Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78733 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку / Т. Чухліб // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 609-626. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78733 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-787332015-03-21T03:01:56Z Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку Чухліб, Т. Обговорення 2006 Article Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку / Т. Чухліб // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 609-626. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78733 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Обговорення Обговорення |
| spellingShingle |
Обговорення Обговорення Чухліб, Т. Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Чухліб, Т. |
| author_facet |
Чухліб, Т. |
| author_sort |
Чухліб, Т. |
| title |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку |
| title_short |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку |
| title_full |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку |
| title_fullStr |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку |
| title_full_unstemmed |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку |
| title_sort |
ще раз про віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до угорщини, молдавії та буджаку |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Обговорення |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78733 |
| citation_txt |
Ще раз про Віденську битву 1683 року та участь у ній українського козацтва включно з його походами до Угорщини, Молдавії та Буджаку / Т. Чухліб // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 609-626. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT čuhlíbt ŝerazprovídensʹkubitvu1683rokutaučastʹuníjukraínsʹkogokozactvavklûčnozjogopohodamidougorŝinimoldavíítabudžaku |
| first_indexed |
2025-07-06T02:47:42Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:47:42Z |
| _version_ |
1836864046042710016 |
| fulltext |
Ðîçä³ë VII
Îáãîâîðåííÿ
Òàðàñ ×óõëiá
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
ÒÀ Ó×ÀÑÒÜ Ó Í²É ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÎÃÎ ÊÎÇÀÖÒÂÀ
ÂÊËÞ×ÍÎ Ç ÉÎÃÎ ÏÎÕÎÄÀÌÈ ÄÎ
ÓÃÎÐÙÈÍÈ, ÌÎËÄÀ²¯ ÒÀ ÁÓÄÆÀÊÓ
«Çà ðà äè çà ãàëü íî¿ õðèñ òè ÿ íñüêî¿ ñïðà âè,
çà ðà äè çâiëüíåí íÿ òîãî õðèñ òè ÿ íñüêî ãî
ìiñòà [ Âiäíÿ], òóäè ç âëàñ íî¿ îõî òè õî äè -
ëî ÷è ìà ëî i êî çàêiâ…»
(Ãðè ãîðié Ãðàá ’ÿí êà. Ïî÷. XVIII ñò.)
Í
åñ ïîä iâà íî ïîä i¿, ÿêi âiäáó âà ëè ñÿ ó 1683 ð. íà âêî ëî
àâñòðiéñüêî¿ ñòî ëèöi Âiäåíü, ïî òðà ïè ëè â åï iöåíòð
äèñ êóñi¿ ìiæ ñó ÷àñ íè ìè ðîñiéñüêè ìè òà óêð à¿íñüêè ìè
iñòî ðè êà ìè. Ó ìè íó ëî ìó âè ïóñ êó ùî ði÷íè êà «Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü -
íî-Ñõiäíié ªâðîïi» áóëî îïó áëiêî âà íî ñòàò òþ ʳð³ëà Êî ÷å ãà ðî âà
«Ó÷àñòü óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ó êàì ïàíi¿ 1683 ðîêó ïðî òè Îñìà í -
ñüêî¿ iìïåði¿». Ïðèºìíî, ùî äî öiº¿ ïðè çà áó òî¿ ó âiò÷èç íÿíié òà
ñâiòîâié iñòîð iîã ðàôi¿ ïðî áëå ìà òè êè çâåð íóâ ñÿ ìî ëî äèé ðîñié -
ñüêèé iñòî ðèê. Íàø êî ëå ãà ãðóí òîâ íî îïðà öþ âàâ çíà÷ íó êiëüêiñòü
äî êó ìåíòiâ ç àðõiâîñ õî âèù Ðîñi¿ òà Ïîëüùi, à òà êîæ äîñ òóï íó ëiòå -
ðà òó ðó ç äîñëiäæó âà íî ãî ïè òàí íÿ. Öå äàëî éîìó çìî ãó äî ïîâ íè òè
íî âè ìè äà íè ìè iñòîð iþ ó÷àñòi óêðà¿íöiâ ó áî ðîòüái ºâðî ïå éñüêèõ
êðà¿í ç òóð êà ìè ïiä ÷àñ òà ïiñëÿ îá îðî íè Âiäíÿ ó 1683 òà 1684 ðð.
Îêðiì òîãî, íà óêî âèé ñïiâðî áiòíèê ²íñòè òó òó ñëîâ ’ÿ íîç íà âñòâà
Ðîñiéñüêî¿ àêà äåìi¿ íàóê çâåð íóâ ñÿ äî âèñâiòëåí íÿ âiéñüêî âî-ïî -
ëiòè÷ íî¿ äiÿëü íîñòi ìà ëîâ iäî ìî ãî ãåòü ìà íà ïðà âî áå ðåæ íî ãî Âié -
ñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî Ñòå ôà íà Êó íèöü êî ãî.
Âiääà ìî íà ëåæ íå âå ëè êî ìó áà æàí íþ àâ òî ðà ñòàòòi ðîç ïî ÷à -
òè âèâ ÷åí íÿ ñêëàä íèõ ïðî áëåì iñòîði¿ Óêðà¿ íè îñòàí íüî¿ ÷âåðòi
ÕV²² ñò., ùî çà ïîä àëü øî¿ íà ïî ëåã ëè âî¿ ïðàöi â öüî ìó íà ïðÿìi
íà äàñòü éîìó ìîæ ëèâiñòü ïðèºäíà òè ñÿ äî «ìî ãó ÷åé êó÷ êè» ñó ÷àñ -
íèõ ðîñiéñüêèõ iñòî ðèêiâ êî çàöü êî¿ äîáè, ñå ðåä ÿêèõ Áîð³ñ Ôëî ðÿ,
úíàä ié Ñàíií, Òàòüÿ íà ßêîâëºâà, Âëàä³ì³ð Àðòàìîíîâ òà ií.
Ðà çîì ç òèì, ùèðî äÿêóºìî ïàíó Êî ÷å ãà ðî âó çà âè êî ðèñ òàí -
íÿ íà øî ãî ñêðîì íî ãî íà óêî âî ãî äî ðîá êó îñòàííiõ ðîêiâ1. Çâà æà þ -
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006 609
÷è íà òå, ùî ìîº iì’ÿ ó òåêñòi ñòàòòi çãà äóºòüñÿ ó 16-òè âè ïàä êàõ òà
34 ðàçè â ïðè ìiòêàõ, ââà æàþ çà äîöiëüíå âiäïî âiñòè ðîñiéñüêî ìó
êî ëåçi íà éîãî êðè òè÷íi çà óâà æåí íÿ. Âiäðà çó æ õî÷ó çà çíà ÷è òè, ùî
îêðåìi íå äîë iêè, ÿêi áóëè âiäçíà ÷åíi íèì ó ìî¿õ ïðà öÿõ, º ñïðà âåä -
ëè âè ìè é áó äóòü âðà õî âàíi. Humanum est errare! Äî ðå÷i, ó ñâî¿é
ìî íîã ðàôi¿ «Ãåòü ìà íè i ìî íàð õè», ç îãëÿ äó íà ôðàã ìåí òàðíiñòü
âè êî ðèñ òà íî¿ äæå ðåëü íî¿ áàçè, ÿ ïå ðå äáà ÷àâ, ùî ìî¿ «ñòóäi¿ íå ìî -
æóòü áóòè ïî çáàâ ëåíi êðè òè÷ íèõ çà óâà æåíü». Çâè ÷àé íî æ, ï. Êî ÷å -
ãà ðîâ çíà õî äèâ ñÿ ó íà áà ãà òî êðà ùî ìó ñòà íî âèùi, íiæ ÿ, àáî, íà -
ïðèê ëàä, âiäî ìèé ïî ëüñüêèé iñòî ðèê ß. Âiììåð (ÿêî ìó òåæ äiñòà -
ëî ñÿ «íà ãîð iõè» âiä ðîñ iÿ íè íà). Àäæå âií ïî âíiñòþ âè êî ðèñ òàâ
äî ðî áîê ïî ïå ðåä íèêiâ é çóìiâ âiäíàé òè íîâi äæå ðå ëà, ÿêi äî ïîâ -
íþ þòü òà âèï ðàâ ëÿ þòü âæå íà ïðàöü î âàíi âèñ íîâ êè. Âiäçíà ÷ó òà -
êîæ, ùî ï. Êî ÷å ãà ðîâ êî ðèñ òó âàâ ñÿ ïî ñè ëàí íÿ ìè íà âiäíàé äåíi
ìíîþ àðõiâíi ñïðà âè, ÿê ñâîºðiäíèì äî ðî ãîâ êà çîì äëÿ ñâ ðî áî -
òè â ïî ëüñüêèõ àðõiâîñ õî âè ùàõ. ² ïåð øå, i äðó ãå º íîð ìîþ â ìå òî -
äèöi iñòî ðè÷ íèõ äîñëiäæåíü. Ó ñâîþ ÷åð ãó, ìié îïî íåíò òàêîæ
ïðèïóñòèâñÿ ïåâíèõ ïîìèëîê, à â îêðåìèõ âèïàäêàõ ïåðåêðó÷åíü
àáî æ íåðîçóìiííÿ âèñíîâêiâ ïîïåðåäíèêiâ, íà ÷îìó, ââàæàºìî,
ïîòðiáíî íàãîëîñèòè.
Ïî÷ íå ìî òðà äè öiéíî, ç ïî ÷àò êó ñòàòòi, ÿêà çà îá ñÿ ãîì çà é ìàº
35 ñòîð iíîê (ññ. 623–657). Íà ñ. 624 àâ òîð ïèøå (òóò i äàëi ïîäàºìî
ìî âîþ îðèã i íà ëó): «ßí Ñî áåñ êèé, ïî íè ìàÿ âàæ íîñòü êà çà êîâ â
áîðü áå çà Ìîë äà âèþ, ïðåä ïðè íÿë ìåðû ïî èõ âåð áîâ êå åùå â íà ÷à -
ëå 1683 ã.». Íàñ ïðàâäi æ, âiä÷ó âà þ ÷è íå ìè íó ÷ó ñó òè÷ êó ç Îñìà í -
ñüêîþ iìïåðiºþ, ïî ëüñüêèé êî ðîëü ùå ó ëèïíi 1682 ð. (à íå íà ïî -
÷àò êó 1683 ð., ÿê òâåð äèòü Ê. Êî ÷å ãà ðîâ) âiäïðà âèâ äî Äè ìå ðó, äå â
òîé ÷àñ áà çó âà ëè ñÿ ãî ëîâíi ñèëè ïðà âî áå ðåæ íî ãî êî çàö òâà, Â. ²ñ -
êðèöü êî ãî, ÿêèé ïå ðåä òèì äå ÿ êèé ÷àñ ïå ðå áó âàâ ïðè êî ð îëiâñüêî -
ìó äâîði. Âií ìàâ àã iòó âà òè êî çàêiâ, ùîá òi âèð iøè ëè, ÷è ìî æóòü
äî ïî ìîã òè ïî ëü ñüêî ìó ìî íàð õó ó áî ðîòüái ïðî òè «áó ñóð ìàíiâ»2.
Òàêi æ ïðî õàí íÿ ìàâ ïå ðå äà òè çà ïî ðîçü êî ìó êî çàö òâó ñâÿ ùå íèê
Çà ðåì áà3. Äî ðå÷i, ïðî ìiñiþ ²ñêðèöü êî ãî áiëüø äîê ëàä íî ìîæ íà
ïðî ÷è òà òè íå ëèøå â íà øèõ ðîçâiäêàõ, àëå é îñòàííiõ äæå ðå ëî -
çíàâ÷èõ ñòàò òÿõ Ç. Âó é öiêà òà Þ. Ìè öè êà4.
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
610
Êðiì òîãî, ëüâiâñüêèé ìèò ðî ïî ëèò É. Øóì ëÿ íñüêèé çà äî -
ìîâ ëå íiñòþ ç ïî ëüñüêèì êî ðî ëåì âèñ ëàâ ç òàºìíè ìè ëèñ òà ìè íà
Ëiâî áå ðåæ íó Óêðà¿ íó âëiòêó 1682 ð. ìî íàõiâ Ô. Õðàï êå âè ÷à i ². Çà -
ðóä íî ãî. Âîíè ìàëè çà âäàí íÿ àã iòó âà òè êî çàêiâ ëiâî áå ðåæ íèõ ïî ë -
êiâ, ùîá òi ïå ðå õî äè ëè íà ñëóæ áó äî ïî ëüñüêî ãî êî ðî ëÿ5. À òîìó
ââà æàºìî íå âiðíè ìè âèñ íîâ êè ï. Êî ÷å ãà ðî âà âiäíîñ íî óòî÷ íåí íÿ
÷àñó ïåð øî¿ ñïðî áè ßíà ²²² Ñî áåñü êî ãî çà ëó ÷è òè íà ñâié áiê äëÿ
âiéíè ç òóð êà ìè ïðà âî áå ðåæ íèõ çà ïî ðîçü êèõ i ëiâî áå ðåæ íèõ êî -
çàêiâ. Àâòîð ñòàòòi äàòóº öþ ïîä iþ ÷î ìóñü ÷åð âíåì 1684 ð. (ñ. 626),
îäíàê ïè òàí íÿ ïðî îäíó ç ïåð øèõ ñïðîá çà ïðî øåí íÿ êî çàêiâ Çà ïî -
ðîçü êî¿ Ñi÷i íà ñëóæ áó äî Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ñàìå ó 1682 ð. ãàð íî
âèñâiòëå íî ó ïðàöi Â. Ñòà íiñëà âñüêî ãî6.
Äî ñèòü äèâ íèì âèã ëÿ äຠòâåð äæåí íÿ Ê. Êî ÷å ãà ðî âà ïðî òå,
ùî ñïðî áè òó ðåöü êî ãî ñòàâ ëå íè êà Ã. Äóêè îðãàí içó âà òè êî çàöüêi
ïî ëêè íà Ïðà âî áå ðåæíié Óêðà¿íi âå ëè êî ãî óñïiõó íå ìàëè (ñ. 625).
Ïðè öüî ìó àâ òîð ñòàòòi ïî ñè ëàºòüñÿ íà ìî¿ äîñëiäæåí íÿ. Çîê ðå ìà,
âií, ïðî à íàë içó âàâ øè òåêñò ç êíè ãè «Ãåòü ìà íè i ìî íàð õè» (öè -
òóºìî: «Îäåð æàâ øè Ïðà âî áå ðåæ íó Óêðà¿ íó ç ðóê òó ðåöü êî ãî ñóë -
òà íà, Äóêà çâåð òàºòüñÿ äî òðà äè öiéíèõ ôîðì óïð àâëiííÿ êðàºì.
Î÷å âèä íî, âæå ó âå ðåñíi 1681 ð… âiäáó ëà ñÿ êî çàöü êà ðàäà (ïðî íå¿
çãà äóº ó ñâî¿é õðîíiöi É. Íå êóëü÷i)7, íà ÿêié áóëî îá ðà íî çà ïðî ïî -
íî âà íèõ Äó êîþ òà Äðà ãè íè ÷åì ïî ëêîâ íèêiâ. Êå ðiâíè êîì Êîð ñó í -
ñüêî ãî ïî ëêó ñòàâ ². Ãó áàð-Áåð øà äñüêèé (Ãó áà ðåí êî), ×åð êàñü êî -
ãî — Âåð ãóí, ×è ãè ðè íñüêî ãî — Óìà íåöü, (çà iíøè ìè äà íè ìè —
Ãðèì áà øå âñüêèé), Áiëî ö åðêiâñüêî ãî — Ñ. Êó íèöü êèé»), ðî áèòü
âèùåçàçíà÷åíå óçàãàëüíåííÿ, ÿêå íå çîâñiì âiðíî âiäîáðàæàº
ïðîöåñè, ùî â òîé ÷àñ âiäáóâàëèñÿ íà Ïðàâîáåðåææi.
Äî ðå÷i, ïî ëüñüêèé äîñëiäíèê ß. Âiììåð çà ñâiä÷óº, ùî
âiéñüêîâi ïiäðî çäiëè, î÷î ëþ âàíi Äó êîþ, íàä iéøëè äëÿ äî ïî ìî ãè
òóð êàì ïiä Âiäåíü ó äðóãié ïî ëî âèíi ÷åð âíÿ 1683 ð.8 Î÷å âèä íî, âî -
ëî äàð Ìîë äàâi¿ òà Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè ìàâ ó ðîç ïî ðÿä æåííi íå
áiëüø, ÿê 5–6-òè òè ñÿ÷ íå âiéñüêî. Ñå ðåä íèõ áóëî é äåêiëüêà êî -
çàöü êèõ ïî ëêiâ, ÿêi ôîð ìó âà ëè ñÿ ç óêðà¿íöiâ Ïðà âî áå ðåæ æÿ9. Íà
æàëü, îêðiì iíôîð ìàöi¿ É. Íå êóëü÷i, íàì íå âäà ëî ñÿ ðîç øó êà òè
äæå ðå ëà, ÿêi á ïîä à âà ëè áiëüøå âiäî ìîñ òåé ïðî ñêëàä, êî ìàí äó -
âàí íÿ òà äiÿëüíiñòü öèõ ïiäðîçäiëiâ. Ìîæ ëè âî, ï. Êî ÷å ãà ðîâ, ÿêèé
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
611
ó ñâî¿é ñòàòòi íå çãà äàâ ïðî ôàêò ó÷àñòi óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ó áèòâi
ïiä Âiäíåì òà êîæ i íà áîöi Îñìàíñüêî¿ iìïåði¿, çìîæå âiäíàéòè
äîäàòêîâi ñâiä÷åííÿ?
Íå çðî çóì iëèì º ïî ñè ëàí íÿ àâ òî ðà íà ìåíå (ïî ðó÷ ç ß. Âiì -
ìå ðîì òà Ã. Ñåðãiºíêîì) ó âè ïàä êó ç âèñâiòëåí íÿì ðiøåí íÿ Ðàäè
ïî ëüñüêî ãî ñå íà òó ùîäî íà áî ðó êî çàöü êèõ ïî ëêiâ âåñ íîþ 1683 ð.
 íà øié êíèçi çà çíà ÷å íî, ùî iíôîð ìàö iÿ âiä 19 êâiòíÿ 1683 ð. ïðî
çà ñiäàí íÿ ñå íà òñüêî¿ êîìiñi¿ ó Âàð øàâi çà ñâiä÷ó âà ëà: «êî çàêiâ 1200
òiëü êè íà êà çàâ êî ðîëü íà áðà òè çà ðàç ïiä êî ìàí äîþ 4 ðîò ìèñòðiâ
Ñå ìå íà, Âî ðî íè i äðó ãèõ äâîõ»10. À ïàí ʳð³ë íà ñ. 625 ïèøå, ùî
«21 àï ðå ëÿ 1683 ã. íà Ðàäå Ñå íà òà áûëî ïðè íÿ òî ðå øå íèå î ôîð ìè -
ðî âà íèè êà çàö êèõ ïî ëêîâ, à 11 ìàÿ óòâåð æäå íû øòà òû òðåõ ïî ëêîâ
âî ãëà âå ñ Ñ. Êîð ñóíü öåì, ßêó áîì Âî ðî íîé è íå êèì Êà ëè íîé».
Ïðè öüî ìó, ÿêùî ÿ ïî ñè ëàâ ñÿ íà ìà òåð ià ëè ç Àðõiâó äàâíiõ àêòiâ ó
Âàðøàâi, òî ðîñiéñüêèé êîëåãà ëèøå íà äîñëiäæåííÿ âè ùå çàç íà ÷å -
íèõ àâòîðiâ.
Òðå áà âiääà òè íà ëåæ íå, ùî â îêðå ìèõ âè ïàä êàõ ïàí Êî ÷å ãà -
ðîâ ðî áèòü íå âå ëèêi, àëå ñóòòºâi íà óêîâi âiäêðèò òÿ, õî÷à ÷î ìóñü
ñàì íå ïî ìi÷ຠöüî ãî. Íàï ðèê ëàä, âií íà âî äèòü íå âiäîìi ðàí iøå
äàíi ùîäî áåç ïî ñå ðåä íüî¿ ó÷àñòi ó áèòâi ïiä Âiäíåì óêð à¿íñüêèõ
êî çàêiâ ó ñêëàäi êîð ïó ñó ². Ëþ áî ìè ðñüêî ãî (ñ. 629) òà 70 êî çàêiâ ç
«âà òà ãè ×à ìó õè» ïiä êå ðiâíèö òâîì À. Ïî òîöü êî ãî (ñ. 631). Àëå
âiä ðà çó æ öi âàæ ëèâi çíà õiäêè íiâå ëþ þòü ñÿ ñà ìèì æå àâ òî ðîì,
ÿêèé íà ñ. 628, ïî âòî ðþ þ ÷è çà ãàëü íîâ iäî ìèé âèñ íî âîê, ïèøå, ùî
ó Âiäåíñüê³é áèòâi áðàâ ó÷àñòü ëèøå çà ãií iç 150 êî çàêiâ íà ÷îëi ç
ïî ëêîâ íè êîì Àïîñòîëîì. Ìà áóòü, âñå æ òàêè äî ïiâòî ðè ñî òíi
Àïîñòîëà òå ïåð òðå áà äî äà òè ùå é 70 êî çàêiâ «×à ìó õè» òà, î÷å âèä -
íî, áëèçü êî ñî òíi êî çàêiâ ç êîð ïó ñó Ëþ áî ìè ðñüêî ãî (çà çâè ÷àé
îñòàííié íà áè ðàâ âiä 100 äî 200 êî çàêiâ). Îòæå, ó áî éî âèõ äiÿõ
ïðî òè òóðêiâ áåç ïî ñå ðåä íüî ïiä Âiäíåì áóëî çàëó÷åíî áiëüøå íiæ
300 óêðà¿íñüêèõ êîçàêiâ. Öå º äóæå âàæëèâèì óòî÷íåííÿì.
Âiðî ãiäíî, ùî ï. Êî ÷å ãà ðîâ ïî ìè ëÿºòüñÿ, êîëè ïèøå ïðî òå,
ùî äî ïî ëüñüêî-íiìåöü êî¿ àðìi¿ 5 ëèñ òî ïà äà ñå ðåä iíøèõ ÷î òèðü îõ
ïðèºäíàâ ñÿ i ïîëê Ñå ìå íà Êîð ñóí öÿ (ñ. 630). Àäæå ùå 28 âå ðåñ íÿ
ßí ²²² Ñî áåñü êèé âiäçíà ÷àâ, ùî äî éîãî âiéñüê, ÿêi éøëè â íà ïðÿì -
êó Áó äà ïåø òà, äî ëó ÷è ëèñü çà ãî íè ß. Âî ðî íè i Ìåí æè íñüêî ãî, à
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
612
ïî ëêîâ íè êîâi Ñå ìå íó (Êîð ñóí öþ — ?) íà êà çó âà ëîñü éòè «çâè ÷àé -
íîþ äî ðî ãîþ çà äðó ãè ìè»11. Õî÷à, ìîæ ëè âî, ùî öå áóâ ïiäðîçäië
ií øî ãî Ñå ìå íà — ìàé áóò íüî ãî ôàñòiâñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà, «âiäåí -
ñüêî ãî áî ãà òè ðÿ» Ïàë iÿ. Îòæå, i öå ïè òàí íÿ çà ëè øàºòüñÿ âiä êðè òèì.
Òå ïåð ùîäî âèñâiòëåí íÿ àâ òî ðîì ñòàòòi äiÿëü íîñòi Ñòå ôà íà
Êó íèöü êî ãî. Ê. Êî ÷å ãà ðîâ âiðíî âiäçíà ÷àº, ùî ãî ëîâ íîþ ïîäiºþ
áî éî âèõ äié â Óêðà¿íi òà Ìîë äàâi¿ ó 1683 ð. º ïî õiä íà Ìîë äàâ iþ
ïðà âî áå ðåæ íèõ êî çàöü êèõ ïî ëêiâ. Îäíàê â àâ òî ðñüêî ìó ïðî ÷è -
òàííi êå ðiâíè êîì öüî ãî âiéñüêà âèñ òó ïຠ«øëÿõ òè÷» Êó íèöü êèé.
Òàê, i ñïðàâäi «ãåòü ìàí éîãî êî ð îëiâñüêî¿ ìè ëîñòi Âiéñüê Çà ïî -
ðîçü êèõ» i «âiéñüêî âèé òî âà ðèø Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî» (ó öüî ìó
ñòà òóñi âií âèñ òó ïàâ ùå íà ïî ÷àò êó 70-õ ðð. ÕV²² ñò.) Ñ. Êó íèöü êèé
ïî õî äèâ ç øëÿ õå òñüêî¿ ðî äè íè òà áóâ íîáiëiòî âà íèé ïî ëüñüêèì
ñåé ìîì ó 1672 ð., àëå ÷è ïðà âî ìiðíî íà çè âà òè éîãî òiëüêè øëÿõ òè -
÷åì ó âè ïàä êó, êîëè ñàì ßí ²²² Ñî áåñü êèé, ÿê ïèøå àâòîð, «â àâ ãóñ -
òå 1683 ã. …ïðèñâîèë åìó çâàíèå êàçàöêîãî ãåòìàíà» (ñ. 635)?
Íà ñ. 641 ìié îïî íåíò çà çíà ÷àº, ùî Ñ. Êó íèöü êèé (ÿêî ãî
âïåð òî íå õî÷å íà çè âà òè ãåòü ìà íîì) «îïóñ òî øèë Êè ëèþ è Èçìà -
èë», à íà ñ. 642 ÷èòàºìî, ùî «…åãî îò ðÿ äàì íå óäà ëîñü âçÿòü Êè -
ëèþ è Èçìà èë, êàê îá ýòîì ïè ñà ëè ß. Âèì ìåð è Ò. Â. ×óõ ëèá, îñíî -
âû âà ÿñü íà ñî îá ùå íè ÿõ òó ðåö êèõ õðî íèê. Ïî ëüñêèå èñ òî÷ íè êè,
êî òî ðû ìè ïî ëüçî âàë ñÿ Ò. Óðáà íñüêèé, òàê æå íå ñî îá ùà þò î âçÿ -
òèè ýòèõ ãî ðî äîâ». Ââà æàºìî, ùî ñâiä÷åí íÿ òó ðåöü êèõ õðîíiê º
áiëüø ïðàâ äè âè ìè, íiæ ïî ëüñüêi äæå ðå ëà àáî æ «ðàñ ñêà çû ëå âî áå -
ðåæ íûõ êà çà êîâ Á. Ëà çà ðå âà è Ìè êó ëàÿ», íà ÿêi ïî ñè ëàºòüñÿ ï. Êî -
÷å ãà ðîâ. Äî ðå÷i, ïî ëüñüêi äæå ðå ëà, çîê ðå ìà, ñàì êî ðîëü ßí ²²² Ñî -
áåñü êèé ó ëèñòi äî øàõà Ïåðñi¿ âiä 10 ëþ òî ãî 1684 ð., çà ñâiä÷ó âà ëè
ïðî çà âî þ âàí íÿ êî çà êà ìè Áiëãî ðî äó, Áóä æà êó, Òÿ ãèíi, Êèëi¿ òà ²ç -
ìà ¿ ëó12. Õî÷à, ÿê ìè çíàºìî, âiäíîñ íî Áiëãî ðî äó i Òÿ ãèíi öå áóëî ïå -
ðå áiëüøåí íÿì — Êó íèöü êèé ëèøå «îïà ëèâ» öi òó ðåöüêi ôîð òåöi.
Î÷å âèä íî, ùî ÿ é ñïðàâäi äåùî ïî ìè ëèâ ñÿ, êîëè çðî áèâ âè -
ñíî âîê ùîäî ïåð øî ãî ïî õî äó Ñ. Êó íèöü êî ãî äî Ìîë äàâi¿ âæå ó âå -
ðåñíi 1683 ð. Ïiäñòà âîþ äëÿ öüî ãî ñëó ãó âà ëè, ïî-ïåð øå, äâi âî -
ëîñüêi «íî âè íè» (ÿêi, ìà áóòü, âñå æ òàêè îïè ðà ëè ñÿ íà ÷óò êè);
ïî-äðó ãå, îêðåìi ëèñ òè, íà ÿêèõ íå áóëî âêà çà íî äàòè, àáî æ ¿¿ áóëî
âàæ êî âèç íà ÷è òè (çà çìiñòîì ¿õ ìîæ íà áóëî âiäíåñ òè äî âå ðåñ íÿ,
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
613
æîâ òíÿ àáî æ ëèñ òî ïà äà); ïî-òðåòº, ëîã iêà ðîç âèò êó ïîä ié â
Óêðà¿íi (àäæå ùå â ëèïíi Êó íèöü êèé çâåð íóâ ñÿ äî ïî ëüñüêî ãî êî -
ðî ëÿ ç ïðî ïî çèöiºþ îðãàí içàöi¿ ïî õî äó íà Ìîë äàâ iþ i Áóä æàê, à â
ñåðïíi éîãî áóëî ïðè çíà ÷å íî ãåòü ìà íîì) òà Àâñòði¿ (ó ïåðøié ïî -
ëî âèíi âå ðåñ íÿ ïî ëüñüêi âiéñüêà áóëè ïiä Âiäíåì), à òîìó Êó íèöü -
êèé, íà ìîþ äóì êó, ó òîé æå ÷àñ ìàâ ïðî âî äè òè áiëüø àê òèâíi äi¿.
Ó ñâî¿é ñòàòòi ðîñiéñüêèé êî ëå ãà ÷î òè ðè ðàçè ïî ñïiëü
(ññ. 644, 646, 647, 656) íà ãî ëî øóº íà òîìó, ùî ïî õî äó ïðà âî áå ðåæ -
íèõ êî çàêiâ äî Òÿ ãèíi ó âå ðåñíi 1683 ð. íå ìîã ëî áóòè, à ÿ, íà éîãî
äóì êó, íå ïðà âî ìiðíî ïî ñëàâ ñÿ íà «íî âè íè» ç Âî ëî ùè íè. Âií ãî âî -
ðèòü, ùî «íå îá õî äè ìî êðè òè ÷åñ êè îöå íè âàòü ñî äåð æà ùó þ ñÿ â ïî -
äî áíûõ “ïèñü ìàõ”, “âå äî ìîñ òÿõ” è “äî íå ñå íè ÿõ” èí ôîð ìà öèþ».
Òà ïî ðÿä ç öèì i ñàì ï. Êî ÷å ãà ðîâ ó ñâî¿õ òâåð äæåí íÿõ ïî ñòiéíî
îïè ðàºòüñÿ íà iíôîð ìàö iþ òà êî ãî ´àòóí êó (ïî ñè ëàí íÿ ¹¹ 46, 47,
57, 58, 64, 65, 100, 105, 130 ó ïðè ìiòêàõ äî ñòàòòi). Îêðiì òîãî, âií
íå îäíî ðà çî âî âè êî ðèñ òî âóº òi ñïîñ òå ðå æåí íÿ ïî ëüñüêèõ ³ñòî -
ðèê³â, ÿêi òàêîæ áóëè çðîáëåíi íèìè íà îñíîâi «íîâèí, ïèñåì,
âåäîìîñòåé è äîíåñåíèé».
Âiäñóòíiñòü ðiçíîï ëà íî âî¿ äæå ðåëü íî¿ áàçè ùîäî äiÿëü íîñòi
Ñ. Êó íèöü êî ãî ó ïåð iîä âiä ÷àñó ïðî âå äåí íÿ êî çàöü êî¿ ðàäè
(consilium secretum) ó ëèïíi é çà êií÷ó þ ÷è âå ðåñ íåì 1683 ð. íå
ñïðèÿº ïðî âå äåí íþ ïî âíîöi ííî¿ äèñ êóñi¿ íà âêî ëî ïè òàí íÿ — áóâ
òà êèé ïî õiä ÷è éîãî íå áóëî. ×îìó, íà ïðèê ëàä, ÿêèéñü ç êî çàöü êèõ
çà ãîíiâ íå ìiã çäiéñíè òè ðî çâiäó âàëü íèé ðåéä äî Òÿ ãèíi ó ñå ðå äèíi
âå ðåñ íÿ? Àäæå é ñàì àâ òîð íà ñ. 632 çãà äóº ïðî òå, ùî öüî ãî ìiñÿ öÿ
âiäáó ëè ñÿ ñó òè÷ êè êî çàêiâ ç òóð êà ìè i òà òà ðà ìè íà Ïîäiëëi, à â
Ìîë äàâi¿ ó öåé ÷àñ áóëè çíà÷ íî îñëàá ëåíi òó ðåöüêi ãà ðíiçî íè. Òà -
êèì ÷è íîì, äî ñèòü ðiçêà çà ÿ âà îïî íåí òà ùîäî ìîãî «àâ òîð ñêî ãî
âû ìûñ ëà» ùå îä íî ãî ïî õî äó Êó íèöü êî ãî íå º äîñ òàò íüî àð ãó ìåí -
òî âà íîþ.
Ùîäî ÷àñó çà é íÿò òÿ êî çà êà ìè Ñ. Êó íèöü êî ãî ìiñòà Íå ìè ðî -
âà, òî, ÿê íà ìåíå, öå ïè òàí íÿ é ñüî ãîäíi çà ëè øàºòüñÿ äèñ êó ñiéíèì.
Áiëüøiñòü iñòî ðèêiâ âiäçíà ÷àº, ùî öå òðà ïè ëî ñÿ ó æîâòíi, à ñàì
ï. Êî ÷å ãà ðîâ íà ñ. 635 ïèøå, ùî éîãî çà õîï ëåí íÿ âiäáó ëî ñÿ â äðó -
ãié ïî ëî âèíi âå ðåñ íÿ — æîâòíi 1683 ð. (ñ. 635). Ó ñâî¿õ ðàííiõ ñòàò -
òÿõ ÿ âiäçíà ÷àâ, ùî ïðà âî áå ðåæ íèé ãåòü ìàí Êó íèöü êèé âè òiñ íèâ
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
614
². Äðà ãè íè ÷à ç Íå ìè ðî âà íà ïðèêiíöi ñåð ïíÿ, îäíàê çãî äîì ïî ãî -
äèâ ñÿ ç òèì, ùî öþ ïîä iþ òðå áà äà òó âà òè âñå æ òàêè âå ðåñ íåì13.
Î÷å âèä íî, ùî ïàí ʳð³ë íå äî ñèòü äîá ðå îçíà éî ìèâ ñÿ ç òåêñ -
òîì ì ñòàòòi ïðî Ñ. Êó íèöü êî ãî, ÿêà áóëà îïó áëiêî âà íà ó ïåð øî -
ìó âè ïóñ êó ùî ði÷íè êà «Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü íî-Ñõiäíié ªâðîïi».
ßêáè âií öå çðî áèâ äîá ðî ñî âiñíî, òî íå çâè íó âà ÷ó âàâ áè ìåíå ó
òîìó, ùî ÿ «îøû áî÷ íî äà òè ðóþ ïî ëó ÷å íèå ãåò ìàí ñêîé ïå ÷à òè ëå -
òîì 1683 ã.» (ñ. 646). Ïðè öüî ìó âií ïî ñè ëàºòüñÿ íà ñ. 321 âè ùå çàç -
íà ÷å íî¿ ïðàöi, äå áóëî íà ïè ñà íî òàêå: «…óíiâåð ñà ëîì âiä 24 ñåð ï -
íÿ 1683 ð. ïðè çíà ÷èâ (ßí ²²² Ñî áåñü êèé — Ò. ×) Ñ. Êó íèöü êî ãî
ãåòü ìà íîì ïðà âî áå ðåæ íî ãî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî… Êðiì òîãî êî -
ðîëü íà êà çàâ âè ãî òî âè òè ãåòü ìà íñüêó áó ëà âó i ïå ÷àò êó ç “ãåð áîì
ñòà ðî æèòíiì Óêðà¿ íè”14. Òðî õè çãî äîì öi òà iíøi êëåé íî äè âðó ÷èâ
Ñ. Êó íèöü êî ìó êî ð îëiâñüêèé ïî ñëàí íèê Ìîí ê îëüñüêèé»15. Îòæå,
ïî ëüñüêèé êî ðîëü íà ïðèêiíöi ëiòà ëèøå íà êà çàâ âè ãî òî âè òè öþ ïå -
÷àò êó, ùî áóëà âðó ÷å íà ãåòü ìà íó ïiçíiøå, à íå âëiòêó. Çà íå ó â àæ -
íiñòþ ðîñiéñüêî ãî iñòî ðè êà, ÿêà ñïðè ÷è íè ëà äî íå ñïðà âåä ëè âî¿
êðè òè êè, ïðî ãëÿ äàºòüñÿ é íà ìà ãàí íÿ ñâîºðiäíî¿ ìî íî ïîë içàöi¿ íèì
ïðà âà íà âèñâiòëåí íÿ òà êî ãî ïðî ìî âèñ òî ãî ôàê òó, ÿê iñíó âàí íÿ ó
80-õ ðð. ÕV²² ñò. íà Ïðà âî áå ðåææi «ãåð áà ñòà ðî æèò íüî ãî Óêðà¿ -
íè». Õî÷à òóò Ê. Êî ÷å ãà ðîâ, îêðiì ì ñòàòòi, âè êî ðèñ òàâ òi æ ñàìi
àðõiâíi ñïðà âè ç ôîí äó Îññ îëiíñüêèõ ó Âðîö ëàâi, ÿêi áóëè íàìè
îïðàöü î âàíi ùå â 1993 ð.
² çíî âó òðî õè ïðî íà óêî âó åòè êó àáî æ ïðè íöè ïè íà ïè ñàí íÿ
iñòî ðè÷ íèõ ðî çâiäîê. Íà ñ. 653 ï. Êî ÷å ãà ðîâ âiäçíà ÷àº, ùî «â ÿí âà -
ðå (1684 ð. — Ò. ×.) ê íåìó (ìàºòüñÿ íà óâàçi ßí ²²² Ñî áåñü êèé)
áûëè íà ïðàâ ëå íû êà çàö êèå ïî ñëû — ãå íå ðàëü íûé ïè ñàðü Ïÿé êîâ -
ñêèé è ïî ëêîâ íèê Ðà åö êèé». Ïðè öüî ìó àâ òîð öüî ãî ðå ÷åí íÿ çà áó -
âຠâêà çà òè íà äîñëiäíè êà, ÿêèé âïåð øå ââiâ ó íà óêî âèé îáiã
iíôîð ìàö iþ ïðî öþ âàæ ëè âó äëÿ óêð à¿íñüêî-ïî ëüñüêèõ âiäíî ñèí
òîãî ÷àñó ïîä iþ. Òîìó íà ãà äàþ, ùî ó ñòàòòi ïðî Ñ. Êó íèöü êî ãî íà
îñíîâi âiäíàé äå íî ãî â êî ëåêöi¿ Çà ìî éñüêèõ (ÀÃÀÄ, Âàð øà âà) äî -
êó ìåí òó ÿ íà ñ. 326 çðî áèâ íà ñòóï íèé âèñ íî âîê: «Ó ëþ òî ìó 1684 ð.
äî Âàð øà âè ïðè áó ëî iíøå êî çàöü êå ïî ñ îëüñòâî íà ÷îëi ç ãå íå ðàëü -
íèì ïè ñà ðåì ïðà âî áå ðåæ íî ãî ãåòü ìà íà òó Ïÿé êî âñüêèì i ïî ëêîâ -
íè êîì ß. Äóí iíèì-Ðàºöüêèì». Ïðî öåé ôàêò æî äåí ç äîñëiäíèêiâ,
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
615
îêðiì Ò. Êîð çî íà (ÿêèé íà çè âຠãå íå ðàëü íî ãî ïè ñà ðÿ «Ïÿ÷ êî â -
ñüêèì») ³ ìåíå, íå çãà äó âàâ.
Íå ðî çóìi ííÿì âàæ ëè âî¿ ðîëi óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ó ïëà -
íàõ ñèñ òå ìè áî ðîòü áè ºâðî ïå éñüêèõ êðà¿í ïðî òè Îñìà íñüêî¿
iìïåði¿ âèã ëÿ äຠòà êèé âèñ íî âîê íà øî ãî êî ëå ãè: «…äå éñòâèÿ êà çà -
ö êèõ îò ðÿ äîâ â Ïî äî ëèè íî ñè ëè ðàç ðîç íåí íûé õà ðàê òåð» (ñ. 656).
Çâå ðíiìî ñÿ äî õðî íî ëîãi¿ òî ãî ÷àñ íèõ ïîä ié, ÿêó, äî ðå÷i, äî ñèòü
äîá ðå âèñâiòëèâ ï. Êî ÷å ãà ðîâ. Îòæå: êiíåöü âå ðåñ íÿ 1683 ð. —
ãåòü ìàí Ñ. Êó íèöü êèé îâî ëîäiâ Íå ìè ðî âèì; ïðà âî áå ðåæíi êî çà êè
ðàç îì ç ïî ëüñüêè ìè ïiäðî çäiëà ìè àòà êó âà ëè òó ðåöü êî-òà òàðñüêi
ñèëè ïiä Áðàö ëà âîì; ïî ÷à òîê æîâ òíÿ — êî çà êè çäiéñíè ëè íà ïàä
íà Ìåä æèáiæ; ïî ëêà ìè ß. Êî áè ëÿ íà i Î. Áà ðà áà øà çà õîï ëå íèé çà -
é íÿ òèé òóð êà ìè ×îðòêiâ, iíøèé êî çàöü êèé çà ãií çäiéñíèâ íà ïàä íà
òó ðåöü êèé ïiäðîçäië íà ÷îëi ç Ìóñ òà ôà-àãîþ, ùî ðó õàâ ñÿ ç ßçëiâöÿ
äî Êàì ’ÿí öÿ; ïåð øà ïî ëî âè íà æîâ òíÿ — êî çà êè âiäâî þ âà ëè ó
òóðêiâ ßãåëü íè öþ i Ãó ñÿ òèí; êiíåöü æîâ òíÿ — âiéñüêîì Ñ. Êó -
íèöü êî ãî àòà êî âà íèé Áàð i Ìåä æèáiæ; ïî ÷à òîê ëèñ òî ïà äà —
Ñ. Êó íèöü êèé çà õî ïèâ Ìî ãèëiâ i ßìïiëü, ïîëê Î. Áà ðà áà øà äî ïî ìà -
ãàâ õî ðóã âàì À. Ïî òîöü êî ãî â îá ëîçi ßçëiâöÿ. Òóò òðå áà íà ãî ëî ñè -
òè íà òîìó, ùî Ìåä æèáiæ, Áàð i ßçëî âåöü áóëè àäìiíiñòðà òèâ íè ìè
öåí òðà ìè ñàí äæàêiâ ó ñêëàäi Êàì ’ÿ íåöü êî ãî åÿ ëå òó, à Ìî ãèëiâ i
×îðòêiâ, â ñâîþ ÷åð ãó, öåí òðà ìè ìåí øèõ îäè íèöü — íà õié. Êîæ íå
ç öèõ ìiñò ìàëî ïî òóæ íó ôîð òå öþ, âñå ðå äèíi ÿêî¿ çíà õî äèâ ñÿ ÷è -
ñåëü íèé òó ðåöü êèé ãà ðíiçîí. Äëÿ òîãî, ùîá äàòè îöiíêó, íà íàøó
äóì êó, ñïëà íî âà íèì (à íå «ðàç ðîç íåí íûì») äiÿì êî çàö òâà Ïðà âî -
áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè, òðå áà íà ãà äà òè, ùî ñàìå ó äðóãié ïî ëî âèíi âå -
ðåñ íÿ — íà ïî ÷àò êó ëèñ òî ïà äà âiäáó âàâ ñÿ ïiñëÿâ iäå íñüêèé ïî õiä
ßíà ²²² Ñî áåñü êî ãî íà òå ðè òîði¿ Óãîð ùè íè. ßêùî æ îöiíþ âà òè
âiéñüêî âó ñïðî ìîæíiñòü ïiäðîçäiëiâ óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà, òî äëÿ
ïî ðiâíÿí íÿ ìîæ íà íà âåñ òè ïðè êëàä iç âiäâî þ âàí íÿì ïî ëüñüêî-
àâñòðiéñüêè ìè ñè ëà ìè óãî ðñüêèõ ôîð òåöü ó òóðêiâ. Öåíòð åÿ ëå òó
Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿ â Óãîð ùèíi Áóäó îòî ÷ó âà ëè òàêi ôîð òåöi ç òó -
ðåöü êè ìè ãà ðíiçî íà ìè, ÿê Åðøå êóé âàð, Åãåð, Âà ðàä, Òå ìåø âàð,
Ñiãåò âàð, Êàí iæà, Ñå êåø âå õåð âàð, Åñòåð ãîì i Õàò âàí, ç íèõ ó ïåð i -
îä 1683–1685 ðð. áóëè çà âî éî âàíi ëèøå Åñòåð ãîì (äî ðå÷³, çà ó÷àñ -
òþ óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà) i Åðøå êóé âàð16. Òîìó íå òðå áà ïðè íè -
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
616
æó âà òè çíà ÷åí íÿ âiéñüêî âèõ äié êî çàö òâà ùîäî âè òiñíåí íÿ òóðêiâ ç
Ïîäi ëëÿ.
Îäíèì ç íà é áiëüøèõ íå äîëiêiâ ñòàòòi «Ó÷àñòü óêð à¿íñüêî ãî
êî çàö òâà â êàì ïàíi¿ 1683 ðîêó ïðî òè Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿» º òå, ùî ¿¿
àâ òîð ó ñâî¿õ âèñ íîâ êàõ, íà íàøó äóì êó, õî÷å ïðè ìåí øè òè ðîëü
öüî ãî æ êî çàö òâà ó âiêî ïîì íèõ äëÿ ªâðî ïè ïîä iÿõ. Äëÿ öüî ãî âií
âè êî ðèñ òî âóº òà êèé ïðè çà áó òèé, àëå äî ñèòü ïî øè ðå íèé ó ïî ëü -
ñüêié «êî çà êî ôîáñüêié» iñòî ðè÷íié ëiòå ðà òóði êiíöÿ Õ²Õ — ïî ÷àò -
êó ÕÕ ñò. ïðè é îì, ÿê çâè íó âà ÷åí íÿ óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ó ãðà áiæ -
íèöòâi: «…Ñ. Êó íèö êèé îðãà íè çî âàë ãðà áè òå ëüñêèé íà áåã, ïî ëü -
çó ÿñü îò ñó òñòâè åì êðóï íûõ ñèë Áóä æàö êîé îðäû» (ñ. 650),
«…ó÷è íèë äåð çêèé íà áåã…» (ñ. 656). Íà öi çà êè äè îêðå ìèõ ïðåä -
ñòàâ íèêiâ ïî ëüñüêî¿, à òå ïåð i có ÷àñ íî¿ ðîñiéñüêî¿ iñòîð iîã ðàôi¿
ñâî ãî ÷àñó âæå äàëè îá ãðóí òî âà íó âiäïîâiäü óêðà¿íñüêi iñòî ðè êè,
ñå ðåä ÿêèõ íà é áiëüø âäà ëè ìè âè äà þòü ñÿ çà óâà æåí íÿ âiäî ìî ãî êî -
çà êîç íàâ öÿ Ñ. Ëåï ’ÿâ êà. Çîê ðå ìà, âií ïè ñàâ, ùî «íà âiéíi çà âæäè
âáè âà þòü ëþ äåé i çíè ùó þòü ìà òåð iàëüíi öiííîñòi… Âiéñüêîâi òðà -
äèöi¿ ªâðî ïè i Áëèçü êî ãî Ñõî äó ÕV²–XV²² ñò. íå ëèøå íå çà áî ðî -
íÿ ëè, àëå ïðÿ ìî âêëþ ÷à ëè â ñåáå çäî áèò íèö òâî ÿê îäèí ç íå -
âiä’ºìíèõ êîì ïî íåíòiâ âîºííèõ äié. Îñîá ëè âî æîð ñòî êè ìè áóëè
çâè ÷à¿ õðèñ òè ÿ íñüêî-ìó ñóëü ìà íñüêî ãî ïðè êîð äîí íÿ ªâðî ïè, ÷àñ -
òè íîþ ÿêî ãî áóëî ïðè êîð äîí íÿ óêð à¿íñüêî-òà òà ðñüêå. Âèê ëþ÷ íî
ãðà áiæíèöü êèé õà ðàê òåð òà òà ðñüêèõ íà ïàäiâ íà êëà äàâ îñîá ëè âèé
âiäáè òîê íà âåñü óêëàä æèò òÿ óêð à¿íñüêèõ çå ìåëü. Òîìó êî çà êó âàí -
íÿ âiäðà çó âêëþ ÷à ëî â ñåáå i ïî øóê çäî áè÷i ó òà òàð i òóðêiâ… Çà -
ðîá iòîê çà äî ïî ìî ãîþ øàáëi ó âî ðî æèõ çåì ëÿõ áóâ òðà äè öiéíîþ
ñêëà äî âîþ ÷àñ òè íîþ âiéñüêî âî ãî ñòè ëþ æèò òÿ íà ïðè êîð äîííi»17
Îòæå, âiéñüêî âèé ïî õiä Ñ. Êó íèöü êî ãî íà òåðèòîði¿ êîí òðî ëü î âà -
íèõ Ïîðòîþ òà Êðèìîì Ìîëäàâñüêîãî êíÿçiâñòâà é Áóäæàöüêî¿
îðäè òðàäèöiéíî âêëþ÷àâ ó ñåáå i çäîáóòòÿ «êîçàöüêîãî õëiáà» é
àæ íiÿê íå áóâ òàêèì ñîái ãðàáiæíèöüêèì íàáiãîì.
Çi ñëiâ íà øî ãî øà íîâ íî ãî îïî íåí òà, ìîæ íà çðî çóì iòè, ùî
ßí ²²² Ñî áåñü êèé íå õîòiâ, ùîá Ñ. Êó íèöü êèé çà ëè øèâ Ìîë äà âñüêå
êí ÿçiâñòâî i çäiéñíèâ ïî õiä äî Ïiâíi÷íî ãî Ïðè ÷îð íî ìîð ’ÿ — íà
çåìëi Áóä æàöü êî¿ îðäè (ñ. 650). Îäíàê iñíóº ëèñò ïî ëüñüêî ãî êî ðî -
ëÿ äî óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà, ÿêèé äàòóºòüñÿ ãðóä íåì 1683 ð. Òîá -
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
617
òî, Êó íèöü êèé îò ðè ìàâ éîãî âæå òîäi, êîëè ïå ðå áó âàâ ó ïî õîä³.
 íüî ìó ßí ²²² Ñî áåñü êèé íà êà çó âàâ ãåòü ìà íó: «…êîëè çáó ðèâ øè
Áóä æàê i Áiëãî ðîä íå äàñè âèé òè ç Âî ëîõ âî ðî ãîâi i íå äîç âî ëèø
ïî òiõè õà íîâi i Äóöi ãîñ ïî äà ðåâi, ùîá íå çðî áè ëè àíi íà é ìåí øî ãî
êðî êó»18. Öåé êî ð îëiâñüêèé ëèñò ïiäòâåð äæóº óçãîä æå íiñòü äié
Ñ. Êó íèöü êî ãî òà ßíà ²²² Ñî áåñü êî ãî é çà ïå ðå ÷óº âèñ íî âîê Ê. Êî -
÷å ãà ðî âà ùîäî ¿õíüî ãî «ðàç íî ãî ïî íè ìà íèÿ öå ëåé ïî õî äà».
Ïiä ÷àñ ïå ðå áó âàí íÿ ïiäðîçäiëiâ Êó íèöü êî ãî â Ìîë äàâi¿
òðà ïèâ ñÿ öiêà âèé åï içîä, à ñàìå ñêëà äåí íÿ ìîë äà âñüêè ìè âiéñüêà -
ìè Ø. Ïåò ðè ÷åé êó ïðè ñÿ ãè êî ðî ëþ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ òà ãåòü ìà íó
ïðà âî áå ðåæ íî ãî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. Öè òó þ ÷è äî êó ìåíò ïðî
öþ âàæ ëè âó ïîä iþ, ÿ âiäçíà ÷èâ, ùî «äàíà ïðè ñÿ ãà çà ñâiä÷ó âà ëà
áà æàí íÿ ïåâ íî¿ ÷àñ òè íè ìîë äà âñüêî ãî íà ðî äó âiäìî âè òèñü âiä òó -
ðåöü êî ãî ïðî òåê òî ðà òó é ïå ðåé òè ïiä çâåðõíiñòü ïî ëüñüêî ãî êî ðî -
ëÿ é óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà (?!)»19. Ðî çäiëîâi çíà êè, ÿêi áóëè âèñ -
òàâ ëåíi íà ïðèêiíöi öüî ãî ðå ÷åí íÿ, îçíà ÷à ëè ìî¿ ñó ìíiâè ùîäî
ñàìå òà êî¿ îöiíêè öüî ãî àêòó. Ïðèºìíî, ùî ¿õ òà êîæ ïîä iëÿº i íàø
êî ëå ãà ç Ìîñ êâè. Âií ñòâåð äæóº, ùî ó Êè øè íåâi áóëà âè êî íà íà
âçàºìíà ïðè ñÿ ãà ìîë äà âñüêî ãî òà óêð à¿íñüêî ãî âiéñüêà, é öèòóº
iíøó êîï iþ ëèñ òà Ñ. Êó íèöü êî ãî äî À. Ïî òîöü êî ãî, äå éøëî ñÿ ïðî
öþ ïîä iþ: «…Âiéñüêî Âî ëîñü êå â Êà øåíü îâi (òîá òî — Êè øå íåâi)
âè êî íà ëî Þðà ìåíò ïî ñëóæái Áîæié ÉÊÌ (éîãî êî ðîëiâñüêié ìè -
ëîñòi) i Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, i íàì Âiéñüêó Êî ðî ëÿ ÉÌ Çà ïî ðîçü êî ìó,
ÿêî òåæ çà ïî ðîçü êå i Äó íà éñüêå Âî ëî õàì òåæ ïðè ñÿ ãó âè êî íà ëî»
(ñ. 647).
Ñó ïå ðå÷ ëè âèì i ìà ëîç ðî çóì iëèì âèã ëÿ äຠíà ñòóï íå òâåð ä -
æåí íÿ Ê. Êî ÷å ãà ðî âà: «…êà çàö êèå îò ðÿ äû, ó÷àñ òâî âàâ øèå â ïî õî -
äå ïîä Âåíó, áûëè íà ñòîëü êî íå ìíî ãî ÷èñ ëåí íû, ÷òî äàæå òàê òè -
÷åñ êîå çíà ÷å íèå èõ áûëî íå âå ëè êî, òåì íå ìå íåå â ñâè äå ò åëüñòâàõ
ñî âðå ìåí íè êîâ — îò ðàç íî îá ðàç íûõ ðó êî ïèñ íûõ è “ïå ÷àò íûõ” ãà -
çåò äî èç âåñ òíûõ ìå ìó à ðîâ ß. Ïàñ êà — ñî õðà íè ëèñü ÿð êèå ïðè ìå -
ðû ëîâ êîñ òè, áå ññòðà øèÿ è âî èí ñêî ãî ìàñ òå ðñòâà çà ïî ðîæ öåâ»
(ñ. 656). Òàê: i ñïðàâäi áåç ïî ñå ðåä íüî ïiä Âiäíåì, ÿê âæå çãà äó âà ëî -
ñÿ, áè ëî ñÿ âiä 150 äî 300 êî çàêiâ. Îäíàê ó ïî õîäi ïî ëüñüêî-íiìåöü -
êèõ âiéñüê íà òó ðåöüêi ôîð òåöi Ïàð êà íè, Îñòðè ãîì (Åñòåð ãîì) â
Óãîð ùèíi òà Ñå öå íè (Ùå öèí) â Ñëî âà÷ ÷èíi, ùî áóëî ñêëà äî âîþ
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
618
÷àñ òè íîþ âiäå íñüêî¿ îïå ðàöi¿, âçÿ ëè ó÷àñòü áëèçü êî 5 òè ñÿ÷ (!)
óêðà¿íöiâ íà ÷îëi ç ïî ëêîâ íè êà ìè Ì. Áó ëè ãîþ, ß. Âî ðî íîþ,
Â. ²ñêðèöü êèì, Ñ. Êîð ñóí öåì, Ñ. Ïàëiºì, à òà êîæ øëÿõ òè ÷à ìè
ß. Ìåí æè íñüêèì òà ß. Ìè ñëiøå âñüêèì. Íà ãà äàºìî, ùî çà ãàëü íà
êiëüêiñòü ïî ëüñüêî¿ àðìi¿, çà ïiäðà õóí êà ìè ïî ëüñüêî ãî iñòî ðè êà
Ì. Êó êå ëÿ, ñêëà äà ëà 25 òè ñÿ÷ âî ÿêiâ20. Îòæå, êî çàöüêi ïiäðî çäiëè
íå áóëè «íà ñòîëü êî íå ìíî ãî ÷è ñåëü íû», ÿê â öüî ìó íà ìà ãàºòüñÿ
ïå ðå êî íà òè íàñ Ê. Êî÷åãàðîâ.
Âiäíîñ íî «òàê òè ÷åñ êî ãî çíà ÷å íèÿ» óêð à¿íñüêèõ ïî ëêiâ òà -
êîæ ìîæ íà ïîä èñ êó òó âà òè. Íàï ðèê ëàä, áåç ïå ðå÷ íèì º ôàêò âäà ëî¿
ôëàí ãî âî¿ íà ñòó ïàëü íî¿ îïå ðàöi¿ êî çàêiâ ïiä ÷àñ øòóð ìó Ïàð êàí
9 æîâ òíÿ 1683 ð. Ñó ÷àñ íè êà ìè òèõ ïîä ié, çîê ðå ìà, ñà ìè ìè
ßíîì ²²² Ñî áåñü êèì òà àâñòðiéñüêèì iìïå ðà òî ðîì Ëå î ïîëü äîì ²,
öÿ áèò âà îöiíþ âà ëà ñÿ íà âiòü âèùå, íiæ iñòî ðè÷ íèé áié ïiä ìó ðà ìè
Âiäíÿ21. Âëàñ íå, ÷îìó ñïî ãà äè ñó ÷àñ íèêiâ ïðî âîºííå ìèñ òåö òâî
óêð à ¿í ñüêèõ êî çàêiâ íå ìîæ íà ââà æà òè äî êà çîì äîöiëüíîñòi ¿õíüî -
ãî çà ñòî ñó âàí íÿ ó òàê òè÷ íèõ ïëà íàõ ïî ëüñüêî ãî êî ðî ëÿ ßíà ²²² Ñî -
áåñü êî ãî ÷è íiìåöü êî ãî ãå íå ðà ëà À. Êà ðàô ôè? «À âîíè (êî çà êè —
Ò. ×.) ïiøëè òàê øâèä êî, âiäâàæ íî i ìóæ íüî, ùî ïiä äè ìîì îïà íó -
âà ëè çà ðàç íå òiëüêè ïå ðå äìiñòÿ i ñòî äî ëè, àëå é ïåð øó ïàë iñà äó i
áðà ìó òà çà òêíó ëè â íié ñâî¿ ïðà ïî ðè ç õðåñ òà ìè… i â óñiõ çà ñëó æè -
ëè ñîái íà âå ëè êó ñëà âó…», — îïè ñó âàâ êî ðîëü ïåð øèé øòóðì äîá -
ðå óêðiïëå íî¿ Ñå öå íñüêî¿ ôîð òåöi, ÿêèé âiäáóâ ñÿ 15 ëèñ òî ïà äà22.
Ðîñiéñüêèé iñòî ðèê íà ññ. 643, 648 ïiääຠñó ìíiâó ìî¿ âèñ -
íîâ êè ùîäî îöiíêè ïî õî äó ãåòü ìà íà Ñ. Êó íèöü êî ãî äî Ìîë äàâi¿ òà
Áóä æà êó âîñ å íè 1683 — íà ïî ÷àò êó 1684 ðð., ÿêi áóëè òà êè ìè:
«Ñàìå öÿ âiéñüêî âà êàì ïàí iÿ ãåòü ìà íà Ñ. Êó íèöü êî ãî îò ðè ìà ëà âå -
ëè êèé ðîç ãî ëîñ ó ºâðî ïå éñüêèõ êðà¿ íàõ i ââiéøëà äî àí íàëiâ ñâiòî -
âî¿ iñòîði¿. Äà íèé ïî õiä âiäáó âàâ ñÿ ó ðóñëi ïî ëiòè êè õðèñ òè ÿ í -
ñüêèõ ìî íàðõiâ ªâðî ïè ïî îá îðîíi âiä åê ñïàí ñi îíiñòñüêèõ íà ìiðiâ
Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿… Êî çàöüêi ñèëè ìàëè ñòðè ìó âà òè ñî þç íèêiâ
Ïîð òè, ïîêè ïî ëüñüêà àð ìiÿ çà âåð øó âà ëà ïiñëÿâ iäå íñüêó îïå ðàö iþ
ïî âè òiñíåí íþ òóðêiâ iç ñõiäíîºâðî ïå éñüêî ãî ðåã iî íó»23. Çà ïå ðå -
÷ó þ ÷è, Ê. Êî ÷å ãà ðîâ ïèøå «Îäíà êî íå ïðà âèëü íî áû áûëî ïîä ìå -
íÿòü äå éñòâè òåëü íûé ðå çóëü òàò ìîë äàâ ñêîé êàì ïà íèè 1683 ã. òåì
ïðî ïà ãàí äè ñòñêèì ýô ôåê òîì, êî òî ðûé îíà âû çâà ëà â Åâðî ïå…
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
619
óòâåð æäå íèå óêðà èí ñêî ãî èñ òî ðè êà êà ñà òåëü íî íî ÿ áðñêî-äå ê àáðü -
ñêî ãî ïî õî äà Ñ. Êó íèö êî ãî… òàêæå ñîìíèòåëüíî õîòÿ áû ïîòîìó,
÷òî è ïîëüñêèå, è íåìåöêèå âîéñêà â ýòî âðåìÿ óæå íàõîäèëèñü íà
çèìíèõ êâàðòèðàõ» (ñ. 648).
Ñêàæiòü, áóäü ëàñ êà, ÷è ìiã áóòè ÿêèéñü iíøèé ïðî ïà ãàí -
äèñò ñüêèé åôåêò âiä çà é íÿò òÿ êî çà êà ìè ó ãðóäíi 1683 ð. Êèëi¿ òà
²çìà¿ ëó, òîá òî ïî òóæ íèõ òó ðåöü êèõ ôîð òåöü â ãëè áèíi òå ðè òîði¿
(ÿê öå óÿâ ëÿ ëî ñÿ ºâðî ïåé öÿ ìè) âî ðî ãà, ÿêèé çà òðè ìiñÿöi ïå ðåä
òèì ìàé æå íå çà âî þ âàâ àâñòðiéñüêó ñòî ëè öþ Âiäåíü? Ñòî ñîâ íî
ñïðà âåä ëè âî ãî òâåð äæåí íÿ ïðî çíà õîä æåí íÿ ïî ëüñüêèõ i íiìåöü -
êèõ âiéñüê íà çè ìî âèõ êâàð òè ðàõ, òî öåé ôàêò ëèøå ïiäòâåð äæóº
íàø âèñ íî âîê ïðî ñòðè ìó âàí íÿ óêð à¿íñüêèì êî çàö òâîì òó ðåöü êèõ
ñèë íà Ïðà âî áå ðåæíié Óêðà¿íi, Ìîë äàâi¿ òà Ïiâíi÷íî ìó Ïðè ÷îð íî -
ìîð’¿, ïîêè àðìi¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ òà Àâñòðiéñüêî¿ iìïåði¿ íà áè ðà -
ëè ñÿ ñèë äëÿ íà ñòóï íèõ áèòâ. Ïå ðåô ðà çî âó þ ÷è ñó ÷àñ íå àðìiéñüêå
ïðè ñëiâ’ÿ: ïîêè ïî ëüñüêi òà íiìåöüêi ñî ëäà òè ñïà ëè — âiéíà
óêðà¿íöiâ ç Îñìà íñüêîþ iìïåðiºþ ïðî äîâ æó âà ëà ñÿ. Äî ðå÷i, âié -
ñüêîâi äi¿ ç òóð êà ìè â Óãîð ùèíi òðè âà ëè ïðî òÿ ãîì âñüî ãî 1684 ðî -
êó, à ¿¿ ñòî ëè öþ Áóäó çìîã ëè âçÿ òè ëèøå íà ïî ÷àò êó îñåíi 1686 ð.
Íà ñà ìêiíåöü õî ÷å ìî âêà çà òè íà îêðåìi âàæ ëèâi àñ ïåê òè òî -
ãî ÷àñ íèõ ïîä ié, ïðî ÿêi íå áóëî çãà äà íî ïà íîì ʳð³ëîì ó ñâî¿é
ñòàòòi. Îòæå, ùå ó ïåðøié ïî ëî âèíi 1683 ð. âiéñüêî âà ðàäà
àâñòðiéñüêî ãî iìïå ðà òî ðà ðîç ðî áè ëà ïëàí (ÿêèé íà ñòóï íî ãî ðîêó
âòiëèâ ñÿ òðî õè â iíøî ìó ôîð ìàòi) ñòâî ðåí íÿ ìî ãóò íüî¿ àí òè òó -
ðåöü êî¿ êî àëiöi¿, êóäè á îêðiì Ïîëüùi, Ðîñi¿, Ïåðñi¿, Ìîë äàâi¿, Âî -
ëî ùè íè é Òð àíñiëüâàíi¿ ìàëà âõî äè òè é Óêðà¿ íà, ðåï ðå çåí òî âà íà
êî çàö òâîì. Âåñ íîþ òîãî æ ðîêó Âà òè êàí áåç ïî ñå ðåä íüî óâiéøîâ ó
ñòî ñóí êè ç ïðà âî áå ðåæ íèì Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì. Òà íà é áiëüøèì
ïðè õèëü íè êîì çà ëó ÷åí íÿ óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ äî âiéíè ç Îñìà í -
ñüêîþ iìïåðiºþ áóâ êî ðîëü Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ßí ²²² Ñî áåñü êèé.
Ïiñëÿ çà âåð øåí íÿ âiéñüêî âèõ îïå ðàöié ïiä Âiäíåì òà â Óãîð ùèíi,
äå áðà ëî ó÷àñòü áëèçü êî 5 òè ñÿ÷ óêðà¿íöiâ, ïî ëüñüêèé êî ðîëü ïëà -
íó âàâ çà ¿õíüîþ æ ó÷àñ òþ íà ïàñ òè íà Ñòàì áóë. Ïðè öüî ìó êî çàöü -
êèé ôëîò ìàâ àòà êó âà òè òó ðåöü êó ñòî ëè öþ ç áîêó Áîñ ôî ðó. Çãiäíî
ç ïëà íà ìè êðà¿í, ùî óòâî ðþ âà ëè ºâðî ïå éñüêó «Ñâÿ ùåí íó ëiãó»,
Ñ. Êó íèöü êèé âåñ íîþ 1684 ð. ïî âè íåí áóâ çäiéñíè òè ÷åð ãî âèé ïî -
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
620
õiä äî îêó ïî âà íî¿ òóð êà ìè Ìîë äàâi¿. Òà ç îãëÿ äó íà ñìåðòü ïðà âî -
áå ðåæ íî ãî ãåòü ìà íà â áå ðåçíi, öå íà ìà ãàâ ñÿ çðî áè òè éîãî íà ñòóï -
íèê À. Ìî ãè ëà ó òðàâíi òîãî æ ðîêó24.
Ïðî âà ãî ìèé âíå ñîê óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ó áî ðîòü áó ç òóð -
êà ìè â 1683–1684 ðð. ñâiä÷è ëè íå òiëüêè ÷èñ ëåííi ïî âiäîì ëåí íÿ ó
íiìåöü êèõ, ïî ëüñüêèõ, iò àëiéñüêèõ, ãî ë àíäñüêèõ, ôðàí öóçü êèõ,
øâåé öà ðñüêèõ òî ãî ÷àñ íèõ ãà çå òàõ. Ó ñà ìî ìó Âiäíi ó 1683 ð. áóëî
íàä ðó êî âà íî «ëå òþ ÷èé ëèñ òîê» ç ïå ðå êëà äå íèì íà íiìåöü êó ìîâó
îäíèì ç âàð iàíòiâ çíà ìå íè òî ãî «Ëèñ òà çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ äî òó -
ðåöü êî ãî ñóë òà íà»25. Êîëè äî àâñòðiéñüêî¿ ñòî ëèöi íàä iéøëè âiäî -
ìîñòi ïðî ïå ðå ìî ãè êî çàêiâ ó Áóä æà êó, ïà ïñüêèé íóíöié çâåð íóâ ñÿ
äî àâ ñòðié ñüêî ãî öiñà ðÿ ç ïðî ïî çèöiºþ âøà íó âà òè öþ ïîä iþ
âiäñïiâó âàí íÿì ó ãî ëîâ íî ìó ñî áîði Âiäíÿ26. Ïîëüñüêèé êî ðîëü ó
ëèñòi äî ïàïè ðè ì ñüêî ãî ñïî âiñòèâ çà õiäíîºâðî ïå éñüêèé ñâiò ïðî
âèç íà÷ íó ïå ðå ìî ãó óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ òà âêà çàâ íà ¿¿ çíà ÷èìiñòü â
îá îðîíi âñiº¿ Öåí òðàëü íî-Ñõiäíî¿ ªâðî ïè27. Âæå ó 1684 ð. àâ ñòðié -
ñüêi õó äîæ íè êè âiäîá ðà çè ëè çè ìî âèé ïî õiä Ñ. Êó íèöü êî ãî ó ãðà -
âþði ïiä íà çâîþ «Çîá ðà æåí íÿ íà ïà äó êî çàêiâ íà ÷îëi ç ãåòü ìà íîì
Êó íèöü êèì ñïiëüíî ç âà ëà õà ìè i ìîë äà âà íà ìè íà òà òàðiâ áiëÿ
Äíiñòðà i ïå ðå ìî ãà íàä òà òà ðà ìè». Íà îä íî ìó ç ìà ëþíêiâ, ÿêèé
çðî áèâ íå âiäî ìèé àâ òîð ïiñëÿ âiäå íñüêî¿ ïå ðå ìî ãè ïî ëüñüêî-
àâñòðiéñüêèõ ñèë íàä òóð êà ìè, â àëå ãî ðè÷ íî ìó ñòèëi áóëî çîá ðà -
æå íî ìî íàðõiâ — «çâè òÿæöiâ Âiäíÿ», à íà âêî ëî íèõ òàí öþ âà ëè
äiâ÷à òà, ÿêi ñèì âîë içó âà ëè âèç âî ëåíi Óêðà¿ íó, Óãîð ùè íó, Õîð âà -
òiþ òà Âå íåö iþ28.
Ïiäñó ìî âó þ ÷è, ìî æå ìî âiäçíà ÷è òè, ùî ñòàò òÿ ðîñiéñüêî ãî
iñòî ðè êà, íå çâà æà þ ÷è íà ¿¿ íå äîë iêè, çà ñëó ãî âóº íà óâà ãó íà óêî âî¿
ãðî ìà äñüêîñòi. ¯¿ àâ òîð äî ïîâ íþº äî ðî áîê ïî ïå ðåä íèêiâ òà ðîç -
êðè âຠáà ãà òî ñïiðíèõ ìî ìåíòiâ, ùî ñòî ñó þòü ñÿ ó÷àñòi óêð à¿íñüêî -
ãî êî çàö òâà ó áî ðîòüái ºâðî ïå éñüêèõ íà ðîäiâ ïðî òè îñìà íñüêî¿ àã -
ðåñi¿ ó äðóãié ïî ëî âèíi 1683 — íà ïî ÷àò êó 1684 ðð. Ñïîä iâàºìîñÿ,
ùî íàø ìî ëîä øèé êî ëå ãà é íàä àëi áóäå àê òèâ íî äîñëiäæó âà òè
iñòîð iþ Óêðà¿ íè ðàí íüî ãî ìî äåð íî ãî ÷àñó, à éîãî ïðàöi ñïðè ÿ òè -
ìóòü çäîðîâié êîíêóðåíöi¿ ìiæ ðîñiéñüêèìè òà óêðà¿íñüêèìè
iñòîðèêàìè.
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
621
ÒÀÐÀÑ ×ÓÕËIÁ
622
1×óõëiá Ò. Êî çàöü êèé óñòðié Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè (îñòàí íÿ ÷âåðòü ÕV²² ñò.). —
Ê., 1996; Éîãî æ. Ãåòü ìà íè i ìî íàð õè. Óêð à¿íñüêà äåð æà âà ó ìiæíà ðîä íèõ âiäíî -
ñè íàõ 1648–1714 ðð. — Ê., 2005; Âií æå. ×è âèð iøå íà ïðî áëå ìà ó÷àñòi óêð à¿í -
ñüêèõ êî çàêiâ ó áèòâi ïiä Âiäíåì 1683 ðîêó? // Óêð à¿íñüêà êî çàöü êà äåð æà âà: âè -
òî êè òà øëÿ õè iñòî ðè÷ íî ãî ðîç âèò êó. — Âèï. 6. — Ê., ×åð êà ñè, 1997. —
Ñ. 84–94; Éîãî æ. Ãåòü ìàí Ñ. Êó íèöü êèé ó áî ðîòüái Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè òà
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ïðî òè Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿ (1683–84) // Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü -
íî-Ñõiäíié ªâðîïi. — Ê., 2000; Éîãî æ. Äî êó ìåí òè ïðî ôiíàí ñó âàí íÿ êî çàöü êèõ
ïî ëêiâ Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ òà Âà òè êà íîì ó 80-õ–90-õ ðî êàõ ÕV²² ñòîëi òòÿ // Óêð à -
¿í ñüêèé àð õå îã ðà ôi÷íèé ùî ði÷íèê. Íîâà ñåð iÿ. — Âèï. 7. — Ê., Íüþ-Éîðê,
2002. — Ñ. 342–344.
2Àðõiâ Ãî ëîâ íèé àêòiâ äàâíiõ ó Âàð øàâi (äàëi — ÀÃÀÄ). — Ô. «Àðõiâ Çà ìî é -
ñüêèõ», ¹ 3036. — Àðê. 252.
3Òàì ñàìî. — Àðê. 261.
4Wójcik Z. Misija Bazylego Iskrzckiego do Kozaków w roku 1682 // States, Societies,
Cultures. East And West. Essays In Honor Of Jaroslaw Pelenski. — New York,
2004. — S. 1189–1200; Ìè öèê Þ. Ç äæå ðåë äî ñåê ðåò íî¿ ìiñi¿ Âà ñè ëÿ ²ñêðèöü êî -
ãî 1682 ðîêó // Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü íî-Ñõiäíié ªâðîïi. — Âèï. 5. — Ê., 2005. —
Ñ. 558–580.
5Ïàâ ëè ùåâ Í. Í. Ïî ëüñêàÿ àíàð õèÿ ïðè ßíå Êà çè ìè ðå è áîðü áà çà Óêðà è íó —
Ò. 3. — ÑÏá., 1878. — Ñ. 82; Perdenia J. Stanowisko Rzeczypospolitej szlachec -
kiej wobec sprawy Ukrainy na przelomie XVII–XVIII w. — Wroclaw, 1963; Wojcik Z.
Jan Sobieski. 1629–1696. — Warszawa, 1994. — S. 599.
6Ñòà íiñëà âñüêèé Â. Çà ïî ðîçü êà Ñi÷ òà Ði÷ Ïîñ ïî ëè òà. 1686–1699. — Ê., 2004. —
Ñ. 21–22.
7Íî â îñiâñüêèé ². Äå ÿêi óêðà¿íñüêi ïðî áëå ìè â ñâiòëi ìîë äà âñüêî¿ õðîí iêè Éîíà
Íå êóëü÷i // Çáiðíèê íà ïî øà íó ïðî ôå ñî ðà, ä-ðà Îëåê ñàí äðà Îãëîá ëè íà. —
Íüþ-Éîðê, 1997. — Ñ. 346.
8Wimmer J. Wiedeñ 1683. Dzieje kampanii I bitwy. — Warszawa, 1983. — S. 173.
9Íî â îñiâñüêèé ². Äå ÿêi óêðà¿íñüêi ïðî áëå ìè… — Ñ. 346–347; Åðå ìèÿ È. À. Ìîë -
äàâ ñêî- ðóñ ñêèå ïî ëè òè ÷åñ êèå ñâÿ çè âî âòî ðîé ïî ëî âè íå XVII âåêà. Äè ñåð òà -
öèÿ… êàíä. èñò. íàóê. — Êè øè íåâ, 1987. — Ñ. 160.
10ÀÃÀÄ. — Ô. «Àðõiâ Ïóáëi÷íèé Ïî òîöü êèõ». — ¹ 162. — Ò. 1. — Àðê. 49.
11Listy do Marycenki. — T. 2. — Warszawa, 1973. — S. 241; Helcel A. Listy Jana
Sobieskiego do zony Maryi Kazimiery. — Kraków, 1860. — S. 156.
12Puekianiec L. Sobieski a Stolica Apostolska na tle wojny z Turcja (1683–1684). —
Wilno, 1937. — S. 109.
13×óõëiá Ò. Óêð à¿íñüêî-ìîë äà âñüêà ïåð ñî íàëü íà óíiÿ 1681–1683 ðîêiâ // Ìiæíà -
ðîäíi çâ’ÿç êè Óêðà¿ íè: íà óêîâi ïî øó êè i çíà õiäêè. — Âèï. 11. — Ê., 2002. — Ñ. 17.
14Áiáëiî òå êà iíñòè òó òó iì. Îññ îëiíñüêèõ ó Âðîö ëàâi, Âiääië ðó êî ïèñiâ (äàëi —
Îñîëií.) — Ô. 248/²². — Àðê. 171.
15Òàì ñàìî. — Àðê. 178.
16Ãó ñà ðî âà Ò. Ï. Àâñòðèéñêèå Ãàá ñáóð ãè â âîé íå ñ îñìà íà ìè â 1683–1699 ãã. (îò
îñà äû Âåíû äî Êàð ëî âèö êî ãî ìèðà) // Îñìàí ñêàÿ èì ïå ðèÿ è ñòðà íû Öåí òðàëü -
íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé Åâðî ïû â ÕVII âåêå. — ×. 2. — Ìîñ êâà,
2001. — Ñ. 268.
17Ëåï ’ÿâ êî Ñ. Ôîð ìó âàí íÿ ñâiòîã ëÿä íèõ çà ñàä óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà (ïî íÿò òÿ
«êî çàöü êî ãî õëiáà» â îñòàííié òðå òèíi ÕV² ñò.) // Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü íî-Ñõiäíié
ªâðîïi. Ñòóäi¿ ç iñòîði¿ ²Õ–XV²²² ñò. — Ê., 2000. — Ñ. 143–144, 156.
18Îñîëií. — Ô. 248/²². — Àðê. 174.
19×óõëiá Ò. Ãåòü ìàí Ñ. Êó íèöü êèé ó áî ðîòüái Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè òà Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿ ïðî òè Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿ (1683–84) // Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü -
íî-Ñõiäíié ªâðîïi. — Ñ. 322.
20Kukiel M. Polski wysilek zbrojny roku 1683 // Kwartalnik Historyczny. — T. 47. —
Lwów, 1933. — S. 161–181.
21Ãó ñà ðî âà Ò. Ï. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 260.
22Öèò. çà: Íiì÷óê ². Óêðà¿íöi i âiäñi÷ Âiäíÿ 1683 ð. — Ëüâiâ, 1933. — Ñ. 34.
23×óõëiá Ò. Âêàç. ïðà öÿ. — Ñ. 321
24×óõëiá Ò. Ãåòü ìà íè Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè â iñòîði¿ Öåí òðàëü íî-Ñõiäíî¿ ªâðî -
ïè (1663–1713). — Ê., 2004. — Ñ. 191
25Íóäü ãà Ã. Íà ëiòå ðà òóð íèõ øëÿ õàõ (äîñëiäæåí íÿ, ïî øó êè, çíà õiäêè). — Ê.,
1990. — Ñ. 302–305
26Êðóï íèöü êèé Á. Ç iñòîði¿ Ïðà âî áå ðåæ æÿ 1683–1688 ðð. // Ïðàöi iñòî ðè êî-ôiëî -
ëî ãi÷íî ãî òî âà ðèñ òâà â Ïðàçi. — Âèï. 4. — Ïðà ãà, 1942. — Ñ. 5.
27Pulkaniec L. Sobieski a stolica apostolska… — S. 23–24.
28Widacka H. Jan III Sobieski w grafice XVII–XVIII wieku. — Warszawa, 1987. —
S. 64–65.
ÙÅ ÐÀÇ ÏÐΠ²ÄÅÍÑÜÊÓ ÁÈÒÂÓ 1683 ÐÎÊÓ
623
|