Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років)
Збережено в:
| Дата: | 2005 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2005
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63022 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 581-596. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-63022 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-630222014-05-30T03:01:59Z Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) Станіславський, В. Джерелознавство 2005 Article Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 581-596. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63022 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Джерелознавство Джерелознавство |
| spellingShingle |
Джерелознавство Джерелознавство Станіславський, В. Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Станіславський, В. |
| author_facet |
Станіславський, В. |
| author_sort |
Станіславський, В. |
| title |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) |
| title_short |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) |
| title_full |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) |
| title_fullStr |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) |
| title_full_unstemmed |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) |
| title_sort |
участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана івана мазепи 1695-1696 років) |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2005 |
| topic_facet |
Джерелознавство |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/63022 |
| citation_txt |
Участь лівобережного та запорозького козацтва в боротьбі з Османською імперією (за даними неопублікованих епістолярій гетьмана Івана Мазепи 1695-1696 років) / В. Станіславський // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2005. — Вип. 5. — С. 581-596. — Бібліогр.: 42 назв. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT staníslavsʹkijv učastʹlívoberežnogotazaporozʹkogokozactvavborotʹbízosmansʹkoûímperíêûzadanimineopublíkovanihepístolâríjgetʹmanaívanamazepi16951696rokív |
| first_indexed |
2025-07-05T13:55:18Z |
| last_indexed |
2025-07-05T13:55:18Z |
| _version_ |
1836815450780991488 |
| fulltext |
Â’ÿ÷åñëàâ Ñòàíiñëàâñüêèé
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ
ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
 ÁÎÐÎÒÜÁ² Ç ÎÑÌÀÍÑÜÊÎÞ ²ÌÏÅвªÞ
(çà äàíèìè íåîïóáëiêîâàíèõ åïiñòîëÿðié
ãåòüìàíà ²âàíà Ìàçåïè 1695–1696 ðîêiâ)
Ð
îñiéñüêèé iñòî ðèê Ì. Áî ãîñ ëî âñüêèé ùå â 20-õ ðð.
XX ñò. ñëóø íî çà óâà æèâ, ùî â iñòî ðè÷íié ëiòå ðà òóði
íå äîñ òàò íüî âèñâiòëå íî çà âî þ âàí íÿ äíiïðî âñüêèõ ìiñ -
òå ÷îê â êiíöi XVII ñò., îñêiëüêè âñÿ óâà ãà áóëà ïðè êó òà äî Àçîâà, äå
äiÿâ ñàì Ïåò ðî ². Àëå çðîá ëå íå òóò ìàëî íå ìåí øå çíà ÷åí íÿ, íiæ
âçÿò òÿ Àçîâà, áî â ðå çóëü òàòi Ðîñ iÿ íà áëè æà ëà ñÿ äî ×îð íî ãî ìîðÿ
ÿê çi ñõiäíî ãî, òàê i ç çà õiäíî ãî áîêó. Ïiä êîí òðî ëåì ç îáîõ áîêiâ
îïè íÿâ ñÿ é Êðèì1.
 1695–1696 ðð. çáðîéíi ñèëè Ðîñiéñüêî¿ äåð æà âè òà Âiéñüêà
Çà ïî ðîçü êî ãî çäiéñíè ëè äâà ïî õî äè íà Àçîâ òà îäèí íà ïî íèç çÿ
Äíiïðà, ìà þ ÷è íà ìåòi çà âî þ âàí íÿ âè õîäiâ äî Àçîâñüêîãî òà ×îð -
íî ãî ìîðiâ. Ïîõiä íà Àçîâ ó 1695 ð., ÿê âiäî ìî, áóâ íå âäà ëèì. Íà -
òîìiñòü ïî õiä ðîñiéñüêèõ âiéñüê íà ÷îëi ç áî ÿ ðè íîì Áî ðè ñîì Øå -
ðå ìåòºâèì òà óêð à¿íñüêèõ ñèë, î÷î ëþ âà íèõ ãåòü ìà íîì ²âà íîì Ìà -
çå ïîþ, à òà êîæ çà ïî ðîæöiâ, íà ïî íèç çÿ Äíiïðà íà ïðèêiíöi ëèï íÿ —
íà ïî ÷àò êó ñåð ïíÿ óâií÷àâ ñÿ âçÿò òÿì âàæ ëè âî ãî ïëàö äàð ìó, äå
çíà õî äè ëî ñÿ ÷î òè ðè òó ðåöüêi ôîð òåöi — Êà çè êåð ìåí, Ìóñòðiòêåð -
ìåí, Ìó áå ó ðåê êåð ìåí i ²ñëàì êåð ìåí.  Ìóñòðiòêåð ìåíi (Òà âà í -
ñüêó), êîò ðèé çíà õî äèâ ñÿ íà îñòðîâi Òà âàíü, óêðiïëåí íÿ ïî ñòðàæ -
äà ëè íà é ìåí øå. Òîìó òóò áóëî çäiéñíå íî ðå ìîíòíi ðî áî òè é çà ëè -
øå íî çà ëî ãó.
Äîñëiäæó þ ÷è íå îïó áëiêî âà íó åïiñòî ëÿð íó ñïàä ùè íó Ìà çå -
ïè, ìè âè ÿ âè ëè ðÿä ëèñòiâ, ÿêi ñòî ñó þòü ñÿ ó÷àñòi Ëiâî áå ðåæ íî¿
Óêðà¿ íè òà Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i ó âîºííèõ äiÿõ ïðî òè Îñìà íñüêî¿
iìïåði¿ ó çãà äàíi ðîêè. Òàê, âiäíàé äå íî ÷î òè ðè ëèñ òè, êîòði áóëè
íà ïè ñàíi íà ïå ðå äîäíi ïî õî äó 1695 ð. Òðè ç íèõ àä ðå ñó âà ëè ñÿ öà -
ðÿì — âiä 26 áå ðåç íÿ, 1 êâiòíÿ òà 14 êâiòíÿ, à îäèí — áî ÿ ðè íó Ëåâó
Íà ðè øêiíó âiä 26 áå ðåç íÿ. Îòæå, ðîç ãëÿ íå ìî ¿õ çìiñò ç òî÷ êè çîðó
çà äåê ëà ðî âà íî¿ òåìè.
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 5, 2005 581
Ç ïåð øî ãî ç ïðî ïî íî âà íèõ äî êó ìåíòiâ äiçíàºìîñÿ, ùî ïå ðåä
ïî õî äîì ãåòü ìà íñüêèé óðÿä âæè âàâ çà õîäiâ äëÿ çáî ðó iíôîð ìàöi¿
ùîäî ïðî òèâ íè êà. Òàê, ó ëèñòi äî öàðiâ âiä 26 áå ðåç íÿ 1695 ð. Ìà -
çå ïà ïî âiäîì ëÿâ, ùî òî âà ðèñ òâî Ïîë òà âñüêî ãî ïî ëêó — ïî íàä ñî ò -
íÿ êî çàêiâ íà ÷îëi ç öà ðè ÷à íñüêèì ñî òíè êîì i êiëüêî ìà ïî ëüî âè ìè
âà òàæ êà ìè — õî äè ëè íà âîºííi ïðî ìèñ ëè ç éîãî âiäî ìà. Ïîá ëè çó
Ïå ðå êî ïà íà øëÿ õó äî Êà çè êåð ìå íà êî çà êè çà õî ïè ëè â ïî ëîí 22 òà -
òà ðè íà i ïðè âå ëè äî Áà òó ðè íà. Ìà çå ïà âiäïðàâ ëÿâ «ÿçèêiâ» äî Ìîñê -
âè ðàç îì ç êî çà êà ìè. Âií âèñ ëîâ ëþ âàâ ñïîä iâàí íÿ, ùî ïî ëî íå íèõ
áóäå áiëüøå, áî ïiä ïî ìåø êàí íÿ ïðî òèâ íè êà íàä iñëà íî é iíøi âà -
òà ãè. Îäíó î÷î ëþ âàâ êî ëèøíié êî øî âèé îò à ìàí Ôåäü êî, äðó ãó —
êî ëèøíié êî øî âèé ²âàí Ãó ñàê, òðå òþ — ïî ëêî âèé îñà âóë ²âàí Ðó -
áàí, ÷åò âåð òó — êiííèé ñî òíèê Ãíàò. Ó ïåð øèõ òðüîõ âà òà ãàõ íà ðà -
õî âó âà ëî ñÿ ïî êiëüêà ñî òåíü îñiá, òà é ÷åò âåð òà áóëà «â íå ìà ëî ìó
çiáðàííi». Êðiì òîãî, äî Ìà çå ïè ïè ñàâ Ñå ìåí Ïàëié, ïî âiäîì ëÿ þ -
÷è, ùî éîãî ëþäè ïiøëè íà Î÷ àêiâñüêèé øëÿõ, ÿêèé ñïðÿ ìî âó âàâ -
ñÿ íà Áiëãî ðîä, 6 òèæíiâ òîìó. Ó çâ’ÿç êó ç öèì ãåòü ìàí õîòiâ îòðè -
ìàòè öà ðñüêèé óêàç ïðî òå, ÷è ïî ñè ëà òè íàä àëi ïî ëî íå íèõ äî Ìîñê -
âè, ÷è ëèøå ïå ðå äà âà òè îò ðè ìà íó âiä íèõ iíôîð ìàö iþ2.
Âiäî ìî, ùî äi¿ Ãó ñà êà áóëè óñïiøíè ìè. Ñèëè êî çàêiâ ÷è -
ñåëü íiñòþ â 120 îñiá íà ïà ëè ïiä Êà çè êåð ìå íåì íà òà òà ðñüêèé çà ãií,
â ÿêî ìó áóëî ïî íàä 100 îñiá. Òà òà ðè ïðÿ ìó âà ëè ïiä Áiëó Öåð êâó.
Ïåâ íå ÷èñ ëî òà òàð áóëî âáè òî, à 9 ïî òðà ïè ëî â ïî ëîí3.
Öüî ãî æ äíÿ, 26 áå ðåç íÿ 1695 ð., â ëèñòi äî Íà ðè øêiíà Ìà çå -
ïà ïî âòî ðèâ ïè òàí íÿ ùîäî ïîä àëü øî ãî ïðè ñè ëàí íÿ ïî ëî íå íèõ,
óòî÷ íþ þ ÷è, ÷è âiäïðàâ ëÿ òè âñiõ, ÷è íi, ÷è ëèøå ïðè ñè ëà òè çà ïè ñè
ðîç ïîâ iäåé, âèñ ëîâ ëþ þ ÷è êëî ïî òàí íÿ ùîäî ìî íàð øî ãî óêà çó ç
öüî ãî ïðè âî äó. Â öüî ìó æ ëèñòi º äàíi, ùî ç Çà ïî ðîæ æÿ íà
Àçîâñüêå ìîðå âè ðó øè ëî 400 êî çàêiâ íà ÷îëi ç ßêî âîì ×à ëèì4.
²íøèõ äæå ðåë ç iíôîð ìàöiºþ ùîäî öüî ãî ïî õî äó íàì äîñi íå òðàï -
ëÿ ëî ñÿ. Íà äóì êó ïðî òå, ùî ïî õiä áóâ óñïiøíèì, íà øòîâ õóº ëèñò
ãåòü ìà íà äî öàðiâ âiä 15 æîâ òíÿ öüî ãî æ ðîêó, â ÿêî ìó çãà äóºòüñÿ
ïðè õiä äî Ïå ðå âî ëî÷ íî¿ çà ïî ðîæöiâ ç ßêî âîì ×à ëèì. Êî çà êè ïðè -
âå ëè áiëüøå äå ñÿò êà ïî ëî íå íèõ, çà ùî îò ðè ìà ëè âiä ãåòü ìà íà
ãðîøi òà ðiçíi ïðè ïà ñè. Àëå, çîñ òàâ øèñü íå âäî âî ëå íè ìè òèì, ùî ¿õ
íå ïðî ïóñ òè ëè äî Ìîñ êâè, çà ïî ðîæöi ç÷è íè ëè áiéêè â Ïå ðå âî -
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
582
ëî÷íié, Êè øåíöi òà Êî äà êó, çà âäà ëè øêî äè ëþ äÿì, ÿêi çà é ìà ëè ñÿ
ïðî ìèñ ëà ìè5.
Ùå îäèí äî êó ìåíò ñòî ñóºòüñÿ ïè òàí íÿ çà ëó ÷åí íÿ äî âî ºí -
íèõ äié çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ. Ó ëèñòi Ìà çå ïè âiä 1 êâiòíÿ 1695 ð.,
àä ðå ñî âà íî ìó öà ðÿì, éäåòü ñÿ ïðî òå, ùî ¿õíié ïî ñëà íåöü — ñòîëü -
íèê Äå ìåíòié Íî âî ñèëü öîâ áóâ âiäïó ùå íèé íà Çà ïî ðîæ æÿ ç ìî -
íàð øèì æà ëó âàí íÿì. Êîëè æ íàä iéøîâ óêàç ïðî òèì ÷à ñî âó çà -
òðèì êó æà ëó âàí íÿ, áóëî ïiçíî. Ïîñ ëà íåöü óæå ïî âåð íóâ ñÿ, âiääàâ øè
æà ëó âàí íÿ. Ðà çîì ç öiºþ ëþ äè íîþ ¿çäèâ i ãåòü ìà íñüêèé ïî ñëà íåöü
Ñèäið Ãîð áà ÷åí êî. ßê çà çíà ÷àâ ãåòü ìàí, çà ïî ðîæöi ç âä ÿ÷íiñòþ
ïðè é íÿ ëè öà ðñüêî ãî ïî ñëàí öÿ, îá iöÿ ëè â âè ïàä êó ïðî âå äåí íÿ «ãå -
íå ðàëü íî ãî» ïî õî äó ðî çiðâà òè ïå ðå ìèð ’ÿ ç «áó ñóð ìà íà ìè» i âçÿ òè
ó÷àñòü ó âîºííèõ äiÿõ. Ìà çå ïà âiäïðàâ ëÿâ Ãîð áà ÷åí êà äî Ìîñ êâè,
ïå ðå äà þ ÷è é àä ðå ñî âà íî ãî éîìó âiä çà ïî ðîæöiâ ëèñ òà6.
Ñïðà âà â òîìó, ùî ùå â ãðóäíi 1694 ð. âiäáó âà ëè ñÿ çíî ñè íè
Íè çî âî ãî Âiéñüêà ç êðè ìñüêîþ âåðõiâêîþ ç ïðè âî äó óêëà äåí íÿ ïå -
ðå ìèð ’ÿ. Òàê, öüî ãî ìiñÿ öÿ äî Áàõ ÷è ñà ðàÿ ïðè ¿æäæà ëè òðè çà ïî -
ðîæöi, ÿêi áóëè ïðè ñëàíi ç Ñi÷i ó âiäïîâiäü íà iíiöià òè âó Êà çè êåð -
ìå íà. Êî çà êè ïðè âåç ëè äâà ëèñ òà, îäèí ç ÿêèõ àä ðå ñó âàâ ñÿ êà çè êåð -
ìå íñüêî ìó áåþ, à äðó ãèé — õàíó. Éøëî ñÿ ïðî óêëà äåí íÿ
ïå ðå ìèð ’ÿ ç òó ðåöü êè ìè ìiñòå÷ êà ìè äëÿ çäiéñíåí íÿ çà ïî ðîæ öÿ ìè
ïðî ìèñëiâ, áåç ïå÷ íî ãî ïðî âå äåí íÿ òîðãiâëi7.
À íà ïî ÷àò êó 1695 ð. äî Ìà çå ïè íàä iéøîâ ëèñò âiä ïî ëòà â -
ñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà, ç ïî âiäîì ëåí íÿì ïðî òå, ùî çà ïî ðîæöi ïî ìè -
ðè ëè ñÿ çi ñâî¿ ìè ïiâäåí íè ìè ñóñ iäà ìè é ÷å ðåç òå ðè òîð iþ Çà ïî ðîæ -
æÿ ðîç ïî ÷à ëà ñÿ òîðãiâëÿ ç Êðè ìîì8. Îòðè ìàâ øè öþ iíôîð ìàö iþ,
ãåòü ìàí íà ïè ñàâ íà Ñi÷ ëèñ òà, â ÿêî ìó ðà äèâ ïðè ïè íè òè âçàºìèíè
ç õà íîì, çiáðà òè êî çàêiâ i ÷å êà òè ïî õî äó íà Àçîâ9. À 8 ëþ òî ãî â
öàðñüêié ãðà ìîòi äî çà ïî ðîæöiâ, ïî ðÿä ç âèñ ëîâ ëåí íÿì ïîä ÿ êè çà
äàíi ùîäî âè õî äó ç Êðè ìó âiéñüê, ÿêi ïðÿ ìó âà ëè ïiä ïðè êîð äîííi
öàðñüêi ìiñòà, ìiñòè ëà ñÿ çà áî ðî íà óêëà äà òè ïå ðå ìèð ’ÿ ç «áó ñóð ìà -
íà ìè» áåç ìî íàð øî ãî óêà çó òà ïî âiäîì ëÿ ëî ñÿ ïðî ïî õiä íà âåñíi íà
ïðî òèâ íè êà10. Âiäî ìî, ùî âæå â êâiòíi çà ïî ðîæöi äîñ òà âè ëè Ìà -
çåïi öiííi âiäî ìîñòi ïðî ñòà íî âè ùå â Êðè ìó, â çâ’ÿç êó ç ìàé áó ò -
íiìè âîºííè ìè çà õî äà ìè11, àëå ïå ðå ìèð ’ÿ äîò ðè ìó âà ëè ñÿ ùå é ó
÷åðâíi12.
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
583
14 êâiòíÿ 1695 ð. â ëèñòi äî öàðiâ Ìà çå ïà ïè ñàâ ïðî ðå çóëü òà -
òè äié âà òà ãè êî ëèø íüî ãî êî øî âî ãî îò à ìà íà Ôåäü êà. Ãåòü ìàí äî -
íî ñèâ, ùî âà òà ãà ç êiëüêîõ ñî òåíü «äîá ðèõ ëþ äåé» ç ðiçíèõ îõîò -
íèöü êèõ ïî ëêiâ i ç ãåòü ìà íñüêî ãî äâî ðó íà ÷îëi ç Ôåäü êîì çóñòðiëà
íà Ìî ëî÷ íèõ òà òà ðñüêèé çà ãií ÷è ñ åëüíiñòþ ïî íàä äå ñÿòü îñiá, î÷î -
ëþ âà íèé ìóð çîþ. Çàãií ïðÿ ìó âàâ ïiä öàðñüêi ïðè êîð äîííi ìiñòà çà
«ÿçè êà ìè».  áîþ ÷àñ òè íó òà òàð ðàç îì ç ìóð çîþ áóëî âáè òî, à
øiñòüîõ âäà ëî ñÿ âçÿ òè â ïî ëîí. Ïî ëî íåíi áóëè ïðè ñëàíi äî Áà òó ðè -
íà ç êî çàöü êèì ñóï ðî âî äîì, à Ôåäü êî çi çíà÷ íèì ÷èñ ëîì ëþ äåé çà -
ëè øèâ ñÿ ïiä âî ðî æè ìè ïî ìåø êàí íÿ ìè äëÿ ïîä àëü øèõ âîºííèõ
ïðî ìèñëiâ. Ïî ëî íå íèõ ðàç îì ç êî çà êà ìè Ìà çå ïà âiäïðàâ ëÿâ äî
Ìîñ êâè13.
Íàñ òóïíi ç âè ÿâ ëå íèõ íàìè ëèñòiâ ãåòü ìà íà ñòî ñó þòü ñÿ ïîä ié,
ÿêi âiäáó âà ëè ñÿ âæå ïiñëÿ îâî ëîäi ííÿ òó ðåöü êè ìè ôîð òå öÿ ìè íà
Äíiïði, çîê ðå ìà ïðî áëå ìè óòðè ìàí íÿ çà õîï ëå íî ãî ïëàö äàð ìó, äå
áóëî çà ëè øå íî ðîñiéñüêi òà óêðà¿íñüêi âiéñüêà, â òîìó ÷èñëi é çà ïî -
ðîæöiâ. Îäèí ç çà çíà ÷å íèõ äî êó ìåíòiâ áóâ àä ðå ñî âà íèé çà ïî ðîæ -
öÿì i äàòóºòüñÿ ãðóä íåì, à iíøèé àä ðå ñó âàâ ñÿ öà ðÿì i áóâ íà ïè ñà -
íèé 27 ãðóä íÿ 1695 ð.
Âiäî ìî, ùî â ëèñ òî ïàäi Ìà çå ïà ïî âiäîì ëÿâ öà ðÿì, ùî, âè êî -
íó þ ÷è ¿õíié óêàç, íå îäíî ðà çî âî ïè ñàâ äî çà ïî ðîæöiâ, âìîâ ëÿ þ ÷è i
íà êà çó þ ÷è, àáè âîíè äî ïî ìà ãà ëè âiéñüêó, çà ëè øå íî ìó äëÿ îá îðî -
íè Òà âàíi, à òà êîæ ùîá ïå ðå âå ëè ñâî¿õ êî çàêiâ ç Òà âà íñüêî ãî ìiñòà
äî Ìó áå ó ðåê êåð ìå íà òà ²ñëàì êåð ìå íà i âòðè ìó âà ëè ¿õ äî ïðè õî äó
öà ðñüêèõ âiéñüê14. Íà öå çà ïî ðîæöi âiäïîâ iäà ëè, ùî áó äóòü âñiìà
ñâî¿ ìè ñè ëà ìè îá îðî íÿ òè Òà âà íñüêå ìiñòî, àáè, óòâåð äèâ øèñü íà
âçÿ òî ìó ïëàö äàðìi, çáiëüøè òè òå ðè òîð iþ ñâî¿õ âîëü íîñ òåé, à òà -
êîæ ñòâî ðè òè îïîð íèé ïóíêò äëÿ ñó õî ïóò íèõ i ìî ðñüêèõ ïî õîäiâ.
Êî çà êè íå âiäìîâ ëÿ ëè ñÿ ïå ðåé òè íà iíøå ïî òðiáíå ìiñöå íà âåñíi.
Àëå ²ñëàì êåð ìåí òà Ìó áå ó ðåê êåð ìåí áóëè çðóé íî âàíi. Ïðè ÷î ìó â
²ñëàì êåð ìåíi âæå ïiñëÿ çà õîï ëåí íÿ çà ïî ðîæöi ðîç áè âà ëè ñòiíè é
áàø òè, çà êè äà ëè êàìi ííÿì êî ëî äÿçi. Òîìó ïå ðå áó âà òè â öèõ ôîð òå -
öÿõ áóëî íå ìîæ ëè âî15.
Ç âiäíàé äå íî ãî íàìè ëèñ òà ãåòü ìà íà äî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî -
ãî Íè çî âî ãî äiçíàºìîñÿ, ùî 29 ëèñ òî ïà äà ç Ìîñ êâè äî Áà òó ðè íà
ïî âåð íó ëè ñÿ çà ïî ðîçüêi ïî ñëàíöi. Êî çà êè ïðè âåç ëè öà ðñüêó ãðà -
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
584
ìî òó, â ÿêié ìiñòè ëî ñÿ ðîç ïî ðÿä æåí íÿ âè äà òè ¿õíüî ìó Âiéñüêó æà -
ëó âàí íÿ, ÿêå íå âäîâçi ìàëî íàä iéòè çi ñïåö iàëü íèì ïî ñëàí öåì.
Ó ëèñòi ãåòü ìàí îá iöÿâ ðàç îì ç ïðè ñëà íèì æà ëó âàí íÿì íàä iñëà òè
çà ïî ðîæ öÿì òà êîæ íà ëåæíi ïðè ïà ñè òà ãðîøi, çiáðàíi ç ïå ðåâî çó â
Ïå ðå âî ëî÷íié. Àëå, ÿê ïiäêðåñ ëþ âàâ Ìà çå ïà, öàði «ñâî¿ì óêà çîì
íà òå ïðè âî äÿòü i ïèëü íî íà ñòàâ ëÿ þòü», àáè êî çà êè äîê ëà ëè çó ñèëü
äëÿ óòðè ìàí íÿ Òà âà íñüêî ãî òà ïî ðîæíiõ ìiñòå ÷îê, ùîá íèìè íå çà -
âî ëîäiâ ïðî òèâ íèê. Òà êèì ÷è íîì òðå áà áóëî çáå ðåã òè âiäêðè òèì
øëÿõ Äíiïðîì äî ×îð íî ãî ìîðÿ. Àíàëîãi÷íi ïî áà æàí íÿ äî äà âàâ
âiä ñåáå é Ìà çå ïà16.
Öüî ãî æ ìiñÿ öÿ, 18 ãðóä íÿ, ãåòü ìàí çíî âó ïè ñàâ çà ïî ðîæ -
öÿì, ïî âiäîì ëÿ þ ÷è, ùî çà éîãî äî íå ñåí íÿì öàði äiçíà ëè ñÿ ïðî
âîºííi äi¿ Íè çî âî ãî Âiéñüêà ïiä çà ìêîì, ðîç òà øî âà íèì íà ïðè ñòàíi
íà âïðî òè Î÷à êî âà, äå êî çà êè ñïóñ òî øè ëè îêî ëèöi. Ìî íàð õè âè -
ñëî âèëè õâà ëó êî çà êàì çà öi äi¿ òà îá iöÿ ëè íà ãî ðî äè òè ñâî¿ì æà ëó -
âàí íÿì. Òóò æå é Ìà çå ïà ïîä ÿ êó âàâ çà ïî ðîæ öÿì çà öþ âîºííó îïå -
ðàö iþ òà çà çðóé íó âàí íÿ ñòií ²ñëàì êåð ìå íà17. ×åð ãî âå ïî ñëàí íÿ
âiä 26 ãðóä íÿ ìiñòèòü ïî âiäîì ëåí íÿ ãåòü ìà íà çà ïî ðîæ öÿì ïðî òå,
ùî ç Ìîñ êâè íàä iéøëî 6 òèñ. çî ëî òèõ äëÿ òèõ, õòî ñëó æèâ íà Òà -
âàíi. Ãðîøi âiäïðàâ ëÿ ëè ñÿ äî Ñi÷i18.
Ïiñëÿ çà õîï ëåí íÿ äíiïðî âñüêèõ ôîð òåöü Âiéñüêî Çà ïî ðîçü -
êå ãî òó âà ëî ñÿ äî âî ðî æî ãî óäà ðó ó âiäïîâiäü. Ç öüî ãî ïðè âî äó
27 ãðóä íÿ 1695 ð. â ëèñòi äî öàðiâ Ìà çå ïà ïè ñàâ, ùî ùå íà ñâÿ òî
Ïîê ðî âà Ïðåñ âÿ òî¿ Áî ãî ðî äèöi âií íà êà çàâ ìåø êàí öÿì ñië çáè ðà -
òè ñÿ çi ñâî¿ ìè ïî æèò êà ìè äî ìiñò i ìiñòå ÷îê, ïî òiì öåé íà êàç êiëüêà
ðàç iâ ïî âòî ðþ âàâ ñÿ, âîñ òàííº — ìè íó ëè ìè äíÿ ìè. Íà êà çó âà ëî ñÿ
çâî çè òè íà âiòü çiáðà íå ç ïî ëiâ òà ñiíî, à òå, ùî íå âäà ñòüñÿ çà áðà òè,
íå îáõiäíî áóëî ñïà ëè òè, ùîá ïðî òèâ íèê íå ìàâ ÷èì ãî äó âà òè êî -
íåé. Òà êèì ÷è íîì ãåòü ìàí áà æàâ ñêî ðî òè òè ÷àñ ïå ðå áó âàí íÿ «áó -
ñóð ìàí» íà Ëiâî áå ðåææi. Íà ïå ðå äîäíi âî ðî æî ãî âòîð ãíåí íÿ âií
âiääàâ íà êàç óñiì ïî ëêîâ íè êàì ïðè âåñ òè ñâî¿ ïî ëêè â ñòàí áîºãî -
òîâ íîñòi. Çà áà ãà òî ðà çî âè ìè ïðî õàí íÿ ìè çà ïî ðîæöiâ ç Òà âà íñüêî -
ãî ìiñòà i ç Ñi÷i ãåòü ìàí ïî ñëàâ ¿ì ãðîøi. Êî çà êè ç Ñi÷i ïî âiäî ìè ëè
ñâî¿ì ëèñ òîì, ùî çà íà êà çîì êðè ìñüêî ãî õàíà âñi òà òàðñüêi îðäè
âçèì êó ìà þòü ïðè é òè ïiä óêðà¿íñüêi ìiñòà. Ìà çå ïà ïè ñàâ íà Çà ïî -
ðîæ æÿ, õâà ëÿ ÷è âîºííi ñïðà âè êî çàêiâ ïiä «çà ìî÷ êîì» íà ïå ðå âiç -
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
585
íié ïðè ñòàíi â Ñòðiëèöi íà âïðî òè Î÷à êî âà19. Çà ó âà æè ìî, ùî äî êó -
ìåíò äà òî âà íî 1694 ð., àëå, íà íàøó äóì êó, éîãî ñëiä âiäíî ñè òè äî
1695 ð., ç îãëÿ äó íà òå, ùî ñàìå öüî ãî ðîêó ïðî âî äè ëà ñÿ ìàñ øòàá íà
ïiäãî òîâ êà äî âî ðî æî ãî âòîð ãíåí íÿ, ÿêå é ïî ÷à ëî ñÿ â ñi÷íi 1696 ð.
Òà êîæ âiäî ìî, ùî ñàìå â 1695 ð. ñòà ëà ñÿ çãà äó âà íà çà ïî ðîæ öÿ ìè
âîºííà îïå ðàö iÿ, ïðî ùî éøëî ñÿ â ëèñòi ãåòü ìà íà âiä 18 ãðóä íÿ20.
 ñi÷íi 1696 ð. òà òàðñüêi îðäè «âèé øëè â áà ãà òî ÷è ñåëüíié
ñèëi íà ïî ìñòó êà çè êåð ìå íñüêî¿ øêî äè çi ñâî¿õ æè òåë»21 é
çäiéñíè ëè ñïóñ òîø ëè âèé íà ïàä íà çåìëi Ïîë òà âñüêî ãî, Ìèð ãî ðî ä -
ñüêî ãî òà Ãà äÿöü êî ãî ïî ëêiâ. Òà òà ðè çäî áó ëè ïå ðå ìî ãó íàä êî çà êà -
ìè ïiä Ãîâ òâîþ, àëå âæå íå âäîâçi âiäiéøëè, íå âñòó ïà þ ÷è â áî¿ çi
çíà÷ íè ìè ëiâî áå ðåæ íè ìè ñè ëà ìè22. Ùîäî åôåê òèâ íîñòi ãåòü ìàí ñü -
êèõ íà êàçiâ, òî 8 ëþ òî ãî 1696 ð. Ìà çå ïà ïè ñàâ öàðþ, ùî ùå âîñ å íè
âè äàâ óíiâåð ñà ëè äî íà ñå ëåí íÿ, ÿêè ìè âåëiâ çáè ðà òè ñÿ äî ìiñò. Âií
çà çíà ÷àâ, ùî íà êà çè áóëè ðå çóëü òà òèâ íè ìè é çáå ðåã ëè ëþ äåé23.
 ëèïíi öüî ãî ðîêó ðîñiéñüêi òà óêðà¿íñüêi âiéñüêà âçÿ ëè
Àçîâ, à âiéñüêà Øå ðå ìåòºâà òà Ìà çå ïè îõî ðî íÿ ëè Ãåòü ìàí ùè íó òà
Ñëî áî æàí ùè íó âiä ïðè õî äó ïðî òèâ íè êà i ïðè êðè âà ëè òèë âié ñü -
êàì, ÿêi äiÿ ëè ïiä Àçîâîì.
Âîºííèõ äié óêðà¿íöiâ ó 1696 ð. ñòî ñóºòüñÿ øiñòü çíàé äå íèõ
ó àðõiâíèõ ñïðà âàõ ëèñòiâ Ìà çå ïè äî Ïåò ðà ², ÿêi äà òó þòü ñÿ
24 ëèï íÿ, 8 æîâ òíÿ, 29 ëèñ òî ïà äà, 4, 13 i 21 ãðóä íÿ. Â ëèñòi âiä
24 ëèï íÿ äå òàëü íî ðîç ïîâ iäàºòüñÿ ïðî òå, ùî ñòà ëî ñÿ ç êî çàöü êèì
çà ãî íîì, ïî ñëà íèì ãåòü ìà íîì ç ðî çâiäó âàëü íîþ ìå òîþ. Äî êó ìåíò
äຠçìî ãó ðîç øè ðè òè äàíi òà âèï ðà âè òè íå òî÷ íîñòi â çãàä êàõ ïðî
öþ ïîä iþ, ÿêi çóñòði÷à þòü ñÿ â ëiòî ïèñi Ñà ìî âèä öÿ òà iíøèõ óêð à -
¿í ñüêèõ ëiòî ïè ñàõ24, ïðà öÿõ Ä. Áàí òèø-Êà ìå íñüêî ãî25, Ì. Êîñ òî -
ìà ðî âà26, à òà êîæ ðîç ïîâ iäàºòüñÿ ïðî iíøi çà õî äè ãåòü ìà íà.
Îòæå, â çà çíà ÷å íî ìó ëèñòi Ìà çå ïà ïî âiäîì ëÿâ, ùî ïiñëÿ
ïðè õî äó ç âiéñüêîì íà Êî ëî ìàê i ç’ºäíàí íÿ ç Áî ðè ñîì Øå ðå -
ìåòºâèì, âîíè 17 ëèï íÿ âè ðó øè ëè äàëi i ñòà ëè íà ð. Îð÷èê. Ïiñëÿ
âèñ òó ïó ç Ãà äÿ ÷à, ïðè íà áëè æåííi äî Âî ðñêëè, ãåòü ìàí âiäïðà âèâ
äîñâiä÷å íèõ âiéñüêî âèõ ëþ äåé — 76 êî çàêiâ Ïîë òà âñüêî ãî ïî ëêó
òà 74 êîì ïà íiéöÿ íà ÷îëi ç ñî òíè êîì öüî ãî æ ïî ëêó Ìè êè òîþ
Ïëå÷ íè êîì äî Áåðä i Ìî ëî÷ íèõ, ç çà âäàí íÿ ìè ñïîñ òåð iãà òè çà
ìîæ ëè âèì ïå ðå ìiùåí íÿì òà òà ðñüêèõ îðä ïiä Àçîâ ÷è ïðè êîð äîííi
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
586
öàðñüêi ìiñòà òà çà õî ïè òè «ÿçè êà». Öÿ âà òà ãà íà ïà ëà íà òà òà ðñüêèé
çà ãií, ÿêèé âiç äâîõ ïî ëî íå íèõ ç ïðè êîð äîí íÿ. Ðîç ãðî ìèâ øè âî ðî -
ãà, êî çà êè âçÿ ëè â ïî ëîí 15 îñiá, à iíøèõ óáè ëè. Îäèí ç òà òàð ñêà -
çàâ, ùî ïî áëè çó çíà õî äèòü ñÿ õàí çi çíà÷ íè ìè ñè ëà ìè. Àëå êî çà êè
íà öå íå çâà æè ëè i 16 ëèï íÿ ïî òðà ïè ëè ïiä ñèëü íèé óäàð ïðî òèâ íè -
êà. Âîíè âiäñòó ïè ëè äî ñâî ãî êîøà, äå îá îðî íÿ ëè ñÿ ç îá iäó äî âå -
÷î ðà, ïðî òå «íà ãî ëî ìó ìiñöi», áåç áóäü-ÿêèõ çà õèñ íèõ óêðiïëåíü
íå çìîã ëè âñòî ÿ òè. Â ïî ëîí ïî òðà ïè ëî áà ãà òî êî çàêiâ, à 10, ÿêi
áóëè â ðiçíèõ ìiñöÿõ ó êà ðà ó ëàõ, ïî âåð íó ëè ñÿ. Ç íèõ äâîõ Ìà çå ïà
âiäïðà âèâ äî Ìîñ êâè äëÿ äå òàëü íèõ ðîç ïîâ iäåé, áî âîíè ç 16 ïî
18 ëèï íÿ, ñõî âàâ øèñü ó òåð íàõ, áà ÷è ëè âå ëèêi âî ðîæi «êóïè»,
êîòði ïå ðå õî äè ëè âiä Ìî ëî÷ íèõ Âîä íà øëÿ õè, ùî âåëè äî ïðè êîð -
äîí íèõ ðîñiéñüêèõ òà óêð à¿íñüêèõ ìiñò.
Ç ïî ëî íå íèõ êî çàêiâ âà òà ãè Ïëå÷ íè êà, ïðè íàéìíi, äâîì âäà -
ëî ñÿ âòåê òè. Îäèí ç íèõ — ïî ëòà âñüêèé êî çàê Éî ñèï Ïðî êî ïåí êî,
äiñòàâ ñÿ íà Çà ïî ðîæ æÿ, çâiäòè áóâ ïðè ñëà íèé äî ãåòü ìà íà, à ïî òiì
âiäïðàâ ëå íèé äî Ìîñ êâè, ðàç îì ç iíøèì êî çà êîì, ÿêèé óòiê ðàí i -
øå. Ó ëèñòi çà çíà ÷å íî, ùî öåé êî çàê ðîç ïîâiâ, ÿê áóëî ðîç ãðîì ëå íî
òà òà ðñüêèé ÷àì áóë, ïðî íà ïàä íà âà òà ãó âå ëè êèõ ñèë íà ÷îëi ç õà -
íîì i ç ÿíè ÷à ðà ìè, çà ãè áåëü áiëüøîñòi êî çàêiâ ó áîþ ÷å ðåç òå, ùî ¿õ
íå ìîã ëè ïî ëî íè òè, òà çà õîï ëåí íÿ ìåí øî¿ ÷àñ òè íè.  ïî ëîíi Ïðî -
êî ïåí êî äiçíàâ ñÿ, ùî õàí ç âå ëè êè ìè ñè ëà ìè âè ðó øèâ âiä Ìî ëî÷ -
íèõ Âîä äî ðîñiéñüêî-óêð à¿íñüêèõ îá îçiâ, à õà íñüêèé ñèí çà ëè øèâ -
ñÿ íà ìiñöi.
 çãà äà íî ìó ëèñòi éäåòü ñÿ òà êîæ ïðî òå, ùî ïå ðåä âèñ òó ïîì
âiä Êî ëî ìà êà ãåòü ìàí âiäïðà âèâ ïî ëòà âñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà ç âè -
áîð íèì òî âà ðèñ òâîì éîãî ïî ëêó, êîì ï àíiéñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà ²âà -
íà Ðó áà íà ç ïî ëêîì, ðîòìiñòðà ²âàíà Ðîñ òî êî âñüêî ãî ç òî âà ðèñ òâîì
äëÿ «îá íÿò òÿ ñòî ðî æà ìè i êà ðà ó ëà ìè íà ëåæ íèõ ìiñöü» — íà ð. Âîâ -
÷ié, ââåðõ äî âå ðõíüî¿ òå÷i¿ Ìió ñà i Êà ëüìió ñà, òà íà Ñà ìàði, âíèç
äî Äíiïðà. Öi ëþäè ìàëè ñïîñ òåð iãà òè çà ïå ðå õî äà ìè ïðî òèâ íè êà
òà, ïî ìîæ ëè âîñòi, ÷è íè òè âîºííi äi¿ äî ïiäõî äó îñíîâ íèõ ñèë.
Ç ïî ñëà íèì íà Òà âàíü ãå íå ðàëü íèì õî ðóí æèì Þõè ìîì Ëè -
çî ãó áîì Ìà çå ïà âiäïðà âèâ òî âà ðèñ òâî ç êiíüìè ñåð äþöü êî ãî ïî ë -
êó, ÿêèé çíà õî äèâ ñÿ íà îñòðîâi. Öèì ñà ìèì ïðî âî äè ëà ñÿ ïiäãî òîâ -
êà äî çà ìiíè ïî ëêó, ÿêó ãåòü ìàí ïëà íó âàâ çðî áè òè ïiñëÿ ïî âåð íåí -
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
587
íÿ ç ïî õî äó. Ïîëê çíà õî äèâ ñÿ â Òà âàíi áëèçü êî ðîêó. Ùî æ äî
ïðî õàíü òî âà ðèñ òâà Ïðè ëóöü êî ãî ïî ëêó, ÿêèé òåæ ïå ðå áó âàâ íà
Òà âàíi, ïðî çà ìiíó ÷å ðåç òå, ùî âèé øëè òå ðìiíè ¿õíüî ãî êî ìàí äè -
ðó âàí íÿ òà çà êií÷è ëè ñÿ ïðè ïà ñè, òî âèð iøåí íÿ ïè òàí íÿ ïðî çà ìiíó
÷å ðåç ïåâíi òðóä íîùi çà òðè ìó âà ëî ñÿ. Ìà çå ïà âèð iøèâ âiäïðà âè òè
öèì êî çà êàì ñóä íà ìè ïî Äíiïðó íîâi ïðè ïà ñè äëÿ ïðî æèò òÿ òàì äî
ïðè áóò òÿ çìiíè. Ç Òà âà íñüêî ãî ìiñòà íàä iéøëè âiäî ìîñòi, ùî õàí
âñå ùå çíà õî äèâ ñÿ íà Êî ëîí ÷à êó, à íà áå ðåã Äíiïðà íà âïðî òè Òà âàí -
ñüêîãî îñòðî âà ùî äåí íî ïðè ¿æäæà ëè òà òà ðè ÷è ñ åëüíiñòþ ïî îäíié
i äâi òè ñÿ÷i îñiá, âèã ëÿ äà þ ÷è íà Äíiïði âiéñüêî âèõ ëþ äåé.
 ëèñòi òà êîæ º äàíi ïðî òå, ùî êè¿âñüêèé ïî ëêîâ íèê Êîñ -
òÿí òèí Ìîêiºâñüêèé ïðè é øîâ äî çà ïî ðîæöiâ íà Òà âàíü i, ïî ðà äèâ -
øèñü ç êî øî âèì îò à ìà íîì, âiäïðà âèâ ç íèì ÷àñ òè íó òî âà ðèñ òâà íà
×îð íå ìîðå, à ñàì ç ïî ë÷à íà ìè, ÿêi çà ëè øè ëè ñÿ ÷å ðåç íå ñòà ÷ó
ìîðñüêèõ ñó äåí, âè ðó øèâ ó ãèð ëî Äíiïðà ïðè êðè âà òè òèõ, õòî
ïiøîâ ó ìî ðñüêèé ïî õiä27.
Çãiäíî ç ðîç ïîâi ääþ ùå îä íî ãî ç êî çàêiâ çà ãî íó Ïëå÷ íè êà —
êîì ïà íiéöÿ Âà ñè ëÿ Ñòå ïà íî âà, ÿêèé ïî òðà ïèâ ó ïî ëîí, à íà ñòóï -
íî ãî ðîêó çóìiâ çâiëüíè òè ñÿ, ðîç ãðîì ëå íèé òà òà ðñüêèé çà ãií íà ðà -
õî âó âàâ 30 îñiá, òà òà ðè âåç ëè 7 ïî ëî íå íèõ. Êî çà êè ïå ðå ñëiäó âà ëè
âî ðî æèé çà ãií âiä Êiíñüêèõ äî Ìî ëî÷ íèõ Âîä, äå é ðîç áè ëè, à
iíøèõ ïå ðå ñëiäó âà ëè äî Îâå ÷î ãî Áðî äó. Êî çà êè òîäi çà õî ïè ëè
10 òà òàð ó ïî ëîí. Áiëÿ Îâå ÷î ãî Áðî äó êî çàöü êèé çà ãií íà òðà ïèâ íà
êðè ìñüêèõ òà òàð íà ÷îëi ç õà íîì, ÿêi ïðÿ ìó âà ëè äî Àçîâà. Òîäi
áóëî âáè òî áà ãà òî êî çàêiâ, à áëèçü êî 50 òà òà ðè âçÿ ëè â ïî ëîí28.
Ùîäî âiäïðàâ ëåí íÿ çà ãîíiâ äî ð. Âîâ ÷î¿ Ìà çå ïà 24 ñåð ïíÿ ïè ñàâ
Ïåò ðó ², ùî ïî ñëàâ ¿õ íà âåðõiâ’ÿ öiº¿ ði÷êè, äå âîíà ñõî äèòü ñÿ ç
âåðõiâ’ÿì ð. Êà ëüìióñ, ñòå ðåã òè øëÿ õè, ÿêè ìè ïðî òèâ íèê ìiã ïðÿ -
ìó âà òè ïiä Àçîâ, Òîð ÷è óêðà¿íñüêi ìiñòà29.
Çãà äà íèé ìî ðñüêèé ïî õiä áóâ íà é áiëüøèì çi çäiéñíå íèõ â
êiíöi XVII ñò. óêð à¿íñüêè ìè êî çà êà ìè. 30 ÷åð âíÿ 1740 êî çàêiâ íà
40 ÷îâ íàõ íà ÷îëi ç êî øî âèì îò à ìà íîì ßêî âîì Ìî ðî çîì òà êóði í -
íèì îò à ìà íîì ×à ëèì âè ðó øè ëè â ïî õiä íà ×îð íå ìîðå, äå ðî çäiëè -
ëè ñÿ íà äâi ÷àñ òè íè. Íåâ äîâçi ïåð øà ôëî òèë iÿ íà ïà ëà íà ï’ÿòü òó -
ðåöü êèõ êà òîðã.  áîþ çà ãè íó ëà ïåâ íà êiëüêiñòü êî çàêiâ, à ÷àñ òè íà i
ñàì êî øî âèé îò à ìàí áóëè ïî ðà íåíi, ÷å ðåç ùî ôëî òèë iÿ âiäiéøëà â
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
588
íà ïðÿì êó Áiëãî ðî äó. Íå çà áà ðîì âîíà çíî âó çiòêíó ëà ñÿ ç ïðî òèâ íè -
êîì. Â áîþ ôëî òèë iÿ çíè ùè ëà 2 ìî ðñüêèõ ñóä íà i çà õî ïè ëà
30 òóðêiâ. Çà ãà ëîì, ÿê ïè ñàâ 20 ñåð ïíÿ Ìà çå ïà äî äóì íî ãî äÿêà
Ìè êè òè Çî òî âà, ïiä ÷àñ ïî õî äó áóëî çíè ùå íî 3 òó ðåöü êèõ ñóä íà.
 ÷èñëi ïî ëî íå íèõ áóâ ïî ñëà íåöü âiä âiçè ðà äî õàíà ç ëèñ òà ìè.
Éîìó âäà ëî ñÿ âòåê òè, àëå ëèñ òè çà ëè øè ëè ñÿ. Ïðè ïî âåð íåííi òóð -
êè ïå ðå êðè ëè çà ïî ðîæ öÿì øëÿõ ó äíiïðî âñüêî ìó ãèðëi êà òîð ãà ìè,
à íà ñóøi ¿õ ÷å êà ëè òà òà ðè íà ÷îëi ç õà íîì. Âèò ðè ìàâ øè áié, çà ïî -
ðîæöi çðî çóì iëè, ùî ïî Äíiïðó íå ïðî á’þòü ñÿ. Âîíè ïðè ÷à ëè ëè äî
Ñòðiëèöi, ïî ðó áà ëè ñâî¿ ñóä íà, ïî çà òîï ëþ âà ëè ðå÷i i äiñòà ëè ñÿ
óðî ÷è ùà Äî áåð øî âî¿ ïðè ñòàíi, çâiäêè îäíèõ ïðè âåç ëè äî Òà âàíi
iíøi çà ïî ðîæöi òà êî çà êè Êè¿âñüêî ãî ïî ëêó Äíiïðîì íà ñóä íàõ, à
äðóãi — áiëÿ 200 îñiá ïðè é øëè ïiøêè. Ç Ñi÷i êî çà êè ïðè ñëà ëè äî
Ìà çå ïè 27 «ÿçèêiâ» i ïðè âåç ëè 5 ëèñòiâ «òó ðåöü êèì ïèñü ìîì».
Äðó ãà ôëî òèë iÿ çäiéñíè ëà íà ïàä íà Êðèì, äå ðî çî ðè ëà äâà òà òà ð -
ñüêèõ ïî ñå ëåí íÿ i, çà õî ïèâ øè çíà÷ íå ÷èñ ëî ïî ëî íå íèõ, âè ðó øè ëà
äî Äíiïðà. Àëå áiëÿ Î÷à êî âà íà êî çàêiâ ÷å êà ëè òó ðåöüêi ñóä íà. Íå
ðè çèê íóâ øè âñòó ïè òè ç íèìè â áié, çà ïî ðîæöi âiäiéøëè i âè ñà äè -
ëè ñÿ íà Êî çàöü êî ìó îñòðîâi, äå ïðî òÿ ãîì äâîõ äíiâ âiäáè âà ëè ñÿ
âiä ïðî òèâ íè êà. Ïiñëÿ öüî ãî âîíè âiäïëèâ ëè äî óðî ÷è ùà Ñòðiëè öÿ
i Ñà ãàé äà÷ íèõ êó ÷ó ãóð, àëå é òàì íà íèõ óæå î÷iêó âà ëè òóð êè é òà -
òà ðè. Íà öåé ðàç ñïðà âà çà êií÷è ëà ñÿ íå íà êî ðèñòü êî çàêiâ, áî âñi
âîíè ÷èñ ëîì 340 îñiá áóëè âè ìó øåíi çäà òè ñÿ â ïî ëîí30.
Ðà çîì ç çà ïî ðîæ öÿ ìè ç ïåð øîþ ôëî òèëiºþ ó öåé ìî ðñüêèé
ïî õiä Ìîêiºâñüêèé, çãà äà íèé ó ëèñòi Ìà çå ïè âiä 24 ëèï íÿ, âiäïðà -
âèâ íà 3-õ ñâî¿õ ñóä íàõ ëþ äåé Êè¿âñüêî ãî ïî ëêó ÷è ñ åëüíiñòþ áiëÿ
70 îñiá. Ñàì ïî ëêîâ íèê, çà íà êà çîì ãåòü ìà íà, íà òîé ÷àñ, êîëè êî çà -
êè áóëè íà ìîði, ìàâ iòè ç ëþäü ìè ñâî ãî ïî ëêó «ñòî ÿ òè íà Äíiïði,
íè æ÷å Òà âà íñüêà â 40 âåð ñòàõ, â óðî ÷èùi, íà îñòðîâi, íà äíiïðî â -
ñüêèõ êî ñàõ, äî Î÷à êî âà», ùîá òðè ìà òè ïðî òèâ íè êà â íà ïðó -
æåííi31.
Ïiçíiøå Ìà çå ïà çà é ìàâ ñÿ âèð iøåí íÿì ïè òàí íÿ ïðî íà ãî ðîä -
æåí íÿ çà ïî ðîæöiâ, ÿêi ïî âåð íó ëè ñÿ ç ïî õî äó íà ×îð íå ìîðå. Ç ïðè -
áó ëèõ 600 êî çàêiâ, ÿêi õîò iëè ¿õà òè äî Ìîñ êâè, âií ïî ãîä æó âàâ ñÿ
ïðî ïóñ òè òè ëèøå 200 îñiá, à äëÿ iíøèõ ïðî ñèâ íàä iñëà òè ïëàò íþ.
Îäíàê çà ïî ðîæöi âiäìî âè ëè ñÿ ¿õà òè âñi. Â æîâòíi Ïåò ðî ² ïî æà ëó -
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
589
âàâ äëÿ öèõ 600 êî çàêiâ ãðîøi — ïî ðóá ëþ òà àíãëiéñüêå ñóê íî —
ïî 5 àð øèí. Íàï ðèêiíöi òîãî ìiñÿ öÿ âîíî áóëî îò ðè ìà íå Ìà çå ïîþ
i ïå ðå ñëà íå â Ïå ðå âî ëî÷ íó äëÿ ðîç äà÷i çà ïî ðîæ öÿì, ïðî ùî ãåòü -
ìàí ïè ñàâ ðîñiéñüêî ìó öàðþ 27 æîâ òíÿ32.
Ó âiäíàé äå íî ìó ëèñòi âiä 29 ëèñ òî ïà äà 1696 ð. äî Ïåò ðà ² çà -
çíà ÷å íî, ùî öà ðñüêå æà ëó âàí íÿ äëÿ 600 çà ïî ðîæöiâ áóëî âiäâå çå íå
â Ïå ðå âî ëî÷ íó, äå, ïiñëÿ çáî ðó êî çàêiâ ç ðiçíèõ ìiñò, áóëî ðîç äà íå
(ïî ñóê íó i ïî ðóá ëþ). Ïðè öüî ìó ãåòü ìàí çà çíà ÷èâ, ùî ïðè ïå ðå -
õîäi ÷å ðåç Ïîë òà âñüêèé òà iíøi ïî ëêè çà ïî ðîæöi ÷è íè ëè çíà÷íi
çáèò êè. Â öüî ìó ëèñòi òà êîæ ïî âiäîì ëÿºòüñÿ, ùî êî çàê Áà òó ðè í -
ñüêî¿ ñî òíi Ñèäið Ãîð áà ÷åí êî ¿çäèâ íà Ñi÷ i íà Òà âàíü ç ëèñ òà ìè
Ìà çå ïè. Ãåòü ìàí ñïî íó êàâ çà ïî ðîæöiâ íà Ñi÷i äî îá îðî íè Òà âàíi,
à òà êîæ äiçíà âàâ ñÿ ÿê ïðî õî äèòü ñëóæ áà â ìiñòi, îñîá ëè âî öiêàâ ëÿ -
÷èñü, â ÿêî ìó ñòàíi ïå ðå áó âà þòü ïðî äî âîëü÷i ïðè ïà ñè, ïðè âå çåíi ç
Íî âî áî ãî ðî äèöü êî ãî ìiñòà íà Ñi÷, à çâiäòè âiäïðàâ ëåíi íà Òà âàíü.
Íî âè íè íàä õî äè ëè äîáði. Çà ëî ãè ïðè ãî òó âà ëè ñÿ äî âiäñi÷i âî ðî ãà,
âñå ãà ðàçä áóëî i ç ïðè ïà ñà ìè. Íå áóëî ëèøå çëà ãî äè ìiæ íà ÷àëü -
íè êà ìè â Òà âàíi i Øàõ êåð ìåíi (Ìó áå ó ðåê êåð ìåíi). Ìà çå ïà íà âiòü
ïè ñàâ ïðî ïî òðå áó öà ðñüêî ãî óêà çó ùîäî íå îáõiäíîñòi äîò ðè ìó âà -
òè ñÿ çãî äè ïî áëè çó âî ðî æèõ ïî ìåø êàíü. Âií òà êîæ ñêàð æèâ ñÿ íà
êî øî âî ãî îò à ìà íà ßêî âà Ìî ðî çà, ÿêèé ïî áèâ Ãîð áà ÷åí êà çà òå,
íiáè òîé äîíiñ ãåòü ìà íó, ùî çà ïî ðîæöi õîò iëè éòè íà ñëóæ áó äî ïî -
ëÿêiâ, òà ïî õâà ëÿâ ñÿ, ùî ãåòü ìàí éîìó íi÷î ãî íå çðî áèòü. Ìà çå ïà
õîòiâ ïî êà ðà òè Ìî ðî çà øëÿ õîì çà òðèì êè â Áà òó ðèíi éîãî ÷àñ òêè ç
ði÷íî ãî öà ð ñüêî ãî æàëóâàííÿ.
 ëèñòi òà êîæ éäåòü ñÿ ïðî òå, ùî çà öà ðñüêèì óêà çîì çà ïî -
ðîæöi âiäïðà âè ëè ç Ñi÷i ìàéñòðiâ äëÿ áó äiâíèö òâà ìî ðñüêèõ
ñòðóãiâ. Ïiñëÿ ïðè ¿çäó äî Áà òó ðè íà âîíè ìàëè ¿õà òè äî Ìîñ êâè33.
À âiäî ìî, ùî ïiñëÿ ìî ðñüêî ãî ïî õî äó çà ïî ðîæöi çíî âó ïðî ñè ëè
ïðè ñëà òè âîñ å íè íå îáõiäíi ìà òåð ià ëè äëÿ áó äiâíèö òâà 40 ñòðóãiâ.
Ìà çå ïà äîíiñ ïðî öå öàðþ, i ñïðà âà ñòà ëà çà ïðè ñè ëàí íÿì ôàõiâöiâ
äëÿ ïiäáî ðó ìà òåð iàëiâ. Êiëüêîõ òà êèõ ëþ äåé: Âà ñè ëÿ Áî ãó øà,
Ìàð òè íà Ðî ìà íî âè ÷à, Àâäiÿ òà iíøèõ — óñüî ãî 8 îñiá áóëî íà -
ïðàâ ëå íî â ëèñ òî ïàäi ç Ñi÷i äî ãåòü ìà íà, ïî òiì âîíè ïî ¿õà ëè äî
Ìîñ êâè, à çâiäòè — äî Áðÿ íñüêà34. Âçà ãàëi, ïiñëÿ äðó ãî ãî
Àçîâñüêîãî ïî õî äó â Óê ðà¿íi òà Ðîñi¿ âè ãî òîâ ëÿ ëî ñÿ áà ãà òî ñó äåí.
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
590
Äî Áðÿ íñüêà çà öà ð ñüêèì óêà çîì ìàëè ¿õà òè ç Óêðà¿ íè êðiì çãà äà -
íèõ ìàéñòðiâ òà êîæ ëiñî ðó áè i òåñ ëÿði. Â ðå çóëü òàòi âæè òèõ çà õî -
äiâ íà ïî ÷à òîê òðàâ íÿ 1697 ð. â Óêðà¿íi áóëî âè ãî òîâ ëå íî 70 ìî ð -
ñüêèõ ñòðóãiâ i 600 ÷îâíiâ, à ç Áðÿ íñüêà ïî Äåñíi â Äíiïðî áóëî
ñïëàâ ëå íî 211 ñó äåí. Ïðî òÿ ãîì ïåð øèõ 4-õ ìiñÿöiâ 1698 ð. â óêð à -
¿íñüêèõ ïî ëêàõ áóëî ïî áó äî âà íî 430 ÷îâíiâ35.
Ó âè ÿâ ëå íî ìó ëèñòi Ìà çå ïè äî Ïåò ðà ² âiä 4 ãðóä íÿ 1696 ð.
çíà õî äè ìî äàíi ïðî äi¿ ãåòü ìà íà, ïî â’ÿ çàíi ç ìîæ ëè âèì âòîð ãíåí -
íÿì âî ðî ãà. Ç âî ëîñü êî¿ çåìëi íàä iéøëè âiäî ìîñòi, ùî êðè ìñüêèé
õàí çi ñâî¿ ìè âiéñüêà ìè ÷å ðåç íå ñòà ÷ó â Êðè ìó êîðìiâ äëÿ êî íåé
õîòiâ âèé òè â Áiëãî ðîä ÷è íó i çâiäòè, âiäãî äó âàâ øè êî íåé, ïiòè íà
Ëiâî áå ðåæ æÿ. Íà äóì êó Ìà çå ïè, êîëè á òàê ñòà ëî ñÿ, òî íà ïà äó òðå -
áà áóëî á ÷å êà òè íà ñàì ïå ðåä íà Êè¿âñüêèé, ×åðíiãiâñüêèé, Ïå ðå ÿñ -
ëà âñüêèé i Íiæè íñüêèé ïî ëêè. Äëÿ âiäáèò òÿ ïðî òèâ íè êà íå îáõiäíî
áóëî øâèä êî ç’ºäíà òè ñÿ ç öà ðñüêè ìè âiéñüêà ìè ç Ñå âñüêà. ßê çà -
çíà ÷àâ ãåòü ìàí, â öàðñüêié ãðà ìîòi áóëî íà ïè ñà íî, ùî çà éîãî äî -
íå ñåí íÿì óêà çà íî áºëãî ðî äñüêî ìó âîºâîäi ßêî âó Äîë ãî ðó êî âó òà
ñå âñüêî ìó Àíäðiþ Ìà ñ àëüñüêî ìó áóòè ãî òî âè ìè äî íå ãàé íî ãî
âèñ òó ïó ç âiéñüêà ìè äëÿ îá îðî íè ðîñiéñüêèõ òà óêð à¿íñüêèõ ìiñò
âiä âî ðî æî ãî íà ïà äó, à ïðè âèñ òóïi ïiäòðè ìó âà òè çâ’ÿ çîê ç ãåòü ìà -
íîì. Àíàëîãi÷íî ìàâ ÷è íè òè é Ìà çå ïà. Ãåòü ìàí âèñ ëî âèâ ãî òîâ -
íiñòü âè êî íó âà òè öå ðîç ïî ðÿä æåí íÿ, àëå çà óâà æèâ, ùî äëÿ øâèä -
êî ãî ç’ºäíàí íÿ ç ðîñiéñüêè ìè ñè ëà ìè i âiäñi÷i âî ðî ãó iñíóº ïî òðå áà
â îñîá ëè âî ìó ìî íàð øî ìó óêàçi äî ñå âñüêî ãî âîºâîäè, àáè òîé
ïiäíiìàâ ñÿ ç âiéñüêà ìè â ïî õiä îäðà çó, ÿê òiëüêè Ìà çå ïà äî íüî ãî
íà ïè øå, i éøîâ íà ç’ºäíàí íÿ, íå ÷å êà þ ÷è öà ðñüêî ãî óêà çó. Êîëè æ
áè äî âå ëî ñÿ ïè ñà òè â Áºëãî ðîä i ÷å êà òè âiä âîºâîäè ëèñ òà ùîäî
ñïî ëó ÷åí íÿ ñèë, òî áóëî á âòðà ÷å íî áà ãà òî ÷àñó íà êî ðèñòü ïðî òèâ -
íè êà. Òîìó Ìà çå ïà ââà æàâ çà é âèì çâ’ÿ çó âà òè ñåáå âçàºìîäiºþ ç
áºëãî ðî äñüêèì âîºâî äîþ. Ïðî öå ðàí iøå ãåòü ìàí ãî âî ðèâ ç öàðåì
ó Ðèáíîìó.
 ëèñòi Ìà çå ïà òà êîæ ïî âiäîì ëÿâ, ùî âiäïðà âèâ çà ïî ðîçü -
êèõ ïî ñëàíöiâ, ÿêi ïðè ¿æäæà ëè äî íüî ãî ç Òà âàíi. Çãiäíî ç öà ð -
ñüêèì ðîç ïî ðÿä æåí íÿì, ¿ì áóëî âiäìîâ ëå íî â ði÷íî ìó æà ëó âàííi,
à òà êîæ ó íàä àííi ãåòü ìà íîì ïî ðî õó i ñâèí öþ. Ïðè öüî ìó Ìà çå ïà
çà ÿ âèâ çà ïî ðîæ öÿì, ùî ÷å ðåç ïî ñòiéíi ïî õî äè ó âiéñüêîâié ñêàð á -
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
591
íèöi çà ëè øè ëî ñÿ ìàëî çà ïàñiâ ïî ðî õó òà ñâèí öþ36. Ùîäî îñòàí -
íüî ãî ïè òàí íÿ çíà õî äè ìî äàíi ó ëèñòi ãåòü ìà íà öàðþ âiä 7 ëèñ òî -
ïà äà 1696 ð. Òîäi Ìà çå ïà ïî âiäîì ëÿâ, ùî äî íüî ãî ¿äóòü 50 çà ïî -
ðîæöiâ ç Òà âàíi. Âîíè ìàëè çâåð íó òè ñÿ ç ïðî õàí íÿì ïðî ùå ÿêiñü
íàä àí íÿ, ïî íàä âèä iëå íèõ 1200 ðóáëiâ, âæå âiäiñëà íèõ òóäè37.
Ó çíàé äå íî ìó ëèñòi âiä 8 æîâ òíÿ 1696 ð. äî Ïåò ðà ² éäåòü ñÿ
ïðî íà ìið Ìà çå ïè âiäïðà âè òè âiéñüêà íà øëÿ õè, ÿêè ìè «áó ñóð ìà -
íè» õî äè ëè íà «íiìåöü êó» âiéíó i ÿêè ìè ïî âåð òà ëè ñÿ íà çàä. Äî
âiéñüêà ìàëè óâiéòè îõîò íèöüêi ïî ëêè òà âèá ðàíi ëþäè ç Ïîë òà â -
ñüêî ãî i Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî ãî ïî ëêiâ. Äî öèõ ñèë, ìîæ ëè âî, ìàâ ïðè ëó -
÷è òè ñÿ é Ñå ìåí Ïàëié çi ñâî¿ ìè ëþäü ìè38. Çà äà íè ìè iñòî ðè êà
Ã. Ñåðãiºíêà, â ëèñ òî ïàäi öüî ãî ðîêó âiäáóâ ñÿ îñòàííié íà ïðèêiíöi
XVII ñò. ñïiëüíèé ïî õiä ëiâî áå ðåæ íèõ òà ïðà âî áå ðåæ íèõ êî çàêiâ
ïðî òè òà òàð. Ãåòü ìàí âiäïðà âèâ ó öåé ïî õiä Ïå ðå ÿñ ëà âñüêèé ïîëê
². Ìè ðî âè ÷à, Ïîë òà âñüêèé ïîëê Ô. Øå ïå ëÿ òà îõîò íèöüêi ÷àñ òè íè
Ã. Ïàø êî âñüêî ãî, ². Ðó áà íà, Ô. Ñòå ôà íî âè ÷à, Ë. Øóëü ãè, ². Ðîñ òêîâ -
ñüêîãî. Î÷î ëþ âàâ öi ñèëè Ïàëié. Ïîõiä áóëî çäiéñíå íî íà òà -
òàðñüêi ñå ëè ùà ïiä Äó áî ñà ðè. ×å ðåç òå, ùî òà òà ðè çà çäà ëåãiäü
äiçíà ëè ñÿ ïðî ïî õiä i çà ëè øè ëè ñâî¿ ñåëà, à òà êîæ ÷å ðåç ðàííi ìî -
ðî çè é õóð òî âè íè âií âè ÿ âèâ ñÿ ìàëî ðå çóëü òà òèâ íèì39. 13 ãðóä íÿ
1696 ð. ó ùå îä íî ìó ç âiäíàé äå íèõ ëèñòiâ äî Ïåò ðà ² Ìà çå ïà iíôîð -
ìó âàâ öàðÿ ïðî öåé ïî õiä. Âií ïî âiäîì ëÿâ, ùî áóëî âiäïðàâ ëå íî
÷àñ òè íè Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî ãî i Ïîë òà âñüêî ãî ïî ëêiâ, âñi êiííi îõîò -
íèöüêi ïî ëêè íà ÷îëi ç ïå ðå ÿñ ëà âñüêèì ïî ëêîâ íè êîì. Äî íèõ
ïðèºäíàâ ñÿ Ñ. Ïàëié ç êiëüêî ìà ñî òíÿ ìè ñâî¿õ êî çàêiâ. Öi ñèëè
ìàëè íà ìið â÷è íè òè íà ïàä íà ïðî òèâ íè êà íà øëÿ õàõ ç Êðè ìó â
Áiëãî ðîä ÷è íó, ïðè ïî âåð íåííi ç «íiìåöü êî¿» âiéíè, àáî âäà ðè òè çà
Äíiñòåð ïî âî ðî æèì ïî ñå ëåí íÿì i çäî áó òè «ÿçèêiâ». Àëå êîëè
âiéñüêî âæå çíà õî äè ëî ñÿ çà Áî ãîì áiëÿ Äíiñòðà, âîíî áóëî âè ìó -
øå íå âiäìî âè òè ñÿ âiä ñâî¿õ ïëàíiâ ÷å ðåç íå ñïðè ÿò ëèâi ïî ãîäíi
óìî âè. Êî ìàí äè ðè ïî ñè ëà ëè ïiä Î÷àêiâ, Òÿ ãè íþ òà â iíøi ìiñöÿ
ñâî¿õ ëþ äåé, ñòà ðà þ ÷èñü äî áó òè «ÿçè êà», àëå çíî âó áå ç óñïiøíî, áî
ç òèõ ìiñò íiêî ãî íå ìîã ëè âè ìà íè òè, à òà êîæ íiêî ãî íå çíàé øëè â
ïî ëÿõ. Àëå, çà êií÷óº ãåòü ìàí, «ñëà âà Ãîñ ïî äó Áîãó â ïî âíié ñâî¿é
öiëîñòi» çà ëè øè ëè ñÿ.
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
592
Òà êîæ â ëèñòi éäåòü ñÿ ïðî òå, ùî äî Áà òó ðè íà ïðè é øëî äâà
âèõiäöi ç íå âîëi ç Î÷à êî âà. Îäèí — ìåø êà íåöü Êî áè ëÿê, à iíøèé ç
Ïå ðå âî ëî÷ íè. Âîíè áóëè çà õîï ëåíi â ïî ëîí ïiä ÷àñ ðè á àëüñòâà íà
ð. Áîã. Âèõiäöi ðîç ïîâ iëè, ùî ÷óëè ïðî íà ìiðè õàíà ç êðè ìñüêè ìè i
áiëãî ðî äñüêè ìè îðäà ìè â÷è íè òè íà ïàä íà Ëiâî áå ðåæ æÿ, íà é ïåð øå
íà Êè¿âñüêèé i Ïå ðå ÿñ ëà âñüêèé ïî ëêè. Éøëî ñÿ òà êîæ ïðî ïðè ºä -
íàí íÿ äî òà òàð òóðêiâ ç ãàð ìà òà ìè, à ñàìå ÿíè ÷àð ç Î÷à êî âà, i íà ïàä
íà Òà âà íñüêå ìiñòî. Äî òîãî æ äî Ìà çå ïè ïðè ¿æäæàâ íiæè íñüêèé
êó ïåöü, ÿêèé ïî âåð íóâ ñÿ ç Öàð ãî ðî äó, i ïî âiäî ìèâ ïðî òå, ùî äî
õàíà ïðè ñëàíi ÿíè ÷à ðè ç òó ðåöü êî¿ ñòî ëèöi. Îòæå, ÿê ââà æàâ ãåòü -
ìàí, öi ñèëè ìîã ëè îá’ºäíà òè ñÿ. Ïðî òå Ìà çå ïà ïå ðå äáà ÷àâ, ùî
êîëè âî ðîã ïî ñòî¿òü äåíü-äâà ïiä Òà âà íñüêèì ìiñòîì i çóñòðiíå
ðiøó ÷èé îïið, òóð êè ç ãàð ìà òà ìè ïî âåð íóòü ñÿ íà çàä, áî âçèì êó ç
àð òè ëåðiºþ íå õî äÿòü, à õàí ç îðäà ìè ïiäå ïiä óêðà¿íñüêi ìiñòà.
 ëèñòi ïî âiäîì ëÿºòüñÿ é ïðî òå, ùî Ìà çå ïà ïî ñè ëàâ
âiéñüêî âî ãî êàí öå ëÿ ðèñ òà Ïàâ ëà Äóá ëÿ íñüêî ãî â Ïå ðå âî ëî÷ íó.
Êàí öå ëÿ ðèñò çðî áèâ ïå ðåîáëiê õëiáíèõ ïðè ïàñiâ, ç óðà õó âàí íÿì
òîãî, ùî âè äà íî çà ïî ðîæ öÿì â Ñi÷i òà â Òà âàíi. Çãà äó þ ÷è ïðî òå,
ñêiëüêè çà öà ðñüêèì óêà çîì ìàëî áóòè âè äà íî «êóëiâ» õëiáà, ãåòü -
ìàí çà çíà ÷èâ, ùî âè äàâ ìåí øå, ïî ÿñ íþ þ ÷è ïðè ÷è íè öüî ãî40.
Ùîäî íå áåç ïå êè âî ðî æî ãî íà ïà äó âçèì êó íà óêðà¿íñüêi ìiñòà, ÿê
âiäî ìî, êå ðiâíèê Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî ïè ñàâ äî Ìîñ êâè ùå â
æîâòíi, àáî é ðàí iøå, âiäçíà ÷à þ ÷è ñëàáêiñòü îá îðîí íèõ ñïî ðóä
Ïå ÷å ðñüêî ãî ìiñòå÷ êà i Íèæ íüî ãî ìiñòà Êèºâà41.
 îñòàí íüî ìó ç ðîç ãëÿ äó âà íèõ ëèñòiâ Ìà çå ïè — âiä 21 ãðóä -
íÿ 1696 ð., àä ðå ñî âà íî ìó Ïåò ðó ², éäåòü ñÿ, ïðî òðóä íîùi, ïî â’ÿ çàíi
çi çáî ðîì âiéñüê, ç îãëÿ äó íà î÷iêó âà íèé íà ïàä âî ðî ãà. Ïiñëÿ îò ðè -
ìàí íÿ iíôîð ìàöi¿ ùîäî ïiäãî òîâ êè òà òàð i òóðêiâ äî òà êî ãî íà ïà äó,
äî ãåòü ìà íà íàä iéøîâ öà ðñüêèé óêàç, ùîá âií, ó ðàçi ïðè õî äó ïðî -
òèâ íè êà ïiä ïðè êîð äîííi ðîñiéñüêi òà óêðà¿íñüêi ìiñòà, çiáðàâ øèñü
ç ðîñiéñüêè ìè òà óêð à¿íñüêè ìè ñè ëà ìè, äà âàâ âiäñi÷. Â çâ’ÿç êó ç
öèì Ìà çå ïà ïî ÿñ íþ âàâ, ùî äî ïðè õî äó âî ðî ãà âèñ òó ïà òè âàæ êî,
áî âçèì êó íå ìîæ ëè âî çó ïè íÿ òè ñÿ îá îçà ìè â ïî ëÿõ, ÷å ðåç íå ñòà ÷ó
äå ðå âè íè, à â ìiñòàõ i ñå ëàõ âiä òà êî ãî ïî ñòîþ â÷è íèòü ñÿ ðî çî ðåí -
íÿ. Íà òîìiñòü ãåòü ìàí âæå êiëüêà ðàç iâ ðîç ñè ëàâ ïî ïî ëêàõ i ìiñòàõ
ñâî ãî ðåã iìåí òó óíiâåð ñà ëè, íà êà çó þ ÷è, àáè êî æåí êî çàê ïå ðå áó -
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
593
âàâ ó ãî òîâ íîñòi äî âîºííèõ ñïðàâ. Êðiì òîãî, áóëî íå âiäî ìî, êóäè
ïðè é äå ïðî òèâ íèê. Õî÷à âèõiäöi ãî âî ðè ëè ïðî Êè¿âñüêèé i Ïå ðå ÿñ -
ëà âñüêèé ïî ëêè, àëå áóëè âiäî ìîñòi é ïðî òå, ùî ìîæ íà ÷å êà òè
ïðè õî äó ïî ìè íó ëî ði÷íî ìó øëÿ õó. À iíîäi áó âà ëî, ùî «õèòði ñó -
ïðî òèâ íè êè» ðîç ïóñ êà ëè ÷óò êè ïðî ïëà íè ïðè õî äó â îäíå ìiñöå, à
óäàð ÷è íè ëè â iíøå.
Äàëi Ìà çå ïà çíî âó ïî âåð òàâ ñÿ äî ïè òàí íÿ ïðî çáèò êè íà ñå -
ëåí íþ âiä âiéñüêî âèõ ïå ðå õîäiâ. Âií ïè ñàâ, ùî ìè íó ëè ìè çè ìà ìè
ïiä ÷àñ âiéñüêî âèõ ïî õîäiâ ïî ñòðàæ äà ëè ëþäñüêi ìàºòêè, áî ðî çî -
ðþ âà ëè ñÿ ëiñè é ïóñ òè ùà, êîëè âiéñüêî çà áè ðà ëî òà çíè ùó âà ëî
êiíñüêi êîð ìè, âiä ÷îãî â ëþ äåé ïî ìè ðà ëà õó äî áà âiä ãî ëî äó.
 çâ’ÿç êó ç öèì ìåø êàíöi ïî ëêiâ çâåð òà ëè ñÿ äî ãåòü ìà íà ç ïðî õàí -
íÿì, àáè ïðè òîäiøíüî ìó íå äî ðîäi õëiáà òà íå ñòà÷i ñiíà âiäñi÷ ïðî -
òèâ íè êó äà âà òè çi ñâî¿õ ìiñò, à ïå ðå ä÷àñ íî ãî çáî ðó i ç’ºäíàí íÿ
âiéñüê íå áóëî. Çîê ðå ìà, â ìè íó ëî ìó ðîöi Ìà çåïi áóëî ïî âiäîì ëå -
íî ïðî çíà÷íi òðóä íîùi òà çáèò êè, ÿêèõ çà çíà ëè ìåø êàíöi Îïiøíi
òà Çiíüêî âà, äå êiëüêà òèæíiâ çíà õî äè ëè ñÿ âiéñüêà, ãî òó þ ÷èñü äî
âiäñi÷i «áó ñóð ìàíiâ».
Âèê ëà äåíi ïðè ÷è íè âèç íà ÷è ëè ïðè é íÿò òÿ ãåòü ìà íîì ðiøåí -
íÿ, íå çáè ðà þ ÷è i íå ç’ºäíó þ ÷è âiéñüêà, ñïîñ òåð iãà òè çà äiÿ ìè ïðî -
òèâ íè êà, à ïðè éîãî ïî ÿâi â ïåâ íî ìó ìiñöi òà ç ïåâ íè ìè ñè ëà ìè äiÿ -
òè âiäïî âiäíèì ÷è íîì.
Òà êîæ Ìà çå ïà íà ïè ñàâ ïðî çà õî äè, âæèòi äëÿ ïiäâè ùåí íÿ
îá îðî íîç äàò íîñòi ìiñò. Òàê, ìè íó ëî¿ îñåíi âií íà êà çó âàâ âñiì ãî ðî -
äî âèì ïî ëêîâ íè êàì òà ìåø êàí öÿì ïî ëêiâ «ïî ïðà âè òè i óêðiïè òè»
ñâî¿ ìiñòà äëÿ îá îðî íè âiä âî ðî æî ãî íà øåñ òÿ. Îäíàê íà ïåð øèé
íà êàç ç ïî ëêiâ íàä iéøëè âiäïîâiäi, ùî çðî áè òè öüî ãî íå âñòèã ëè,
áî, ïî âåð íóâ øèñü ç âîºííî ãî ïî õî äó, çà é íÿ ëè ñÿ äî ìàøíiì ãîñ ïî -
äà ðñòâîì. Àëå ïiñëÿ äðó ãî ãî ãåòü ìà íñüêî ãî íà êà çó áóëè âè ìó øåíi
é «ìiñòà ïî ïðàâ ëÿ òè». Îïiêó âàâ ñÿ Ìà çå ïà òà êîæ ñïðà âîþ ïiäòðèì -
êè íà ëåæ íî¿ îá îðî íîç äàò íîñòi Òà âà íñüêî ãî ìiñòà. Òàê, êîëè ïiõîò -
íèé ïî ëêîâ íèê Äìèò ðî ×å ÷åëü äîíiñ, ùî çâiäòè âòåê ëè «äå ÿêi» êî -
çà êè Ìèð ãî ðî äñüêî ãî ïî ëêó, à ïðî òèâ íèê ìàâ íà ìið ïðè õî äè òè ïiä
ïðè êîð äîííi ìiñòà, ãåòü ìàí êiëüêà ðàç iâ íà ãà äó âàâ i íà êà çó âàâ
ìèð ãî ðî äñüêî ìó ïî ëêîâ íè êó, ùîá âií, äîñ òàò íüî çà áåç ïå ÷èâ øè
õëiáîì 500 ñâî¿õ «äîá ðèõ âiéñüêî âèõ» ëþ äåé, íå ãàé íî ïî ñè ëàâ ¿õ
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
594
íà Òà âàíü. À äî çà ïî ðîæöiâ, ÿêi òàì ïå ðå áó âà ëè, âiäïðà âèâ ç
âiéñüêî âèõ çà ïàñiâ ïî ðîõ òà ñâè íåöü42.
Ó×ÀÑÒÜ Ë²ÂÎÁÅÐÅÆÍÎÃÎ ÒÀ ÇÀÏÎÐÎÇÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
595
1Áî ãîñ ëîâ ñêèé Ì. Ïåòð ². Ìà òå ðè à ëû äëÿ áè îã ðà ôèè. — Ò. 5: Ïî ñ îëüñòâî
Å. È. Óêðà èí öå âà â Êîí ñòàí òè íî ïîëü. 1699–1700. — Ë., 1948. — Ñ. 131.
2ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1695. — Ñïð. 15. — Àðê. 4–8.
3Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè çà ïî ðîæ ñêèõ êà çà êîâ. — Ò. 1. — Âëà -
äè ìèð, 1903. — Ñ. 583–587; ßâîð íèöü êèé Ä. ². ²ñòîð iÿ çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ. —
Ò. 3. — Ê., 1991. — Ñ. 165–166.
4ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1695. — Ñïð. 13. — Àðê. 1–4.
5Ç åïiñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùè íè ãåòü ìà íà ²âàíà Ìà çå ïè / Óïîð. òà àâ òîð ïå ðå äìî âè
Â. Â. Ñòà íiñëà âñüêèé — Ê., 1996. — Ñ. 124–125.
6ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1695. — Ñïð. 16. — Àðê. 1–6.
7Ìàð êå âè÷ À. È. Ñïè ñîê ñ ñòà òåé íà ãî ñïèñ êà ïîä ú ÿ ÷å ãî Âà ñè ëèÿ Àèòåìèðåâà,
ïî ñû ëàí íà ãî â Êðûì ñ ïðåä ëî æå íè åì ìèð íûõ äî ãî âî ðîâ // Çà ïèñ êè Èìïå ðà -
òîð ñêî ãî îäåñ ñêî ãî îá ùåñ òâà èñ òî ðèè è äðåâ íîñ òåé. — Ò. XIX. — Îäåñ ñà,
1896. — Ñ. 49.
8Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 572–573; ßâîð íèöü êèé Ä. ².
Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 160.
9ßâîð íèöü êèé Ä. ². Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 160.
10Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 573–575.
11Òàì æå. — Ñ. 576–579; ßâîð íèöü êèé Ä. ². Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 163–164.
12Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 588–591.
13ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1695. — Ñïð. 19. — Àðê. 1–3.
14Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 551.
15Òàì æå. — Ñ. 552, 554–555.
16ÐÄÀÄÀ. — Ô. 229. — Îï. 4. — Ñïð. 208. — Àðê. 45, 47, 49, 50.
17Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 591–592.
18Òàì æå. — Ñ. 592–594.
19ÐÄÀÄÀ. — Ô. 229. — Îï. 4. — Ñïð. 208. — Àðê. 21–26.
20Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 591–592.
21Âå ëè÷ êî Ñ. Â. Ëiòî ïèñ. — Ò. 2. — Ê., 1991. — Ñ. 514–515.
22Çà ðó áà Â. Óêð à¿íñüêå êî çàöü êå âiéñüêî â ðîñiéñüêî-òó ðåöü êèõ âiéíàõ îñòàí íüî¿
÷âåðòi XVII ñòîëi òòÿ. — Äíiïðî ïåò ðîâñüê, 2003. — Ñ. 387–389.
23Ïåò ðî âñüêèé Ì. Íà ðè ñè iñòîði¿ Óêðà¿ íè XVII–XVIII ñòîëiòü (äî ñëiäè íàä ëiòî ïè -
ñîì Ñà ìî âèä öÿ). — Õàðêiâ, 1930. — Ñ. 415–416, 418.
24Ëiòî ïèñ Ñà ìî âèä öÿ. — Ê., 1971. — Ñ. 158; Êðàò êîå îïè ñà íèå Ìà ëî ðîñ ñèè // Ëå -
òî ïèñü Ñà ìî âèä öà ïî íî âîîò êðû òûì ñïèñ êàì. — Ê., 1878. — Ñ. 295; Ëå òî ïè ñåö
èëè îïè ñà íèå êðàò êîå çíàò íåé øèõ äåéñòâ è ñëó ÷à åâ, ÷òî â êî òî ðîì ãîäó äå ÿ -
ëî ñÿ â Óêðà è íè ìà ëî ðîñ ñèé ñêîé îá å èõ ñòî ðîí Äíåï ðà è êòî èìåí íî êîã äà ãåò -
ìà íîì áûë êî çàö êèì // Ñáîð íèê ëå òî ïè ñåé, îò íî ñÿ ùèõ ñÿ ê èñ òî ðèè Þæíîé è
Çà ïàä íîé Ðóñè. — Ê., 1888. — Ñ. 41.
25Áàí òûø-Êà ìåí ñêèé Ä. Í. Èñòî ðèÿ Ìà ëîé Ðîñ ñèè îò âîä âî ðå íèÿ ñëà âÿí â ñåé
ñòðà íå äî óíè÷ òî æå íèÿ ãåò ìà íñòâà. — Êèåâ, 1993. — Ñ. 349.
26Êîñ òî ìà ðîâ Í. Ìà çå ïà è Ìà çå ïèí öû // Êîñ òî ìà ðîâ Í. È. Èñòî ðè ÷åñ êèå ìîíî -
ãðà ôèè è èç ñëå äî âà íèÿ. — Ò. 16. — ÑÏá., 1885. — Ñ. 140.
27ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 15. — Àðê. 6–18.
28Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 682–683, 686.
29Ç åïiñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùè íè… — Ñ. 135–136.
30Òàì æå. — Ñ. 600–601, 628–633; Óñòðÿ ëîâ Í. Èñòî ðèÿ öà ðñòâî âà íèÿ Ïåò ðà Âå -
ëè êà ãî. — Ò. 2: Ïî òåø íûå è Àçîâñêèå ïî õî äû. — ÑÏá., 1858. — Ñ. 297–299;
Åëà ãèí Ñ. Èñòî ðèÿ ðóñ ñêà ãî ôëî òà. Ïå ðè îä Àçîâñêèé. Ïðè ëî æå íèÿ. ×. 2. —
ÑÏá., 1864. — Ñ. 445; Êîñ òî ìà ðîâ Í. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 140–141; ßâîð íèöü -
êèé Ä. ². Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 178–180; Ç åïiñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùè íè… — Ñ. 133–134.
31Åëà ãèí Ñ. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 444.
32Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 607–609, 611–613, 619–620,
629–633; ßâîð íèöü êèé Ä. ². Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 180–181; Ç åïiñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùè -
íè… — Ñ. 134–135.
33ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 47. — Àðê. 20–26.
34Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 631–633, 636–637; Êîñ òî ìà -
ðîâ Í. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 144–145.
35Äÿ äè ÷åí êî Â. À. Íà ðè ñè ñóñïiëüíî-ïî ëiòè÷ íî ãî óñòðîþ Ëiâî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè
êiíöÿ XVII — ïî ÷àò êó XVIII ñò. — Ê., 1959. — Ñ. 458–459.
36ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 46. — Àðê. 4–11.
37Ýâàð íèö êèé Ä. È. Èñòî÷ íè êè äëÿ èñ òî ðèè… — Ñ. 627–628.
38ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 35. — Àðê. 1–5.
39Ñåðãiºíêî Ã. ß. Ïî õî äè óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ïðî òè Êðè ìñüêî ãî õà íñòâà â êiíöi
XVII ñò. // Ç iñòîði¿ Óêð à¿íñüêî¿ ÐÑÐ. — Ê., 1962. — Âèï. 6–7. — Ñ. 34–35.
40ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 51. — Àðê. 1–9.
41Ç åïiñòî ëÿð íî¿ ñïàä ùè íè… — Ñ. 136.
42ÐÄÀÄÀ. — Ô. 124. — Îï. 1, 1696. — Ñïð. 52. — Àðê. 1–11.
596
Â’ß×ÅÑËÀ ÑÒÀÍIÑËÀÂÑÜÊÈÉ
|