Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Russian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78736 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 / Й. Сарцевичене // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 635-646. — рос. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78736 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-787362015-03-24T11:29:27Z Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 Сарцевичене, Й. Рецензії, огляди 2006 Article Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 / Й. Сарцевичене // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 635-646. — рос. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78736 ru Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Russian |
| topic |
Рецензії, огляди Рецензії, огляди |
| spellingShingle |
Рецензії, огляди Рецензії, огляди Сарцевичене, Й. Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Сарцевичене, Й. |
| author_facet |
Сарцевичене, Й. |
| author_sort |
Сарцевичене, Й. |
| title |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 |
| title_short |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 |
| title_full |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 |
| title_fullStr |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 |
| title_full_unstemmed |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 |
| title_sort |
римвидас петраускас. литовская знать в конце xіv - xv вв.: состав-структура-власть. - вільнюс: айдай,2003 |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Рецензії, огляди |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78736 |
| citation_txt |
Римвидас Петраускас. Литовская знать в конце XІV - XV вв.: состав-структура-власть. - Вільнюс: Айдай,2003 / Й. Сарцевичене // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 635-646. — рос. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT sarcevičenej rimvidaspetrauskaslitovskaâznatʹvkoncexívxvvvsostavstrukturavlastʹvílʹnûsajdaj2003 |
| first_indexed |
2025-07-06T02:47:50Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:47:50Z |
| _version_ |
1836864054031810560 |
| fulltext |
ÐÈÌÂÈÄÀÑ ÏÅÒÐÀÓÑÊÀÑ. ËÈÒÎÂÑÊÀß
ÇÍÀÒÜ Â ÊÎÍÖÅ XIV–XV ÂÂ.: ÑÎÑÒÀÂ —
ÑÒÐÓÊÒÓÐÀ — ÂËÀÑÒÜ. —
Âèëüíþñ: Àéäàé, 2003.
Â
êíè ãå èñ ñëå äó åò ñÿ ïðî èñ õîæ äå íèå, ñî ñòàâ è ñòðóê òó -
ðà ëè òîâ ñêîé çíà òè â êîí öå XIV–XV ââ., ÷òî ïî ìî ãà åò
âû ÿñ íèòü ïðåä ïî ñûë êè ôîð ìè ðî âà íèÿ âëàñ òè ýòîé ñî -
öè àëü íîé ãðóï ïû è ãî âî ðèòü î äó à ëèç ìå âëàñ òè âå ëè êî ãî êíÿ çÿ è
çíà òè. Îòíî ñè òåëü íî XV â. ìîæ íî âû äå ëèòü äâå îñíîâ íûå òåí äåí -
öèè ñà ìî âû ðà æå íèÿ ýòèõ ñî öè àëü íûõ ãðóï — ïåð ñî íàëü íóþ ïðå -
åì ñòâåííîñòü è âíóò ðåí íþþ òðàíñ ôîð ìà öèþ, êî òî ðûå âî ìíî ãèõ
îò íî øå íè ÿõ ñî îò âå òñòâî âà ëè ïðî öåñ ñàì, ïðî èñ õî äèâ øèì â ñðå äå
çíà òè Çà ïàä íîé è Ñðåä íå-Âîñ òî÷ íîé Åâðî ïû.
Óæå íà ïåð âûõ ñòðà íè öàõ ìî íîã ðà ôèè àâ òîð àê öåí òè ðó åò
âíè ìà íèå íà òîì, ÷òî, «æå ëàÿ àäåê âàò íî ïî íÿòü ñî öè àëü íóþ è ïî -
ëè òè ÷åñ êóþ æèçíü Ñðåä íå âå êîâüÿ, íå îá õî äè ìî ïî çíàòü òó ãðóï ïó
îá ùåñ òâà, êî òî ðàÿ, êîí êó ðè ðóÿ è ñî òðóä íè ÷àÿ ñ êíÿçü ÿ ìè, ôîð ìè -
ðî âà ëà ðèòì æèç íè òîé ýïî õè» (ñ. 9). Â ýòîì îò íî øå íèè îñî áåí íî
âàæ íî èñ ñëå äî âà íèå ñî öè àëü íî ãî è ïî ëè òè ÷åñ êî ãî ïî ëî æå íèÿ
çíà òè â XV â. Ïåò ðà óñ êàñ ïî ïû òàë ñÿ êðè òè ÷åñ êè ðàñ ñìîò ðåòü ïðå -
îá ëà äà þ ùóþ â èñ òî ðè î ã ðà ôèè òå î ðèþ, ñî ãëàñ íî êî òî ðîé âåð õóø -
êà ëè òîâ ñêèõ áîÿð òîëü êî îêî ëî ñå ðå äè íû XV â. ñìîã ëà ñôîð ìè ðî -
âàòü ñâîþ ñà ìîñ òî ÿ òåëü íóþ âëàñòü. Êðè òè êà ýòîé òå î ðèè è ÿâ ëÿ åò -
ñÿ îä íîé èç çà äà÷ ðà áî òû. Â èñ òî ðè îã ðà ôèè óêðåï ëå íèå áîÿð
îá û÷ íî ñâÿ çû âà þò ñ òðå ìÿ ÿâ ëå íè ÿ ìè: óíè åé ñ Ïîëü øåé è ðå öåï -
öè åé ïî ëüñêèõ ïðà âî âûõ èí ñòè òó òîâ; â ïðî òè âî âåñ âëàñ òè óäåëü -
íûõ êíÿ çåé ñî çäà âà å ìîé Âè òîâ òîì íî âîé ñî öè àëü íîé è ïî ëè òè -
÷åñ êîé ñòðóê òó ðîé; áîðü áîé êíÿ çåé XV â. çà âëàñòü è ýòîé áîðü áîé
îá óñëîâ ëåí íû ìè óñòóï êà ìè áî ÿ ðàì.
Ïåò ðà óñ êàñ çà ìå ÷à åò, ÷òî óæå òåð ìè íî ëî ãèÿ ëå òî ïè ñåé
XIV â. ïî êà çû âà åò íå îäíî ðîä íîñòü ëè òîâ ñêèõ áîÿð, è ïî íÿò íî, ÷òî
ñó ùåñ òâî âàë ñî öè àëü íûé ñëîé, êî òî ðûé ñî ñðå äî òî ÷èë â ñâî èõ ðó -
êàõ îñíîâ íûå ôóíê öèè óïðàâ ëå íèÿ. Àâòîð ýòîò ñëîé è íà çû âà åò
çíàòüþ, à ïðè ðî äó èõ âëàñ òè — îñíîâ íîé ïðî áëå ìîé èç ó÷å íèÿ
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006 635
(ñ. 11). Ð. Ïåò ðà óñ êàñ óòâåð æäà åò, ÷òî õîòÿ âîï ðîñ ïðè ðî äû âëàñ òè
çíà òè äå ëèò ñÿ íà íå ñêîëü êî ÷àñ òíûõ âîï ðî ñîâ, îò âå òèòü íà íèõ
âîç ìîæ íî òîëü êî ïðè ïî ìî ùè ïðî çî ïîã ðà ôè ÷åñ êî ãî èñ ñëå äî âà -
íèÿ — ïåð ñî íàëü íîé èñ òî ðèè íå äîñ òà òî÷ íî. Ïî åãî ìíå íèþ, âàæ -
íåå íå îò äåëü íûé èí äè âèä, à çíà ÷å íèå åãî îêðó æà þ ùåé ñî öè àëü -
íîé ãðóï ïû. Ïî ý òî ìó ÷àñòü ðà áî òû àâ òîð ïî ñâÿ òèë ñòðóê òó ðàì, â
êî òî ðûõ ðàñ ñå è âà ëàñü ìîùü çíà òè. Âî-ïåð âûõ, åãî èí òå ðå ñî âà ëè
ðî äî âûå ñî îá ùåñ òâà, îñíî âàí íûå íà êðîâ íûõ ñâÿ çÿõ. Èññëå äî âà íèå
çíà ÷å íèÿ ðî äî âûõ ñî îá ùåñòâ â ñòðóê òó ðå áîÿð ÿâ ëÿ åòü ñÿ äðó ãîé
âàæ íîé òå ìîé ðà áî òû. Ïîñ ëåä íÿÿ ïðî áëå ìà ðà áî òû — â êîí òåê ñòå
ðî äñòâà è äî ïîë íÿ þ ùèõ åãî äðó ãèõ ñî öè àëü íûõ ñâÿ çåé — èñ ñëå -
äî âà íèå ñî îò íî øå íèÿ âëàñ òè ìåæ äó âå ëè êèì êíÿ çåì è çíàòüþ.
 îò äåëü íîì ðàç äå ëå (ñ. 48–56) àâ òîð îñíî âà òåëü íî îá ñóæ -
äà åò ïî íÿ òèå çíà òè, ïîä ÷åð êè âàÿ, ÷òî îíî íå ÿâ ëÿ åòü ñÿ ñè íî íè ìîì
ïî íÿ òèþ «ãîñ ïî äèí», è àê öåí òè ðóÿ, ÷òî «âîç ìîæ íî ïðåä ïî ëà ãàòü,
÷òî ñó ùåñ òâî âàë ñî öè àëü íûé ñëîé, â ðó êàõ êî òî ðî ãî áûëè ñî ñðå -
äî òî ÷å íû ôóíê öèè âëàñ òè, èõ èñ ïîë íå íèå: ïðåä ñòà âè òå ëè ýòî ãî
ñëîÿ çà íè ìà ëè ñà ìûå ãëàâ íûå äîë æíîñ òè, âõî äè ëè â ñî ñòàâ ñî âå òà
âå ëè êî ãî êíÿ çÿ Ëèò âû (äà ëåå — âêË), èìå ëè çåì ëåâ ëà äå íèÿ, êî òî -
ðûå ïî ñòå ïåí íî âñ¸ áî ëåå óâå ëè ÷è âà ëèñü. Èìåí íî ýòîò ñëîé è ÿâ -
ëÿ åò ñÿ îá ú åê òîì èñ ñëå äî âà íèÿ» (ñ. 49). Âû äå ëÿÿ íà çâà íèÿ, óïî ìè -
íà å ìûå â ëå òî ïè ñÿõ Êðåñ òî íîñ êî ãî Îðäå íà, òåð ìè íû, êî òî ðû ìè
îïðå äå ëÿ þò ñåáÿ ñàìè áî ÿ ðå, àâ òîð ïðè âî äèò òàê æå ÷àùå âñå ãî â
èñ òî÷ íè êàõ èñ ïîëü çó å ìûå äå ôè íè öèè; îí îá ðà ùà åò âíè ìà íèå íà
òî, ÷òî êðè òå ðè åì ïðè íàä ëåæ íîñ òè ê çíà òè ìî ãóò áûòü è îò äåëü -
íû ìè ëè öà ìè çà íè ìà å ìûå äîë æíîñ òè. Ð. Ïåò ðà óñ êàñ ïî ÷åð êè âà åò,
÷òî ñâî èì èñ ñëå äî âà íè åì îí ñòðå ìèò ñÿ ðàñ êðûòü ïðî èñ õîæ äå íèå,
âíóò ðåí íþþ ñòðóê òó ðó, ïðåä ïî ñûë êè è õà ðàê òåð âëàñ òè çíà òè,
òàê æå ïðî èñ õî äèâ øèå â XV â. ïå ðå ìå íû å¸ ñòðóê òó ðû è ôîðì.
À «äî êà çàâ, ÷òî ñî öè àëü íîå ïî ëî æå íèå çíà òè áûëî íà ñëå äñòâåí -
íûì, âîç ìîæ íû áî ëåå óíè âåð ñàëü íûå âû âî äû î äîõ ðèñ òè àí ñêîé
ñî öè àëü íîé ñòðóê òó ðå Ëèò âû» (ñ. 14). Ïî ý òî ìó ïðåä ñòàâ ëÿ å ìàÿ
ñòó äèÿ ÿâ ëÿ åòü ñÿ ïî ïûò êîé ñî âìåñ òèòü ïåð ñî íàëü íóþ è ñî öè àëü -
íóþ èñ òî ðèþ — àâ òîð ñòðå ìèòñÿ óñòà íî âèòü ïðî èñ õîæ äå íèå ëè -
òîâ ñêîé çíà òè è äî êà çàòü åå ïðå å ìñòâåí íîñòü, òàê æå ïðî áó åò ïî êà -
çàòü òîò ñòðóê òóð íûé ïå ðå ëîì, êî òî ðûé ïðî è çî øåë â ñðå äå çíà òè â
ñå ðå äè íå XV â.
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
636
Õðî íî ëî ãè ÷åñ êèå ðàì êè èñ ñëå äî âà íèÿ (êî íåö XIV–XV ââ.,
à òî÷ íåå 1387–1492 ãã.) îá óñëî âè ëè èìå þ ùè å ñÿ â ðàñ ïî ðÿ æå íèè
àâ òî ðà èñ òî÷ íè êè. Õîòÿ îñíîâ íàÿ ñòðóê òó ðà ðà áî òû ñòðî èò ñÿ íå íà
õðî íî ëî ãè ÷åñ êèõ ïðè íöè ïàõ èñ ñëå äî âà íèÿ, à íà ïðî áëåì íûõ, â
íå êî òî ðûõ ðàç äå ëàõ àâ òîð ïðè äåð æè âà åò ñÿ êàê òåõ, òàê è äðó ãèõ.
Ñíà ÷à ëà èñ ñëå äó åò ñÿ ñî ñòàâ è ïðî èñ õîæ äå íèå çíà òè, ïî òîì ó÷å -
íûé ïå ðå õî äèò ê àíà ëè çó ñòðóê òó ðû çíà òè, èñ ñëå äî âà íèå çà êàí ÷è -
âà åò ïðî áëå ìà âëàñ òè çíà òè. Â êîí öå ðà áî òû àâ òîð ïðè âî äèò ñïè -
ñîê äîë æíîñ òíûõ ëèö â ÂÊË â 1387– 1492 ãã. è ïðî çî ïîã ðà ôèþ
188 ïðåä ñòà âè òå ëåé ëè òîâ ñêîé çíà òè â ðàñ ñìàò ðè âà å ìûé ïå ðè îä,
ò. å èñ ñëå äó åò ðî äñòâåí íûå ñâÿ çè, îñ íîâ íûå áè îã ðà ôè ÷åñ êèå äàí -
íûå, ïî ëè òè ÷åñ êóþ è áëà ãîò âî ðè òåëü íóþ äå ÿ òåëü íîñòü çíà òè.
Âî «Âñòóï ëå íèè» àâ òîð îá ñóæ äà åò ìå òî äû èñ ñëå äî âà íèÿ,
èñ òî ðè îã ðà ôèþ, àê öåí òè ðóÿ, ÷òî ìíî ãèì ðà áî òàì, êî òî ðûå ôîð -
ìè ðî âà ëè èñ òî ðè îã ðà ôè ÷åñ êóþ òðà äè öèþ è îïðå äå ëÿ ëè òåí äåí -
öèè èç ó÷å íèÿ ïðî áëå ìû, õà ðàê òå ðåí òîò íå äîñ òà òîê, ÷òî «íà áî ëåå
ðàí íèå âðå ìå íà àâ òî ðû ñìîò ðÿò èç ïåð ñïåê òè âû êîí öà XIV–
XV ââ., èùóò âñåã äà äå éñòâó þ ùå ãî îïðå äå ëå íèÿ áîÿð. Àíàëèç ðå -
àëü íûõ îò íî øå íèé çà ìå íÿ åò èç ó÷å íèå ïðà âî âûõ ôîð ìó ëè ðî âîê,
íåò ïî ñëå äî âà òåëü íî ãî îá ñóæ äå íèÿ èñ òî÷ íè êîâ, ïî ëíîñ òüþ èã íî -
ðè ðó åò ñÿ ïåð ñî íàëü íàÿ èñ òî ðèÿ» (ñ. 31), òàê êàê ïåð ñî íà ëèè è
ñòðóê òó ðû èñ ñëå äó þò ñÿ àâ òî ðà ìè îò äåëü íî. Ýòî ïî áó äè ëî Ð. Ïåò -
ðà óñ êà ñà âû áðàòü èí óþ ñòðóê òó ðó ñâî åé ðà áî òû. Ïî åãî ìíå íèþ,
«ñî ñòàâ è ñòðóê òó ðà çíà òè ÿâ ëÿ þò ñÿ äâó ìÿ àñ ïåê òà ìè îä íî ãî è
òîãî æå èñ ñëå äî âà íèÿ, êî òî ðûå îá ú ÿñ íÿ þò è äî ïîë íÿ þò äðóã äðó -
ãà: ïåð ñî íàëü íûå äàí íûå ïî ìî ãà þò ëó÷ øå ïî íÿòü ñî öè àëü íóþ èñ -
òî ðèþ, èç ó÷å íèå ñòðóê òó ðû îá ùåñ òâà íå ðåä êî ïî ìî ãà åò òî÷ íåå
ðàñ êðûòü áè îã ðà ôè ÷åñ êèå ôàê òû. Åñëè íå èñ ñëå äó å ìà ñòðóê òó ðà
ðîäà, ãå íå à ëî ãè ÷åñ êèå ïî èñ êè íå ìíî ãî îá ú ÿñ íÿ þò. Íî áåç äå òàëü -
íûõ ãå íå à ëî ãè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé íå âîç ìîæ íî çà ìå òèòü ïðî èñ -
õî äÿ ùèå ñòðóê òóð íûå èç ìå íå íèÿ. Ïîñ òî ÿí íîå ñî ÷å òà íèå “ñòðóê -
òóð íî ãî” è “ïåð ñî íàëü íî ãî” âçãëÿ äà ÿâ ëÿ åò ñÿ îñíîâ íûì ìîòèâîì
ýòîé ðà áî òû» (ñ. 39–40).
Îáúåêò ïðåä ñòàâ ëÿ å ìîé ñòó äèè áî ëåå îá øè ðåí è ïî ñðàâ íå -
íèþ ñ ðàí íè ìè ñòó äè ÿ ìè, â êî òî ðûõ èç ó÷à ëèñü ïî ëè òè ÷åñ êèå ýëè -
òû. Àâòîð ðó êî âî äñòâî âàë ñÿ ïðè íöè ïîì, ÷òî, æå ëàÿ ïî íÿòü ïî ëî æå -
íèå ñà ìûõ âëè ÿ òåëü íûõ ïðåä ñòà âè òå ëåé çíà òè, íå îá õî äè ìî ïî çíàòü
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
637
èõ îêðó æå íèå. Ïî ý òî ìó îí èñ ñëå äó åò è ðî äñòâåí íè êîâ ïðåä ñòà âè òå -
ëåé çíà òè, ïðè ýòîì ñòðå ìèò ñÿ ó÷è òû âàòü øè ðî êèé èñ òî ðè ÷åñ êèé
êîí òåêñò. Â òî æå âðå ìÿ ñî öè àëü íàÿ ãðóï ïà (ðîä, öåð êîâ íàÿ îá ùè íà,
ïî ëè òè ÷åñ êàÿ ãðóï ïà), ÿâ ëÿ ÿñü òà êîé æå ðå àëü íîé, êàê è èí äè âèä,
ïî çâî ëÿ åò ñäå ëàòü áî ëåå øè ðî êèå îá îá ùå íèÿ. Èñïîëü çóÿ êà òå ãî -
ðèþ ñî öè àëü íîé ãðóï ïû, Ð. Ïåò ðà óñ êàñ ñìîã ëó÷ øå çà ìå òèòü ïðî èñ -
õî äÿ ùèå ïðî öåñ ñû, èí òåð ïðå òè ðî âàòü ïî ëè òè ÷åñ êèå ñî áû òèÿ è ò. ä.
Àâòîð îá ðà òèë âíè ìà íèå, ÷òî ïðè èç ó÷å íèè ïî ëî æå íèÿ çíà -
òè ÷àñ òî èã íî ðè ðó åò ñÿ ôå íî ìåí å¸ ñà ìî ñîç íà íèÿ, êî òî ðûé â îñ -
íîâ íîì îïðå äå ëÿë â îá ùåñ òâå òîãî âðå ìå íè äî ìè íà öèþ ïðè íöè ïà
çíàò íîñ òè. Ñ ôå íî ìå íîì ñà ìîç íà íèÿ ñâÿ çàí åù¸ îäèí àñ ïåêò —
èìå íà áîÿð, èç ìå íå íèå ñèñ òå ìû êî òî ðûõ íà ðó áå æå XIV–XV ââ.
ïî çâî ëÿ åò íà é òè âàæ íûå îò ñûë êè äëÿ ïî íè ìà íèÿ ïðî èñ õî äÿ ùèõ
ñî öè àëü íûõ èç ìå íå íèé è èõ îò ðà æå íèÿ â ñî çíà íèè ëþäåé.
Îäíà êî èñ òî÷ íè êè íå ïî çâî ëÿ þò àäåê âàò íî ïî íÿòü ðîëü çíà -
òè â ïî ëè òè ÷åñ êèõ ïðî öåñ ñàõ XIII–XIV ââ. Òîëü êî ñ êîí öà XIV â.,
êîã äà êóëü òó ðà ïèñü ìà âêî ðå íè ëàñü âî âíóò ðåí íåé æèç íè Ëèò âû,
îá ðà çî âàë ñÿ êîì ïëåêñ èñ òî÷ íè êîâ, â êî òî ðûõ áî ëåå øè ðî êî îò ðà -
æà þò ñÿ ðå à ëèè êðàÿ. Íà ÷è íàÿ ñ ýòî ãî âðå ìå íè, ñðà çó çà ìåò íî âëè ÿ -
íèå çíà òè â ñèñ òå ìå âëàñ òè. Â ðà áî òå àâ òîð èñ ïîëü çó åò èñ òî÷ íè êè
òð¸õ âè äîâ: íà ððà òèâ íûå òåê ñòû, ïèñü ìà è äî êó ìåí òû. Îñî áîå çíà -
÷å íèå äëÿ èñ ñëå äî âà íèÿ èìå ëè ñïèñ êè ñâè äå òå ëåé ïðè âû äà÷å îò -
äåëü íûõ äî êó ìåí òîâ âå ëè êèõ êíÿ çåé (òåñ òà öèè). Íà îñíî âå ýòèõ
èñ òî÷ íè êîâ àâ òîð âû äå ëèë ãðóï ïó ëþ äåé, êî òî ðàÿ íå ïîñ ðå ä ñòâåí -
íî ó÷àñ òâî âà ëà â óïðàâ ëå íèè ãî ñó äà ðñòâîì.  òåñ òà öè ÿõ íà ïðî òÿ -
æå íèè âñå ãî èñ ñëå äó å ìî ãî ïå ðè î äà íà õî äÿò ñÿ ïðåä ñòà âè òå ëè òåõ
æå ñà ìûõ ðî äîâ. Íå î áû÷ íîñòü ýòîé ãðóï ïû (çíà òè) ïî êà çû âà åò è
áðà÷ íàÿ ïî ëè òè êà å¸ ÷ëå íîâ, ãëàâ íûé ïðè íöèï êî òî ðîé — áðàê ñ
ëþäü ìè òîãî æå ðàí ãà èëè ëþäü ìè, ïðî èñ õî äÿ ùè ìè èç ðîäà êíÿ -
çåé. Õîòÿ ýòà ñî öè àëü íàÿ ãðóï ïà è íå áûëà îïðå äå ëå íà â ïðà âî âûõ
äî êó ìåí òàõ è ìåë êèå áî ÿ ðå ìîã ëè òå î ðå òè ÷åñ êè â íå¸ ïî ïàñòü,
îäíà êî ðå çóëü òà òû èñ ñëå äî âà íèÿ àâ òî ðà ïî êà çû âà þò, ÷òî òîëü êî
î÷åíü ìà ëîé ÷àñ òè òà êèõ áîÿð óäà ëîñü ýòî ñäå ëàòü. Òåñ òà öèè ïî -
ñëó æè ëè è êàê îñíîâ íîé èñ òî÷ íèê, ïî çâî ëÿ þ ùèé ïî íÿòü äè íà ìè -
êó èç ìå íå íèÿ âëàñ òâó þ ùåé ýëè òû, äè ôôå ðåí öè à öèþ â ñà ìîé å¸
ñðå äå. Àâòîð îá ðà òèë âíè ìà íèå íà èí òè òó ëÿ öèè è òåñ òà öèè äî êó -
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
638
ìåí òîâ, â êî òî ðûõ îò ðà æà åò ñÿ ñî öè àëü íîå è ïî ëè òè ÷åñ êîå ñà ìî -
ñîç íà íèå áîÿð è èç êî òî ðûõ ìîæ íî óçíàòü îêðó æå íèå äî íà òî ðà.
 ñòó äèè â ñî ñòàâ çíà òè, âî-ïåð âûõ, âíå ñå íû òå ëè÷ íîñ òè, êî -
òî ðûå áûëè ñà ìû ìè áëèç êè ìè ñî âåò íè êà ìè êíÿ çÿ, ó÷àñ òâî âà ëè â
åãî ïðåä ñòà âè ò åëüñòâàõ, áûëè äîë æíîñ òíû ìè ëè öà ìè öåí òðàëü íîé
è ìåñ òíîé âëàñ òè. Ýòîò äî âîëü íî óçêèé êðóã ëþ äåé àâ òîð ðàñ øè ðÿ -
åò ðî äñòâåí íè êà ìè çíà òè. Ïî ìíå íèþ àâ òî ðà, òà êîå ðå øå íèå ñî îò -
âå òñòâó åò îá ùåñ òâó, ìûñ ëÿ ùå ìó êà òå ãî ðè ÿ ìè ïðî èñ õîæ äå íèÿ, è
ïî çâî ëÿ åò ëó÷ øå ïî íÿòü ïðåä ïî ñûë êè ñî öè àëü íîé âëàñ òè çíà òè.
Ðà áî òà ñî ñòî èò èç òð¸õ ðàç äå ëîâ: «Ñîñ òàâ çíà òè», «Ñòðóê òó -
ðà ëè òîâ ñêîé çíà òè XV âåêà», «Âëàñòü çíà òè». Â ðàç äå ëå «Ñîñ òàâ
çíà òè» àâ òîð èç ó÷à åò ïî ëî æå íèå âëàñ òâó þ ùåé ýëè òû â 1392–
1492 ãã., ðàç äå ëèâ ýòîò ïå ðè îä íà äâà ïîä ïå ðè î äà. Òî÷ êîé ðàç äå ëà
îí âû áðàë 1460 ãîä. Ïî åãî ìíå íèþ, âòî ðàÿ ïî ëî âè íà ïðàâ ëå íèÿ
Êà çè ìè ðà âíå ñëà âàæ íûå èç ìå íå íèÿ â ñî ñòàâ âëàñ òâó þ ùåé ýëè òû:
âû ìåð ëî ïî êî ëå íèå, êî òî ðîå ñôîð ìè ðî âà ëîñü âî âðå ìå íà Âè òîâ òà
è êî òî ðîå ñìîã ëî íà ïðî òÿ æå íèè äîë ãèõ ëåò ñî ñðå äî òî ÷èòü â ñâî èõ
ðó êàõ ãëàâ íûå ðû ÷à ãè âëàñ òè. Íà îñíî âå àíà ëè çà òåñ òà öèé Ð. Ïåò -
ðà óñ êàñ çà ìå ÷à åò, ÷òî «ïðà âè òå ëè ãëàâ íûå ðå øå íèÿ — ïðè íÿ òèå
ïðè âè ëå ãèé, ôóí äà öèé, ïå ðå ãî âî ðû ñ ïî ñëà ìè çà ãðà íè÷ íûõ ãî ñó -
äàðñòâ è ñî ñòàâ ëå íèå ìåæ äó íà ðîä íûõ äî ãî âî ðîâ, — âû äà âà ëè ñî -
îò âåò ñâó þ ùèå äî êó ìåí òû ïðè ó÷àñ òèè øè ðî êî ãî ñî âå òà, íà êî òî -
ðîì ñî áè ðà ëèñü ñà ìûå âëè ÿ òåëü íûå ëè÷ íîñ òè ñòðà íû» (ñ. 59).
Àâòîð âû äå ëÿ åò 6 ïå ðè î äîâ: «1) 1392–1404 ãã. (ïåð âàÿ äàòà îá óñ -
ëîâ ëå íà ïðè õî äîì Âè òîâ òà ê âëàñ òè, âòî ðàÿ äàòà — ñå ðè åé äî ãî âî -
ðîâ 1401 è 1404 ãã. ñ Ïîëü øåé è Êðåñ òî íîñ êèì Îðäå íîì. Ïîñ ëåä -
íÿÿ äàòà ñî âïà äà åò ñî ñìåð òüþ íå ñêîëü êèõ ñà ìûõ èç âåñ òíûõ ïðåä -
ñòà âè òå ëåé çíà òè — Àíäðåÿ Ãîø òà ó òà è Áðà òî øè); 2) 1405–
1413 ãã. (Ãî ðî äåö êàÿ óíèÿ); 3) 1414–1430 ãã. (ñìåðòü Âè òîâ òà);
4) íî ÿáðü 1430 ãîäà — ñåí òÿáðü 1432 ãîäà: ïðàâ ëå íèå Ñâèòäðè -
ãàéëà; 5) ñåí òÿáðü 1432 ãîäà — ìàðò 1440 ãîäà: ïðàâ ëå íèå Ñè ãèç -
ìóí äà Êåé ñòó òî âè ÷à; 6) àï ðåëü 1440 ãîäà — 1459 ãîä» (ñ. 60–61).
Àâòîð, çà ðå ãèñ òðè ðî âàâ âñå óïî ìÿ íó òûå â èñ ïîëü çó å ìûõ èñ òî÷ íè -
êàõ ëèöà è âû äå ëèâ ïå ðå ÷èñ ëåí íûå øåñòü ïå ðè î äîâ, ñî ñòà âèë òàá -
ëè öó, â êî òî ðîé îò ðà æà åò ñÿ ïðî äîë æè òåëü íîñòü ó÷àñ òèÿ îò äåëü -
íûõ ïðåä ñòà âè òå ëåé çíà òè â æèç íè ãî ñó äà ðñòâà. Ïî ìíå íèþ
Ð. Ïåò ðà óñ êà ñà, èìå þ ùè å ñÿ äàí íûå ïî çâî ëÿ þò ñäå ëàòü îñíîâ íîé
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
639
âû âîä — «íà ïðî òÿ æå íèè âñåõ øåñ òè ïå ðè î äîâ íå çà ìå ÷à åì íè îä -
íî ãî âíå çàï íî ãî ïå ðå ëî ìà â ñî ñòà âå ïî ëè òè ÷åñ êîé ýëè òû. Íà ïðî -
òÿ æå íèè èñ ñëå äó å ìûõ 70 ëåò çà ìå ÷å íà òîëü êî êëàñ ñè ÷åñ êàÿ ìî -
äåëü ïî ñòå ïåí íî ãî ðîñ òà âëè ÿ íèÿ çíà òè» (ñ. 66). Ïî ìíå íèþ àâ òî -
ðà, âñå îòöû ëè äå ðîâ âòî ðî ãî ïî êî ëå íèÿ çíà òè èã ðà ëè âàæ íóþ
ðîëü â óïðàâ ëå íèè ãî ñó äà ðñòâîì. Ïî ý òî ìó è ïî ÿâ ëå íèå âòî ðî ãî
ïî êî ëå íèÿ â âåð õàõ âëàñ òè áûëî îá óñëîâ ëå íî èõ ïðî èñ õîæ äå íè åì
(ñ. 66).
 ýòîì ðàç äå ëå àâ òîð óäå ëÿ åò òàê æå âíè ìà íèå ïðî èñ õîæ äå -
íèþ çíà òè âðåì¸í Âè òîâ òà è ïðî áëå ìå «íî âûõ ëþ äåé». Èññëå äî -
âàâ ïðî èñ õîæ äå íèå âëè ÿ òåëü íûõ áîÿð, îí ïû òà åò ñÿ ïðî âå ðèòü
óòâåð æäå íèå É. Ñó õîö êî ãî, ïî ìíå íèþ êî òî ðî ãî â ýòî âðå ìÿ âîç -
âû ñè ëàñü ãðóï ïà çíà òè, êî òî ðàÿ ñâî èì âëè ÿ íè åì è ïî ëî æå íè åì
âû äå ëè ëàñü èç øè ðî êîé ìàñ ñû áîÿð. Ð. Ïåò ðà óñ êàñ ñ÷è òà åò, ÷òî
äëÿ ëó÷ øå ãî ïî çíà íèÿ ñî öè àëü íîé ñòðóê òó ðû ïðè Âè òîâ òå, ìå õà -
íèç ìîâ âëàñ òè çíà òè íå îá õî äè ìî ïî ïðî áî âàòü îò ûñ êàòü â èñ òî÷ -
íè êàõ ïðåä êîâ çíà òè è îïðå äå ëèòü ãå îã ðà ôèþ å¸ ïðî èñ õîæ äå íèÿ
(ñ. 75). Àâòîð, èç ó÷èâ óïî ìÿ íó òûå âîï ðî ñû, ïðèø¸ë ê âû âî äó, ÷òî
â ðàñ ñìàò ðè âà å ìûé ïå ðè îä âîò ÷èí íûå çåì ëè ëè òîâ ñêîé çíà òè áû ëè
ñî ñðå äî òî ÷å íû íà ñðàâ íè òåëü íî êîì ïàê òíîé òåð ðè òî ðèè, êî òî ðàÿ
ïî ÷òè ñî âïà äà åò ñ óçêèì îïðå äå ëå íè åì Ëèò âû. Õîòÿ, íå ñîì íåí íî,
ïðàâ ëå íèå Âè òîâ òà ïî ìîã ëî óñè ëèòü âëàñòü áîÿð, îäíà êî òå î ðèÿ,
÷òî â åãî âðå ìå íà ïðî è çîø ëè îñíîâ íûå èç ìå íå íèÿ â ñî ñòà âå ëè -
òîâ ñêîé ýëè òû, ïî ìíå íèþ Ð. Ïåò ðà óñ êà ñà, íå ïîä òâåð æäà åò ñÿ. Íåò
îñíî âà íèÿ ãî âî ðèòü î êà êîì-ëèáî çíà ÷è ìîì ÷èñ ëå «íî âûõ ëþ äåé»,
êî òî ðûå âëè ëèñü áû â óæå ñôîð ìè ðî âàâ øó þ ñÿ ñòðóê òó ðó çíà òè.
Èññëå äî âà íèå ñòðóê òó ðû ëè òîâ ñêîé çíà òè XV â. ó÷å íûé
íà ÷è íà åò ñ îá ñóæ äå íèÿ ïî íÿ òèÿ ðîäà. Äàæå ïðè ïî ìî ùè èí òåï ðå -
òà öèè ñèñ òå ìû èì¸í áîÿð îí ïû òà åò ñÿ îïðå äå ëèòü êîí òó ðû ñà ìî -
ñî ç íà íèÿ ðîäà â XIV–XV ââ. è óòâåð æäà åò, ÷òî ýòî áûëî «ãî ðè çîí -
òàëü íîå», à íå «âåð òè êàëü íîå» ñà ìî ñîç íà íèå, êîã äà ïî ìíè ëè ðî ä -
ñòâåí íè êîâ òîãî æå ñà ìî ãî ïî êî ëå íèÿ áî êî âûõ è áðà÷ íûõ ñâÿ çåé,
íî çà áû âà ëè î ïðà äå äàõ (ñ. 113). Cà ìî ñîç íà íèå ðîäà ïðè äà âà ëî
áîëü øîå çíà ÷å íèå ðî äñòâó ñî ñòî ðî íû ìà òå ðè. Ñ òà êîé êîã íà òèâ -
íîé ñòðóê òó ðîé ðîäà áûëà òåñ íî ñâÿ çà íà ïðî áëå ìà âîò ÷èí íûõ çå -
ìåëü áîÿð, êî òî ðûå äî âîëü íî äîë ãîå âðå ìÿ ÿâ ëÿ ëèñü ïðà âî âûì îáú -
åê òîì ðîäà. Îáñóæ äàÿ ïðî áëå ìó âîò ÷èí íûõ çå ìåëü, Ð. Ïåò ðà óñ êàñ
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
640
ïðè çíà åò, ÷òî ñà ìóþ âëè ÿ òåëü íóþ è êîí öåï òó àëü íóþ ìî äåëü ðàç -
âè òèÿ âîò ÷èí íûõ çå ìåëü ñî çäàë Ëîâ ìÿí ñêèé, õîòÿ è â ýòîé ìî äå ëè
îí íà õî äèò íå êî òî ðóþ íå ïîñ ëå äî âà òåëü íîñòü.  ðàç äå ëå èç ó ÷à åò ñÿ
îò íî øå íèå «òðå òè» ñ àäîï òà öè åé (óñû íîâ ëå íè åì) è çà ìå ÷à åò ñÿ,
÷òî â ýòîì âàæ íóþ ðîëü ñûã ðà ëè íîâ øåñ òâà, ïðè âíå ñåí íûå Öåð -
êîâüþ, êî òî ðàÿ, ïî ìíå íèþ àâ òî ðà, áûëà ãëàâ íûì êà íà ëîì ïðî -
íèê íî âå íèÿ â îá ùåñ òâî Ëèò âû ðèì ñêî ãî ïðà âà è ñ íèì ñâÿ çàí íî ãî
ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ.  ïî ñëåä íåé ÷àñ òè ýòî ãî ðàç äå ëà èñ ñëå äî âà -
òåëü, îá ñóæ äàÿ ðàç ìåð è ñòðóê òó ðó çåì ëåâ ëà äå íèÿ áîÿð, íå ñî ãëà -
øà åò ñÿ ñ óòâåð æäå íè åì Ëîâ ìÿí ñêî ãî î íå çíà ÷è òåëü íîì êî ëè ÷åñ -
òâå çåì ëåâ ëà äå íèé ëè òîâ ñêèõ áîÿð âî âðå ìå íà Âè òîâ òà. Èñòî÷ íè -
êè ïî êà çû âà þò äî âîëü íî ñëîæ íóþ ñòðóê òó ðó âëà äå íèé áîÿð â
Ëèò âå â íà ÷à ëå XV âåêà. Îíà íå ìî æåò áûòü àäåê âàò íî âû ðà æå íà
ôîð ìó ëîé: îäèí áî ÿ ðèí — îäèí äâîð. Ñòðóê òó ðå âîò ÷èí íûõ âëà äå -
íèé õà ðàê òå ðå íà èõ òî ïîã ðà ôè ÷åñ êàÿ íå öå ëîñ òíîñòü. Çåì ëè áî ÿð
áûëè ðàç áðî ñà íû â ðàç íûõ ìåñ òíîñ òÿõ ñòðà íû. Àâòîð àê öåí òè ðó åò
çíà ÷è ìîñòü âîò ÷èí íûõ çå ìåëü êàê îñíîâ íî ãî ãà ðàí òà ñî õðà íå íèÿ
ñî öè àëü íî ãî ñòà òó ñà (ñ. 131). Åñëè îá åä íåâ øèì ïðåä ñòà âè òå ëÿì
ðîäà ãðî çè ëà îïàñ íîñòü ñî öè àëü íîé äåã ðà äà öèè, ñî öè àëü íàÿ ñòà -
áèëü íîñòü, ïðåä ñòàâ ëÿ å ìàÿ ðî äîì, áûëà âàæ íà: âëè ÿ òåëü íûå ðî ä -
ñòâåí íè êè ÿâ ëÿ ëèñü ñà ìû ìè ëó÷ øè ìè ïî ñðåä íè êà ìè â ðå øå íèè
ðàç ëè÷ íûõ ïðî áëåì.
Ðîä òîãî âðå ìå íè ïðåä ñòàâ ëÿë ñÿ çà êðû òîé, îäíà êî ïî ñòî ÿí -
íî èç ìå íÿ þ ùåé ñÿ îá ùè íîé, â êî òî ðîé ðî äñòâî ñî ñòî ðî íû îòöà è
ìà òå ðè èìå ëî â ïðè íöè ïå ðàâ íîå çíà ÷å íèå. Ñòðóê òó ðà òà êî ãî ðîäà
íå áûëà ñòà áèëü íîé, òàê êàê êàæ äîå ïî êî ëå íèå ñó ùåñ òâî âà ëî â íî -
âîé ðî äñòâåí íîé êîí ñòå ëÿ öèè. Ïî ýòîé ïðè ÷è íå ðîäà òîãî âðå ìå íè
íå èìå ëè ñòà áèëü íûõ çåì ëåâ ëà äå íèé, è èõ ñî ñòàâ èç ìå íÿë ñÿ ñ êàæ -
äûì ðàç äå ëîì, áðà êîì èëè íà ñëå äñòâîì. Â òà êèõ óñëî âè ÿõ íà ïðî -
òÿ æå íèè äëè òåëü íî ãî âðå ìå íè íå ìîã ëè ñôîð ìè ðî âàòü ñÿ íà ñëå ä -
ñòâåí íûå èìå íà ðîäà è äîë ãîâ ðå ìåí íûå «ðî äî âûå ãíåç äà». Ýòî
îá ñòî ÿ ò åëüñòâî è îïðå äå ëè ëî õà ðàê òåð «ðàç áðî ñàí íîñ òè» çåì ëå -
âëà äåíèé áîÿð. Ïî ëè òè ÷åñ êàÿ êî îð äè íà öèÿ âíóò ðè ðîäà íå ÿâ ëÿ åò -
ñÿ ñàìà ñî áîé ðàç óìå þ ùåé ñÿ, îäíà êî î÷å âèä íî, ÷òî ðî äñòâåí íûå
ñâÿ çè ïî ìî ãà ëè â ôîð ìè ðî âà íèè ïî ëè òè ÷åñ êèõ ãðóïï. Îñíîâ íû ìè
ôóíê öè ÿ ìè ðîäà ÿâ ëÿ ëèñü îá åñ ïå ÷å íèå ñâî èì ÷ëå íàì ñî öè àëü íîé
ñòà áèëü íîñ òè, îõðà íû ëè÷ íîñ òè è çà áî òû î ïà ìÿ òè ïðåä êîâ.
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
641
Çà êàí ÷è âàÿ ðàç äåë, àâ òîð óòâåð æäà åò, ÷òî â «XV âåêå ðîä è
äàëü øå èã ðàë âàæ íûå ôóíê öèè â æèç íè îá ùåñ òâà. Íåñ ìîò ðÿ íà äî -
âîëü íî íå îïðå äå ëåí íûé åãî ïðà âî âîé ñòà òóñ, îí ïðå âîñ õî äèë ñâî -
èì âëè ÿ íè åì íà îò äåëü íî ãî èí äè âè äà âñå äðó ãèå ñî öè àëü íûå
ñòðóê òó ðû. Ìî äåëü ðîäà áûëà èñïîëüçî âà íà â ñî çäà íèè íî âûõ “ãî -
ðè çîí òàëü íûõ” ñòðóê òóð íûõ ñî îá ùåñòâ — áðàòñòâ, ìî íà øåñ êèõ
îá ùèí, êî òî ðûå â ñâîþ î÷å ðåäü ïå ðå íÿ ëè è ÷àñòü ïðå ðî ãà òèâ ðîäà.
Ñ òå ÷å íè åì âðå ìå íè äðó ãàÿ ÷àñòü ôóíê öèé ðîäà ïå ðå øëà ê ñôîð -
ìè ðî âàâ øèì ñÿ ãî ñó äà ðñòâåí íûì èí ñòè òó öè ÿì. Èçìå íèë ñÿ è ñàì
ðîä. Øè ðî êàÿ ñåòü ðî äñòâåí íûõ ñâÿ çåé, êî òî ðûå êîã äà-òî ôîð ìè -
ðî âà ëè åãî ìîùü, ñòà ëà íå àê òó àëü íîé. Ÿ çà ìå íÿ ëî æå ëà íèå ñêîí -
öåí òðè ðî âàòü çíà ÷è ìîñòü ðîäà è åãî áî ãà òñòâà â îäíèõ ðó êàõ, òà -
êèì îá ðà çîì ïû òà ÿñü îõðà íèòü ñåáÿ îò âîç ìîæ íî ãî ðàç äå ëà âîò -
÷èí íûõ çå ìåëü» (ñ. 140).
 ïî ñëåä íåé ÷àñ òè ýòî ãî ðàç äå ëà ó÷å íûé ïû òà åò ñÿ ðàñ êðûòü
íå êî òî ðûå àñ ïåê òû ïî âñåä íåâ íîé æèç íè çíà òè. Îäíà êî èç-çà òîãî,
÷òî èñ òî÷ íè êè XV â. îá ýòîì ïî ÷òè íå ãî âî ðÿò, ïðåä ñòàâ ëÿ å ìàÿ èí -
ôîð ìà öèÿ äî âîëü íî îá òå êà å ìà. Àâòîð óïî ìè íà åò øè ðî êî ðàñ -
ïðî ñòðà íåííîå ïðåä ïî ëî æå íèå, ÷òî, ñêî ðåå âñå ãî, çíàòü ïî ñû ëà ëà
ñâî èõ ñû íî âåé âî äâîð ïðà âè òå ëÿ. Ìåæ äó äâî ðîì ïðà âè òå ëÿ è âîò -
÷èí íû ìè çåì ëÿ ìè ïðî òå êà ëà è âñÿ æèçíü çíà òè. Ð. Ïåò ðà óñ êàñ îò -
ìå ÷à åò, ÷òî ñàìà çíàòü íå ìîã ëà îõâà òèòü âñå äåëà, ïî ý òî ìó íà ïî -
ìîùü ïðè çû âà ëà ïî ìîù íè êîâ, êî òî ðûõ îí ðàç äå ëèë íà òðè ãðóï -
ïû: ðî äñòâåí íè êè çíà òè; âî äâî ðå ðà áî òà þ ùèå çíàò íûå ëþäè;
áî ëåå íèç êî ãî ïðî èñ õîæ äå íèÿ ñëó æà ùèå è ðå ìåñ ëåí íè êè. Â îò -
äåëü íóþ ãðóï ïó îí âû äå ëèë äó õî âå íñòâî è ïè ñà ðåé (ñ. 146–147).
Íå ìà ëî âíè ìà íèÿ óäå ëå íî è îò ðà æå íèþ õðèñ òè àí ñêèõ öåí íîñ òåé
â æèç íè çíà òè. Òàê æå àê öåí òè ðó å ìî è ìíî ãî êîí ôåñ ñè î íàëü íîå
îêðó æå íèå ÂÊË.
 ðàç äå ëå ÷åò âåð òîì — «Âëàñòü çíà òè» — àâ òîð ïû òà åò ñÿ
íà é òè îò âåò íà âîï ðîñ: êà êóþ ðîëü â ñòðóê òó ðå âëàñ òè ÂÊË â
XIV–XV ââ. èã ðà ëè äîë æíîñ òíûå ëèöà. Òàê æå ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ
ôîð ìè ðî âà íèå ñèñ òå ìû äîë æíîñ òåé, ñòðóê òó ðà êî òî ðîé, ïî ìíå -
íèþ àâ òî ðà, áûëà äî âîëü íî ðàç âè òà íà ìåñ òàõ. Ð. Ïåò ðà óñ êàñ ìíî -
ãî âíè ìà íèÿ óäå ëÿ åò îá ú ÿñ íå íèþ ïðî òè âî ðå ÷èé: àíà ëè çè ðó åò ñî -
îò íî øå íèå òåð ìè íîâ «ñòà ðîñ òà» è «íà ìåñ òíèê»; ñëó ÷àè, êîã äà â
îäíî è òî æå âðå ìÿ îäíó äîë æíîñòü çà íè ìà ëî ñðà çó íå ñêîëü êî ÷å -
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
642
ëî âåê.  ýòîì ðàç äå ëå àâ òîð ñî ñðå äî òî ÷èë âíè ìà íèå òàê æå íà êî -
ðå ëÿ öèè ïåð ñî íà ëèé äîë æíîñ òíûõ ëèö è ðî äñòâåí íûõ ñâÿ çåé. Íà
îñíî âå èñ ñëå äî âà íèÿ ïåð ñî íàëü íî ãî ñî ñòà âà äîë æíîñ òåé îí äî êà -
çû âà åò, ÷òî íà ðî òà öèþ äîë æíîñ òíûõ ëèö âëè ÿ ëè ðî äñòâåí íûå
ñâÿ çè. È õîòÿ ðî äñòâî ñ äîë æíîñ òíûì ëè öîì íå áûëî íå îá õî äè -
ìûì óñëî âè åì äëÿ çà íÿ òèÿ òîé èëè èíîé äîë æíîñ òè, îäíà êî ÷àñ -
òûå ñëó ÷àè íà ñëå äî âà íèÿ äîë æíîñ òåé ïî êà çû âà þò, ÷òî âå ëè êèé
êíÿçü íå áûë çà èí òå ðå ñî âàí ìå íÿòü óñòî ÿâ øó þ ñÿ âëàñòü íà ìåñ òàõ.
Òà êàÿ ñè òó à öèÿ ñëî æè ëàñü ïî òî ìó, ÷òî ïðà âè òåëü, æå ëàÿ óòâåð -
äèòü ñâîþ âëàñòü íà ìåñ òàõ, íî åùå íå îá ëà äàÿ àä ìè íèñ òðà òèâ íîé
ñòðóê òó ðîé, îõâà òû âà þ ùåé âñþ ñòðà íó, äîë æåí áûë íå èç áåæ íî
èñ êàòü ïîä äåð æêè â ñðå äå ìåñ òíûõ áîÿð. Âðÿä ëè åìó áûëî âû ãîä -
íî ëî ìàòü èå ðàð õè ÷åñ êèå îò íî øå íèÿ, óñòà íî âèâ øè å ñÿ â çåì ëÿõ,
ïî âå òàõ, âî ëîñ òÿõ (ñ. 164). Ð. Ïåò ðà óñ êàñ, îñíî âû âà ÿñü íà òà êèõ
óòâåð æäå íè ÿõ, ïðåä ïî ëà ãà åò, ÷òî, çíàòü â Ëèò âå ñó ùåñ òâî âà ëà íå
òîëü êî ïî òî ìó, ÷òî êîã äà-òî ïðà âè òåëü íå êî òî ðûõ ïðåä ñòà âè òå ëåé
áîÿð íà çíà ÷èë íà âû ñî êèå äîë æíîñ òè, íî, ñêî ðåå âñå ãî, ïî òî ìó,
÷òî, íà çíà ÷àÿ èõ, îí ïî íè ìàë, êà êèì ëþ äÿì ìîæ íî ïðåä îñòà âèòü
òà êèå ïðà âà. Ïî ìíå íèþ àâ òî ðà, ïðå îá ëà äà þ ùåå â èñ òî ðè îã ðà ôèè
óòâåð æäå íèå î òîì, ÷òî «ïðè ðî äà ëè òîâ ñêèõ áîÿð áûëà äîë æíîñ ò -
íàÿ», äî âîëü íî óïðî ùåí íîå: îíî íå îò ðà æà åò ðå àëü íûõ ñî öè àëü -
íûõ è ïî ëè òè ÷åñ êèõ îò íî øå íèé â ëè òîâ ñêîì îá ùåñ òâå.  ðÿäû
âëàñ òâó þ ùåé ýëè òû ìîã ëè ïî ïàñòü è ëè÷ íîñ òè, êî òî ðûå íå çà íè -
ìà ëè íè êà êèõ äîë æíîñ òåé. Ïî ìíå íèþ àâ òî ðà, èå ðàð õèÿ âëàñ òâó -
þ ùåé ýëè òû íå ñî âïà äà ëà ñ ãðàäàöèåé äîëæíîñòåé è â áîëåå
ïîçäíèé ïåðèîä.
 äðó ãîé ÷àñ òè ÷åò âåð òî ãî ðàç äå ëà èñ ñëå äó åò ñÿ âëàñòü çíà òè
è âå ëè êî ãî êíÿ çÿ. Ð. Ïåò ðà óñ êàñ, ñî ãëà øà ÿñü ñ óòâåð æäå íè åì, ÷òî â
XV â. âëàñòü çíà òè ïî ñòî ÿí íî âîç ðîñ òà ëà, ïîä íè ìà åò âîï ðîñ î ñîîò -
íîøåíèè âëàñ òè âå ëè êî ãî êíÿ çÿ è çíà òè. Àâòîð ïû òà åò ñÿ îò âå òèòü
íà âîï ðîñ, êàê íà ýâî ëþ öèþ óïî ìÿ íó òûõ îò íî øå íèé ïî âëè ÿ ëî òî,
÷òî ïðà âè òåëü ïî ñòî ÿí íî íå æèë â ãî ñó äà ðñòâå; êàê íà ïî ëè òè ÷åñ -
êîå è ñî öè àëü íîå ðàç âè òèå ýòèõ îò íî øå íèé ïî âëè ÿ ëà ðå öåï öèÿ
ïî ëü ñêèõ ïðè ìå ðîâ, à êàê ìåñ òíîå íà ñëå äèå. ×òî áû îò âå òèòü íà
ýòè âîï ðî ñû, Ð. Ïåò ðà óñ êàñ îñî áîå âíè ìà íèå îá ðà ùà åò íà ãðóï ïû
çíà òè; ðàñ ñêðû âà åò ïðè íöè ïû ôîð ìè ðî âà íèÿ òà êèõ ãðóïï è ïû òà -
åò ñÿ íà é òè íî âûå êà òå ãî ðèè, îñíî âû âà ÿñü íà êî òî ðûõ, ìîæ íî áûëî
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
643
áû ïî-íî âî ìó èí òåð ïðå òè ðî âàòü ïî ëè òè ÷åñ êèå ñî áû òèÿ ÂÊË â
ðàñ ñìàò ðè âà å ìûé ïå ðè îä. Îí èñ ñëå äó åò ñôîð ìè ðî âàâ øè å ñÿ â êîí -
öå XIV è â íà ÷à ëå XV ââ. ãðóï ïû çíà òè; åå ðîëü â áîðü áå çà ïðå ñòîë
ìåæ äó Ñâèä ðè ãàé ëîì è Ñè ãèç ìóí äîì Êåé ñòó òî âè ÷åì â 1430–
1435 ãã., â óáè éñòâå Ñè ãèç ìóí äà Êåé ñòó òî âè ÷à è ïðàâ ëå íèè Êàçè -
ìèðà Éî ãàé ëî âè ÷à â 1447–1492 ãã. (ýòîò ïå ðè îä àâ òîð íà çû âà åò
ïå ðè î äîì êîí ñî ëè äà öèè çíà òè). Êîí êó ðåí öèÿ âíóò ðè äè íàñ òèè
Ãå äè ìè íî âè ÷åé ïî çâî ëè ëà ïðî ÿ âèòü ñÿ âîëè çíà òè. Èìåí íî êà òå ãî -
ðèÿ ãðóï ïû çíà òè, âî ãëà âå êî òî ðîé ñòî ÿë ïðåä ñòà âè òåëü èç äè íàñ -
òèè Ãå äè ìè íî âè ÷åé, ïî çâî ëÿ åò áî ëåå òî÷ íî èí òåð ïðå òè ðî âàòü
ìíî ãèå âàæ íûå ïî ëè òè ÷åñ êèå ñî áû òèÿ XV âåêà. Ïå ðå ìå íû â ðÿ äàõ
âëàñ òâî âà øåé äè íàñ òèè è çíà òè, ïðî èñøåä øèå â ïå ðè îä äëè òåëü -
íî ãî ïðàâ ëå íèÿ Êà çè ìè ðà, ïî âëè ÿ ëè íà èç ìå íå íèå ïðè íöè ïîâ
ôîð ìè ðî âà íèÿ ãðóïï çíà òè è, ÷òî íà è áî ëåå âàæ íî, íà êîí ñî ëè äà -
öèþ âëàñ òâî âàâ øåé ïðî ñëîé êè. Âî âòî ðîé ïî ëî âè íå XV â. çíàòü
íà ÷è íà åò âîñ ïðè íè ìàòü ñåáÿ êàê åäè íóþ êàñ òó, õîòÿ åå ïðåä ñòà âè -
òå ëè è äàëü øå áî ðþò ñÿ ìåæ äó ñî áîé çà áî ëåå âû ñî êîå ïî ëî æå íèå.
Ð. Ïåò ðà óñ êàñ, îá ñóæ äàÿ õà ðàê òåð âëàñ òè ýòîé ñî öè àëü íîé êàñ òû,
óòâåð æäà åò, ÷òî «âå ëè êèé êíÿçü ìîã ïðà âèòü òîëü êî ïðè ïî ìî ùè
çíà òè… Âëàñòü çíà òè íà ðó áå æå XIV–XV ââ. áûëà ðå àëü íûì ïî ëè -
òè ÷åñ êèì ôàê òî ðîì. Ïîä äåð æêè çíà òè äî áè âàë ñÿ êàæ äûé ïðà âè -
òåëü, âçî øåä øèé íà ïðå ñòîë» (ñ. 196).
 âû âî äàõ ê ðà áî òå èñ ñëå äîâ àòåëü àê öåí òè ðó åò âíè ìà íèå íà
òîì, ÷òî íà ñëå äñòâåí íóþ ïðè ðî äó çíà òè ïî òâåð æäà åò ñòà áèëü -
íîñòü ñî ñòà âà ýòîé ñî öè àëü íîé ïðî ñëîé êè. Çíàòü âðå ìåí Âè òîâ òà
áûëà íà ñëåä íè êîì çíàò íûõ ëþ äåé. Ïðåä ïî ëî æå íèå îá óíè÷ òî æå -
íèè è âû ìè ðà íèè ñòà ðîé çíà òè àâ òîð íå ïîä òâåð æäà åò. Ïî åãî ìíå -
íèþ, ðàñ ïðîñ òðà íåí íàÿ â èñ òî ðè îã ðà ôèè òå î ðèÿ îá èç íà ÷àëü íîé
âëàñ òè êíÿ çÿ, èç êî òî ðîé èñ õî äèò âñÿ ñòðóê òó ðà ïðàâ ëå íèÿ, íå ÿâ -
ëÿ åò ñÿ àäåê âàò íà âîï ðî ñó î ôóíê öè î íè ðî âà íèè âëàñ òè â ñðåä íå âå -
êî âîé Ëèò âå. Ñòî èò ãî âî ðèòü íå îá îïðå äå ëåí íîé õðî íî ëî ãè ÷åñ -
êîé ãðà íè öå, êî òî ðàÿ ðàç äå ëÿ åò «ïåð âè÷ íóþ» âëàñòü ïðà âè òå ëÿ è
«âòî ðè÷ íóþ» âëàñòü çíà òè, à î ðàç ëè÷ íîé ñòå ïå íè ýòèõ âëàñ òåé è
èõ êî ýã çèñ òåí öèè. Çíàòü èìå ëà ñâîè êîð íè âëàñ òè. Ïðà âè òåëü ìîã
ðàñ ñøè ðèòü èëè ñó çèòü åå ãðà íè öû, óìåíü øèòü ïî ëè òè ÷åñ êîå âëè -
ÿ íèå òîé èëè èíîé ïåð ñî íû, îäíà êî óñòðà íèòü èëè èñ òðå áèòü çíàòü
îí áûë íå â ñè ëàõ. È âî îá ùå, ïî ìíå íèþ àâ òî ðà, âðÿä ëè ïðà âî ìåð íà
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
644
òå î ðèÿ î êîí êó ðåí öèè ïðà âè òå ëÿ è çíà òè. Ïðà âè òå ëè íå âåëè îñîç -
íà íîé ïî ëè òè êè îá íîâ ëå íèÿ âëàñ òâó þ ùåé ýëè òû, äà è ñàìà çíàòü
ïðè çíà âà ëà âû ñøóþ âëàñòü âå ëè êî ãî êíÿ çÿ. Êîí ôëèê òû XIV–XV ââ.
íå ëüçÿ èí òåð ïðå òè ðî âàòü êàê ðå àê öèþ çíà òè íà ïðà âè òå ëÿ. Áûëî
áû îøè áî÷ íûì ïðî òè âî ïîñ òàâ ëÿòü ïðà âè òå ëÿ, ðà äå þ ùå ãî î öå -
ëîñ ò íîñ òè ãî ñó äà ðñòâà, è ýãî èñ òè÷ íóþ çíàòü, ïî îùðÿ þ ùóþ òåí -
äåí öèè äå öåí òðà ëè çà öèè ãî ñó äà ðñòâà. Çíàòü, âëà äå þ ùàÿ çåì ëÿ ìè
â ðàç ëè÷ íûõ ðå ãè î íàõ ñòðà íû è çà âÿ çàâ øàÿ ðî äñòâåí íûå ñâÿ çè ñ
ìåñ òíîé ýëè òîé, áûëà çà èí òå ðå ñî âà íà ñî õðà íèòü åäè íóþ âëàñòü.
Êîã äà ñî çäà âà ëèñü íî âûå ãî ñó äà ðñòâåí íûå ñòðóê òó ðû, óò -
âåð æ äà ëàñü äîë æíîñ òíàÿ ñèñ òå ìà, íå èç áåæ íà áûëà è òðàíñ ôîð ìà -
öèÿ ðîäà â ñòðî ãî àã íà òèâ íûé, â êî òî ðîì äî ìè íè ðî âà ëà íà ñëå ä -
ñòâåí íîñòü ïî ëè íèè îòöà. Ýòà òðàíñ ôîð ìà öèÿ ñâÿ çà íà ñ êîí öåí -
òðà öè åé âëàñ òè â ðó êàõ íå êî òî ðûõ ðî äîâ çíà òè. Òðàí ñôîð ìà öèþ
îò ðà æà åò ïî ÿâ ëå íèå èìåí («ôà ìè ëèé») ðî äîâ è ãå íå à ëî ãè ÷åñ êî ãî
ñà ìî ñîç íà íèÿ.
Ð. Ïåò ðà óñ êàñ, ïîä âî äÿ èòî ãè àíà ëè çà ñèñ òå ìû ìåñ òíûõ
äîë æíîñ òåé, óòâåð æäà åò, ÷òî òî ïîã ðà ôèÿ âëàñ òè ñòà ðîñ òû ñî âïà -
äà åò ñ ãå îã ðà ôè åé åãî ïðî èñ õîæ äå íèÿ: îá û÷ íî ñòà ðîñ òà ìè íà çíà -
÷à ëè òà êèõ ëèö, êî òî ðûå â óïðàâ ëÿ å ìûõ ìåñ òíîñ òÿõ èìå ëè ñâîè
àëî äû. Òà êîå óòâåð æäå íèå ïî çâî ëè ëî àâ òî ðó âû äâè íóòü ãè ïî òå çó
î äâî éñòâåí íîé ïðè ðî äå ñòà ðîñ òâà. Â òà ìîø íèõ óñëî âè ÿõ, ñî çäà -
âàÿ ãî ñó äà ðñòâåí íûå ñòðóê òó ðû, áûëî ïðî ñòî íå îá õî äè ìî èñ ïîëü -
çî âàòü ìåñ òíóþ èå ðàð õèþ. Âîç ðàñ òà íèå çíà ÷è ìîñ òè öåí òðàëü íûõ
äîë æíîñ òåé âî âòî ðîé ïî ëî âè íå ïðàâ ëå íèÿ Êà çè ìè ðà ñâÿ çà íî ñ
ïðî èñ õî äèâ øè ìè â òî âðå ìÿ ïðî öåñ ñà ìè ôîð ìè ðî âà íèÿ öåí òðàëü -
íûõ àä ìè íèñ òðà òèâ íûõ èí ñòè òó òîâ ãîñóäàðñòâà.
Òî îá ñòî ÿ ò åëüñòâî, ÷òî çíàòü â XV â. âëà äå ëà çåì ëÿ ìè, ðàç -
ìå ù¸ííû ìè â ðàç ëè÷ íûõ óãîë êàõ ñòðà íû, êî òî ðûå, ïî ìíå íèþ àâ -
òî ðà, áûëè äî âîëü íî îá øèð íû ìè è âî âðå ìå íà Âè òîâ òà (÷òî âõî -
äèò â ïðî òè âî ðå ÷èå ñ óòâåð æäå íèÿìè ïðåä û äó ùåé èñ òî ðè îã ðà -
ôèè), ïî çâî ëè ëî åé óòâåð äèòü ñâîþ âëàñòü â ðàç ëè÷ íûõ ðå ãè î íàõ è
çà âÿ çàòü ëè÷ íûå êîí òàê òû ñ ìåñ òíû ìè áî ÿ ðà ìè. Ýòî è áûë âàæ íûé
ôàê òîð êîí ñî ëè äà öèè ÂÊË. Â XV â. òîí æèç íè çíà òè çà äà âà ëî èñ -
ïîë íå íèå ïî ðó ÷å íèé ïðà âè òå ëÿ è óïðàâ ëå íèå âîò ÷èí íû ìè çåì ëÿ -
ìè. Âîò ÷èí íûå çåì ëè â îá ùåñ òâå òîãî âðå ìå íè áûëè îñíîâ íûì
öåí òðîì ñî öè àëü íîé êîì ìó íè êà öèè: îíè áûëè öåíòðîì ìåñ ò íîé
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
645
ïî ëè òè ÷åñ êîé âëàñ òè, â íèõ çíàòü ñòðî è ëà öåð êâè, íå êî òî ðûå
ïðåä ñòà âè òå ëè, ðó êî âî äñòâó ÿñü ïðè ìå ðîì ïðà âè òå ëÿ, èìå ëè äî -
âîëü íî ðàç âè òóþ ñòðóê òó ðó äâî ðîâ. Âëàñòü çíà òè ñî ñó ùåñ òâî âà ëà
ñ âëàñ òüþ âå ëè êî ãî êíÿ çÿ.
Ñëó ÷àè «íà ñëå äñòâåí íîñ òè» äîë æíîñ òåé, ïðå âðà ùå íèå áå -
íå ôè öèé â ôå î äû ïî êà çû âà þò, ÷òî â Ëèò âå â XV â. ñî çäà ëèñü óñëî -
âèÿ äëÿ ôîð ìè ðî âà íèÿ ôå î äàëü íîé ñèñ òå ìû. Ïðî öåññ ýòîò áûë âû -
ç âàí êîì ìó íè êà öè åé ñî çíàòüþ ñî ñåä íèõ êðà åâ è ñòðàí Çà ïàä íîé
Åâðî ïû, ïå ðåíè ìà å ìû ìè ýëå ìåí òà ìè ðû öàð ñêîé êóëü òó ðû, â íà -
÷à ëå XVI â. ïî ÿ âèâ øè ìè ñÿ îñíî âà ìè èå ðàð õèè òè òó ëîâ. Ïî òîì êè
ðàí íåé ëè òîâ ñêîé çíà òè, ïå ðåíè ìàÿ íî âûå ôîð ìû áî ÿð ñêîé æèç -
íè, ïðå âðà òè ëèñü â åâ ðî ïåé ñêèõ áîÿð.
Èçìå íå íèÿ â ñî öè àëü íûõ è ïî ëè òè ÷åñ êèõ ñòðóê òó ðàõ XV â.
íå ïî âëè ÿ ëè íè íà ñî öè àëü íóþ êîí ñèñ òåí öèþ âëàñ òè çíà òè, íè íà
å¸ ñî ñòàâ.  êîí öå ñòî ëå òèÿ â âåð õàõ âëàñ òè ìû íà õî äèì âíó êîâ è
ïðàâ íó êîâ çíà òè, æèâ øåé â êîí öå XIV â. Ïðè âè ëå ãè ÿ ìè ïðà âè òå ëÿ
íà çíà ÷åí íàÿ íà ïðà âÿ ùèå äîë æíîñ òè çíàòü â íî âûõ óñëî âè ÿõ òîëü -
êî óòâåð äè ëà è äî ïîë íè ëà óæå ñó ùåñ òâî âàâ øèå îò íî øå íèÿ. Îäíà -
êî èç ìå íè ëàñü ñòðóê òó ðà çíà òè: âëàñòü è áî ãà òñòâà âñ¸ áî ëåå ñî -
ñðå äî òà ÷è âà ëèñü â ðó êàõ îä íî ãî ðîäà. Òà êèì îá ðà çîì, íå êî òî ðûå
ïðåä ñòà âè òå ëè çíà òè ñìîã ëè ñûã ðàòü áî ëåå ÿð êóþ ðîëü â èñ òî ðèè,
íå æå ëè èõ ïðåä êè. Âìåñ òå ñ òåì, ïðî ÿ âè ëèñü è íå ãà òèâ íûå ïî ñëå ä -
ñòâèÿ, îò ðà çèâ øè å ñÿ íà ñî öè àëü íîì ïî ëî æå íèè çíà òè. Òðàí ñôîð -
ìà öèÿ ðî äî âîé ñòðóê òó ðû óâå ëè ÷è âà ëà îïàñ íîñòü âû ìè ðà íèÿ
îò äåëü íûõ ðî äîâ, à óìåíü øå íèå çíà ÷å íèÿ øè ðî êîé ñåòè ðî ä ñòâåí -
íûõ ñâÿ çåé, êî òî ðóþ íå ñìîã ëà äî êîí öà èç ìå íèòü òàê è íå çà -
âåðø¸ííàÿ ôå î äàëü íàÿ ñèñ òå ìà, ñòà ëî îä íîé èç ïðè ÷èí ïî ðà æå íèÿ
çíà òè âî âðå ìÿ ðå ôîðì ñå ðå äè íû XVI âåêà.
Éîëèòà Ñàðöåâè÷åíå
ÐÅÖÅÍDz¯, ÎÃËßÄÈ
646
|