zer wane mu, ¿e choæ na chwa³e Bo ¿ej,
b³agos³aw ieñ stwie Jego œw iêt ym gi nie, wi ernoœæ sz czêœliw¹ tra ci i na
strasz ne s¹dy Bo¿e za mieszk ania spo ln ego ra tunku za rabi aæ nie czu je,
jako i na rody wa sze pra wos³awne ros iñskie zgu by swo jej i wy kor zeni -
enia nie czuj¹, i¿ Bóg ro zum odj¹³ za opuszc zon¹ chwa³ê Swo je œwi êt¹,
œwi¹tni ce spro fo[no]wane, du sze ch rzeœæiañskie jak na rzeŸ wy dane, z
kt óry ch jed ne mi zern ie po bite albo g³odem i nêdz¹ po ¿ar³y, albo ³opate
prze ciwko chrz eœæi añstwu ci¹gn¹ albo nie przyj aci elom ³o¿e œæiê³¹, na co
nie w¹tpie my, duch owieñstwo praw dziwe, z Bo zym z³¹czo ne, osob liwie
wiern. wa sza, rzew nie siê w ser cu ubo³ewaæ mu sisz. Kt óremu do broœæ
Bo¿a i po dobnoœæi i ro zumu nad wie³u (…)* da³a. A³eæ ufaj nam, wiern.
wa sza, ¿e si³y na sze nie tak os³abione, aby o nich despe rowaæ trze ba,
jesz cze Bóg da³ nam ty³e ro zumu, ty³e si³y, mê ¿ów wa³ecz nych, odwa ¿ -
nego ry cers twa, sk arbów, ¿e nie tyl ko chwa³a Bo¿a upad³a dzwi gn¹æ,
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
576
* Îäíå ñëî âî íà ïè ñà íî íå ð îçáiðëè âî.
œwi¹tni ce Pañ skie odz yskaæ, zub o¿one albo zgu bione pod nieœæ i chwa³e
Bo¿¹ œæi œnion¹ roz krze wiæ, a³e i nar ód wszy tek ro syjs ki do daw nej
s³awy, osob liwie na rody przy miern emi ca³y nie co* za pad³e, do wo lnoœæi
praw dziw ej i dzie dziczn ej przy wróciæ mo¿e my, by³e tyl ko sami pos -
trzeæ siê chcie li, si³y swo je zna li, ³ask¹, sta ran iem i opiek¹ nasz¹ i nade
wszyst ko ³ask¹ Bo¿¹, która fol guje, oczy otwiera, cza su do re coll ecti ej i
ob iaœn ienia ro zumu po zwala, nie gar dzili, w czym zno sili œmy z p. p.
Jeo Car. We., bra tem na szym, a³e jako dz(…)** wiel kie bawi³a nie rozg -
arni ona rada te raz, nie daj Bo¿e, upadku, je¿eli go pobo¿ noœæ ducho -
wieñstwa za przyk³adem i po wod em wiern. wa szej. Co sk³ada my na
rêcê wiern. wa szej, sk³ada my na du sze jego, abyœ za to przed Bo giem
od powiadaæ by³ po win ien, w czym ko³wiek by³ cze go nie ro zum iemy
(…)*** albo nie móg³, albo siê radê nie przy³o¿y³, albo nas pr zes trzeæ in -
for mowaæ i szcze rze siê z nami znosiæ nie chcia³. S¹dzie byœæie o to
przed Pa niem Bo giem z nami mu sia³, kt órego po bo¿noœæi ufamy one
osob liwe re spekt uje my i ³ask¹ kró³ewsl¹ zd obiæ i na wszelk¹ poto m -
noœæ ku s³awie wiel kiej podaæ pra gniemy. Tês kliwie za tym rady i skut -
ku do brego ch rzeœ æiañskiemu od po bo¿n oœæi wiern. wa szej cze kamy,
któ remu do brego od P. Boga zdro wia ¿ycz emy.
ÀÃÀÄ. — Ô. «ÀÇ». — ¹ 3036. — Ñ. 246–247. — ×åðíåòêà.
¹ 4
Ëèñò êî ðî ëÿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíà ²²² Ñî áåñü êî ãî
äî Âiéñüêà Çà ï îðiçüêî ãî Íèçîâîãî
1682, ëèïíÿ 29(?). — ßâîðiâ (?)
DO ZAPOROZA.
Urod zonym, mê¿n ym i ry cers kim lu dziom, atam ano wi ko szowe -
mu, asawu³om i wszyst kiemu ry cers twu, w Sie czy bêd¹cemu, wier nie
zaw sze nam mi³ym, ³askê na sze kró³ewsk¹.
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
577
* Òóò º ñëî âà «od nas», êîòði ïiçíiøå áóëè çà êëåºíi.
** Îäíå ñëî âî íà ïè ñà íî íå ð îçáiðëè âî.
*** Îäíå ñëî âî íà ïè ñà íî íå ð îçáiðëè âî.
Urod zeni wier nie nam mili!
Nie wy gas³ z ser ca na szego kró³ew skiego dzie dziczny affekt ku
Woj sku Za por osk iemu, lubo nas dziel¹ zastêpy spo lnych nie przyj acio³
prze rywa³y i prze ryw aj¹ po dufne mi êdzy nami po roz umi enie. Nie wy -
gas³a, mo wiemy, z ser ca oj cows kiego mi³oœæ ku od wa¿e mu ry cers twu,
z kt órym po spo³u nie ci ê¿ko nam by³o tak wie³e kroc prze³ewaæ krew
w³asn¹ za chwa³e Bo¿¹, obrone œwi¹tnic Jego i za szczyt dusz ch rzeœ -
æiañskich. W czym Woj sko Za por owsk ie przed wszyst kiemi na rod ami
pr zod kow aæ chwa³eb nie i sta teczn ie wid zieli œmy i przy znaw amy, dla
cze go daje siê d³u¿ej w ser cu na szym kró³ew skim nie mo¿e ¿al*, i¿ z
wiern. na szemi, jako ludz mi ry cers kimi, zn osiæ siê dot¹d nie mo gliœ my,
kt órych jako ko chamy, jako sza nuj emy i jako im ser ce na sze i szka tula
zaw sze otwarta, przy znaje któr yko³wiek, albo na woj ne z nami, albo na
dwo rze na szym by wali i by waj¹, albo w nie wol¹ wpa da³y; œwi adkiem
urodz. Sier ko, któr ego jako syna tak wiel kiego mê¿a i wo dza za ca³oœæ
ch rzeœæiañstwa od wa¿nego, pr zytuliliœmy do sie bie i** wzi êliœmy opi -
ekê, aby œmy po kaz ali œw iatu, ja koœ my wd ziê czni prac ry cers kich ojca
jego i jako wszyt kim, do nas siê gorn¹cym z Woj ska Za por owsk iego
ry cers twu, otwarte kró³ew skie po koje. A za tym urod zony ch, do brze na
Za poro¿e zna jom ych, z nie woli kosz tem i sta ran iem na szym wy dzwig -
nionym, na dwo rze na szym od ¿ywiwszy, do wiern. w. w. posy³amy,
abyœte do wied zieli, co siê z wiern. w. w. dzie je, w ja kim œæie sz czêœæiu i
po wod zeniu kto z wiern. wa szych zna jom ych ¿yje i czy te¿ o ma jes -
tacie na szym po mnic ie, cze go po nas po trzeb uje cie, ab yœmy garn¹cych
siê do m[aje]s[ta]tu na szego, w czym kto po trzeb uje, ra dowaæ, o po -
trzeb ach ich ra dziæ i da rowaæ mó gli, kto by o co pro si³ nad mi³oœæ zaœ
na sze ku wiern. w. w. przy wod zi ¿al na tak sro gie okr ucieñstwo, któ -
rym nie bk. Car j. mæ. mo skiews ki, brat nasz. mo narc ha, ch rzeœ æiañstwo
ko chaj¹cy i do ra tunku jego rze sko i szcze rze bior¹cy siê, œmier ci¹, ¿al
siê Bo¿e, w kwitn¹cym wie kie, po³eg³, po maz anik Bo¿y i nie mal
wszyt ko poko³enie, tak wo jenne i na ws zyœw iat s³awne, po bo¿n ie ch -
rzeœ æiañskiemu za szczyt owi na der po trzebne, co ³edwo wia ry po dob na,
snaæ wy trute, o co by œæie P. Bóg gn iewaæ musi i z³oœæ tak wiel ka pew -
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
578
* Òóò º ñëî âà («z rozdzie³enia»), êîòði ïiçíiøå áóëè çà êðåñ ëåíi.
** Òóò º ñëî âà («na w³asn¹»), êîòði ïiçíiøå áóëî çà êðåñ ëå íî.
nie by kara³, któr¹ by siê i wszy tek œwiat brzy dzi³. A za tem in szi mo -
narc howie ch rzeœ æiañ skie ur a¿aæ by œæie mu sieli, a niby do sp ólne go za -
szczytu my œlili, a niby ra towaæ chcie li, prêtk oby i wiern. w. w. od bira -
nemu od wszyst kich ku cer kwie ciê ¿ko byæ mu sia³o. A³eæ i in nych
mo narchów ch rzeœæiañskich ani cze kaj¹c, ani szu kaj¹c, sza bla pol ska z
sa mopa³ami ko zack imi tak po tê¿na, ¿eby ró wny dz iadów w. m. by³a, ¿e
przed nimi dr¿a³ wszy stek œwiat i nikt siê oœmi eliæ prze ciwko na rod om
na szym nie œmia³, póki by³y w je dnoœæi. Grze chy po tym spra wi³y, i¿ za -
gniew any Bóg pr zepuœ æi³ ni ezgodê i po razi³ tak wiel kim krwi prze lan i -
em, ¿e ju¿ pra wie imie gi nie ko zaka, kt óre my ko nieczn ie dzwi gn¹æ
chce my i pew nie dzwi gniemy, jeœli wiern. w. w. urod zeni, tego bêdz ie -
cie i wol nym so bie na rod em byæ i ¿yæ ze chc eæie, spra wi siê Bóg i na
wie ki s¹dy Jego œwi¹te cie rpieæ bêd zie; kto urodz. Do ros zowi by³ rad¹ i
po wod em, ¿e zde sper owa wszy o pot êdze maj esta tów pol skich, o ziem -
nych opie kunów Woj ska Za por osk iego, in szej pro tekt iej tam i sam szu -
ka³, a¿ i sam na du szy, na wo lnoœæi zgin¹³, s³awê i wo lnoœæ Woj ska Za -
por osk iego zgu bi³, a³eæ prz eæie niech to do ostatn iej de sper ati ej
wiern. w. w. nie przy wod zi, ufaj æie s³owu na szemu kró³ew skiemu, jako
po mazañ ca Bo skiego, ¿e ty³e mamy si³, ty³e sk arbów, ty³e cne go ry -
cers twa pol skiego, ¿e siê i sami obr oniæ, i Woj sko ko zack ie w na ród
s³awny po dnie œæ z wo lnoœ æi¹, kt órej nam Bóg, Sam Stwor ca nasz, do -
trzym uje i ka ¿demu z nas woln¹ dr ogê do brego lub z³ego zo stawi¹ wo l -
noœ æi¹, mo wiemy, ud arow aæ zmo (?) i oz dobiæ mo ¿emy, bo zgu by tak
odw a¿nego ry cers twa ci erpi eæ nie mo ¿emy ser deczn ie w. w. ¿a³ujemy,
zdro wia i krwie w³asnej na za szczyty pod nies iemi, ich ¿a³owaæ nie bêd -
ziemy, je¿ eli wdz iêcz noœæ w. w. wol noœæ do m[ajes]t[a]tu na szego i
sze r oœæ uznamy. Którym do brego od pana Boga zdro wia ¿ycz ymy.
ÀÃÀÄ. — Ô. «ÀÇ». — ¹ 3036. — Ñ. 245–246. — ×åðíåòêà.
Ê î ì å í ò à ð i :
¹ 1
«Ôå äî ðà Îëå êñiéî âè ÷à» — Ôåäið ²², ìîñ êî âñüêèé öàð ó 1676–1682 ðð.
«Ñà ìîé ëî âè÷» — ²âàí Ñà ìîé ëî âè÷, ãåòü ìàí Ëiâî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè ó
1672–1687 ðð.
Ç ÄÆÅÐÅË ÄÎ ÑÅÊÐÅÒÍÎ ̲̄Ѳ̄ ÂÀÑÈËß ²ÑÊÐÈÖÜÊÎÃÎ 1682 ÐÎÊÓ
579
«Ìà çå ïà» — ²âàí Ìà çå ïà, ãåòü ìàí Óêðà¿ íè ó 1687–1709 ðð., ãå íå ðàëü -
íèé îñà âóë ó 1682–1687 ðð.
«Îëåêñié Ìè õàé ëî âè÷» — Îëåêñié, ìîñ êî âñüêèé öàð ó 1645–1676 ðð.
«Êàì ’ÿí öÿ i Ïîäi ëëÿ» — Ìîâà éäå ïðî âçÿò òÿ òó ðåöü êè ìè âiéñüêà ìè
Êàì ’ ÿí öÿ-Ïîäiëüñüêî ãî ó 1672 ð., ïiñëÿ ÷îãî âñå Ïîäi ëëÿ ïå ðåé øëî ïiä âëà äó
Îñìà í ñüêî¿ iìïåði¿.
«Æó ðàâíoì» — Íà ïiäñòàâi ìèð íèõ äî ãî âîðiâ ç Òó ðå÷ ÷è íîþ ó Áó ÷à÷i
(13.Õ.1672), Æó ðàâíi (1673) òà Ñòàì áóëi (1678), ïðè ÷î ìó îñòàííié áóëî óêëà äå -
íî âå ëè êèì ïî ñëîì Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ßíîì Ãíè íñüêèì, Ïîëü ùà ôîð ìàëü íî âèç -
íà âà ëà Óêðà¿ íó íà ëåæ íîþ êî çà êàì.
«Õìåëü íè ÷åí êîâi» — Þðié Õìåëü íèöü êèé, ãåòü ìàí Óêðà¿ íè ó 1659–
1663 ðð., òó ðåöü êèé ñòàâ ëåí íèê íà ãåòü ìà íñòâî ó 1677–1681 ðð., ðå çè äó âàâ ó Íå -
ìè ðîâi. Äàëi ìîâà éäå ïðî âçÿò òÿ òóð êà ìè ×è ãè ðè íà ó 1678 ð. Äiéñíî, ìîñ -
êîâñüêi âiéñüêà íà ÷îëi ç Ã. Ðî ìî äà íî âñüêèì äiÿ ëè äî ñèòü ïà ñèâ íî, âíà ñëiäîê
÷îãî òóð êè ïå ðå õî ïè ëè iíiöià òè âó i âèã ðà ëè êàì ïàí iþ.
«Òÿï êè íà» — Âà ñèëü Òÿï êèí — ïåð øèé ðå çè äåíò Ìîñ êî âñüêî¿ äåð æà âè
ó Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié (1673–1677), ïî ñîë, ÿêèé óêëà äàâ Áàõ ÷è ñà ðà éñüêèé ìèð íèé
äî ãîâið 1681 ð.
«õî ðóí æèì êî ðîí íèì» — Éäåòü ñÿ ïðî ªðîí iìà Àâãóñòèíà Ëþ áî ìè -
ðñüêî ãî, ÿêèé ó 1676–1683 ðð. îá iéìàâ ïî ñà äó õî ðóí æî ãî êî ðîí íî ãî.
«Äî ðîø» — Éäåòü ñÿ ïðî Ïåò ðà Äî ðî øåí êà, ãåòü ìà íà Óêðà¿ íè ó 1665–
1676 ðð.
¹ 3
«Ãiçå ëÿ» — ²íî êåíòié Ãiçåëü, àðõiìàí äðèò Êèºâî-Ïå ÷å ðñüêî¿ Ëàâ ðè ó
1656–1683 ðð.
ÞÐIÉ ÌÈÖÈÊ
580
|