Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78739 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І / В. Ададуров // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 391-419. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78739 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-787392015-03-21T03:01:52Z Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І Ададуров, В. Історія 2006 Article Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І / В. Ададуров // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 391-419. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78739 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Ададуров, В. Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Ададуров, В. |
| author_facet |
Ададуров, В. |
| author_sort |
Ададуров, В. |
| title |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І |
| title_short |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І |
| title_full |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І |
| title_fullStr |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І |
| title_full_unstemmed |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І |
| title_sort |
українське козацтво в уяві французького уряду доби наполеона і |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78739 |
| citation_txt |
Українське козацтво в уяві французького уряду доби Наполеона І / В. Ададуров // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 391-419. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT adadurovv ukraínsʹkekozactvovuâvífrancuzʹkogourâdudobinapoleonaí |
| first_indexed |
2025-07-06T02:47:59Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:47:59Z |
| _version_ |
1836864062865014784 |
| fulltext |
Âàäèì Àäàäóðîâ
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß²
ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ ÄÎÁÈ ÍÀÏÎËÅÎÍÀ ²
Ç
ãiäíî ç âèç íà ÷åí íÿì ôðàí öóçü êî ãî ìèñ ëè òå ëÿ Æàí-
Ïîëÿ Ñàð òðà, «îá ðàç — öå ïåâ íèé ñïîñiá, ÿêèì îá’ºêò
ïî ñòຠó ñâiäî ìîñòi, òàê áè ìî âè òè, öå — ïåâ íèé ñïîñiá,
ÿêèì ñâiäîìiñòü óÿâ ëÿº ñîái îá’ºêò»1. Íàé ïðî ñòiøèé ñïîñiá ñòâî -
ðè òè ó ñâiäî ìîñòi îá ðàç íiêî ëè íå áà ÷å íî ãî íà âëàñíi î÷i îá’ºêòà
ïî ëÿ ãຠâ óÿâ íî ìó îòî òîæ íåííi öüî ãî îá’ºêòà ç ÿêî þñü âèê ëþ÷ íî
àáî ïå ðå âàæ íî ïðè òà ìàí íîþ éîìó îçíà êîþ. Òà êèì ÷è íîì, ïðî òÿ -
ãîì XVII–XVIII ñò. â óÿâi ìåø êàíöiâ Çà õiäíî¿ ªâðî ïè Óêðà¿ íà íà é -
÷à ñòiøå àñîö iþ âà ëà ñÿ ç ïî íÿò òÿ ìè «êî çàö òâî» òà «êðà¿ íà êî çàêiâ».
Êî çàö òâî óÿâ ëÿ ëî ñÿ ñó ÷àñ íè êàì òèì ñóñïiëüíèì ñòà íîì, ÿêèé áóâ
íàä iëå íèé íå âiä’ºìíè ìè ïðà âà ìè ãðî ìà äÿí Óêð à¿íñüêî¿ äåð æà âè2.
Öåé óÿâ íèé îá ðàç ïî ÷àâ âòðà ÷à òè ñâîþ âè ðàçíiñòü ïiñëÿ ëiêâiäàöi¿
ðîñiéñüêèì óðÿ äîì Ãåòü ìàí ùè íè òà Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i, à íà çâà
«Óêðà¿ íà» ïiäìiíþ âàëà ñÿ òî ïîí iìîì «Ìà ëî ðîñ iÿ»3. Íàï ðèêiíöi
XVIII ñò. âiäî ìèé ðîñiéñüêèé ãå îã ðàô Ãåíðiõ Øòîðõ âiäçíà ÷àâ, ùî
«ùå äî íå äàâ íà êî çà êè ñòà íî âè ëè ºäè íèé ïðî øà ðîê ãðî ìà äÿí ó
[ñâî¿é] äåð æàâi, àëå íèíi ¿õíþ êîí ñòè òóö iþ ìàé æå çâå äå íî íà íi -
âåöü»4. Îäíàê íà ïî ÷àò êó XIX ñò. êî çàö òâî çíî âó íà êî ðîò êèé ÷àñ
îïà íó âà ëî óÿâó ìåø êàíöiâ Çà õî äó. Ó êðà¿ íàõ Íiìå÷ ÷è íè, à òà êîæ ó
Ôðàíöi¿ ñïîñ òåð iãà ëî ñÿ ïî æâàâ ëåí íÿ iíòå ëåê òó àëü íî ãî iíòå ðå ñó
ùîäî Óêðà¿ íè: â öåé âiäíîñ íî êî ðîò êèé ïåð iîä, ÿêèé îõîï ëþ âàâ
1804–1814 ðð., ïî áà ÷è ëè ñâiò äîñëiäæåí íÿ Êàð ëà ôîí Ïëî òî, Éî çå -
ôà Òðà´åðà, Ôðiäðiõà ôîí ¥ðåò öìþë ëå ðà, Íiêî ëÿ-Ëó¿ Ïiññî, Æàí-
Ëó¿ Êàð ðà, Øàðëü-Ëó¿ Ëå çþ ðà, â ÿêèõ áóëî îïè ñà íî iñòîð iþ òà çâè -
÷à¿ «êî çàöü êî¿ íà öi¿»5.
Ïåð øîï ðè ÷è íîþ ïî ÿ âè çãà äà íèõ ïðàöü ñòà ëà ñïðè ÿò ëè âà
ïî ëiòè÷ íà êîí ’þí êòó ðà, ÿêà ïiäòðè ìó âà ëà ñÿ âiéíà ìè ôðàí öóçü êî -
ãî iìïå ðà òî ðà Íà ïî ëå î íà I ñóï ðî òè Ðîñi¿. Íà ïî ëÿõ áèòâ ç ðîñié -
ñüêè ìè àð ìiÿ ìè ôðàí öó çè é ¿õíi íiìåöüêi ñî þç íè êè íå îäíî ðà çî âî
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006 391
ñõðå ùó âà ëè çáðîþ ç êî çàöü êè ìè âiéñüêà ìè, ÿêi âiäçíà ÷à ëè ñÿ õî -
ðîá ðiñòþ òà çâè òÿ ãîþ. Ñâî¿ ìè äè êó íñüêè ìè, ÿê íà ïî ãëÿä ôðàí -
öóçiâ, çîâíiøíiñòþ, çâè÷ êà ìè é îñîá ëè âî ìà íå ðîþ âåñ òè áié, ÿêà
ïî ëÿ ãà ëà ó íå ñïîä iâà íèõ ðåé äàõ ñóï ðî òè âî ðî ãà, êî çà êè âèê ëè êà ëè
ïiäñâiäîìi ñòðàõ òà ïî âà ãó. Ñïîñiá æèòòºäiÿëü íîñòi êî çàêiâ âè äà -
âàâ ñÿ ôðàí öó çàì íå ñõî æèì íå ëèøå íà ºâðî ïåéñüêi, àëå é
ðîñiéñüêi êóëü òóðíi âçiðöi, à âiäòàê ó Íà ïî ëå î íà ðàíî ÷è ïiçíî ìó -
ñè ëà ç’ÿ âè òè ñÿ äóì êà ñòî ñîâ íî ìîæ ëè âîñòi ïî ñëó æè òè ñÿ «äè êîþ»
ñè ëîþ êî çàêiâ ñóï ðî òè òiº¿ æ Ðîñi¿.
Ùå â äîáó «Äàâ íüî ãî ïî ðÿä êó» (òîá òî äî ðå âî ëþöi¿ 1789 ð.),
çíà þ ÷è ïðî îá ìå æåí íÿ ñâî áîä óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ðîñiéñüêèì
öà ðà òîì, óðÿä Ôðàíöi¿, âî ÷å âèäü, ïëå êàâ ïåâíi iëþçi¿ ùîäî ìîæ ëè -
âîñòi âè êî ðèñ òà òè óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ç ìå òîþ ïðî òèäi¿ íå áà æà íî -
ìó äëÿ ñåáå òå ðè òîð iàëü íî ìó ðîç øè ðåí íþ Ðîñi¿ êîø òîì Îñìà í -
ñüêî¿ iìïåði¿6. Âiäòàê çà öiêàâ ëåí íÿ óêð à¿íñüêèì êî çàö òâîì ç áîêó
ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó â äîáó Íà ïî ëå î íà I áóëî íà é òiñíiøèì ÷è íîì
ïî â’ÿ çà íî ç öiºþ ïðà äàâ íüîþ òðà äèöiºþ ôðàí öóçü êî¿ ïî ëiòè êè,
îäíàê ôîð ìó âà ëî ñÿ âæå ó ðàì êàõ öiëêîì íî âî¿ ïî ëiòè÷ íî¿ ñè òó à -
öi¿, ÿêà îá óìîâ ëþ âà ëà ñÿ iíêîð ïî ðàöiºþ «êðà¿ íè êî çàêiâ» äî ñêëà äó
Ðîñiéñüêî¿ äåð æà âè. Îäíàê ÷è çáå ðåã ëè êî çà êè ïî ÷óò òÿ ãiäíîñòi,
ñâî áî äè òà íå íà âèñòi ùîäî ñâî¿õ ãíî áè òåëiâ? ×è áóëè â íèõ ùå
ñèëè ïiäíÿ òè ñÿ çi çáðîºþ â ðó êàõ ñóï ðî òè Ðîñi¿, çäiéñíèâ øè òà êèì
÷è íîì êî ðèñ íó äëÿ Ôðàíöi¿ äè âåð ñiþ? Ñàìå öi ïè òàí íÿ ö³êà âè ëè
ôðàí öóçü êèõ óðÿ äîâöiâ i çìó øó âà ëè ¿õ äî âè ðîá ëåí íÿ ïåâ íî ãî
ñòàâ ëåí íÿ ùîäî íà ùàäêiâ êî çàêiâ, à âiäòàê âè êàð áî âó âà ëè â óÿâi
Íà ïî ëå î íà òà êîëà éîãî íà é áëèæ ÷èõ ñïiâðî áiòíèêiâ ïåâ íèé îá ðàç
«êî çàöü êî ãî êðàþ» ÿê òà êî ãî, ùî íå áóâ ðîñiéñüêèì àíi çà äó õîì,
àíi çà òðà äèö iÿ ìè. Òà êèì ÷è íîì, Óêðà¿ íà ïðî äîâ æó âà ëà iñíó âà òè â
óÿâ ëåí íÿõ i ïðî åê òàõ ôðàí öóçü êèõ âîºíà ÷àëü íèêiâ òà ïî ëiòèêiâ íà -
âiòü òîäi, êîëè ñòà ëà ëè øåíü ñïî ãà äîì äëÿ ñà ìèõ íà ùàäêiâ
óêðà¿íñüêèõ êîçàêiâ.
Öþ ñòàò òþ ïðè ñâÿ ÷å íî ðå êî íñòðóêöi¿ çìiñòó òà ïñè õî ëî -
ãi÷íî ãî çà áàð âëåí íÿ óÿâ ëåíü óðÿ äó íà ïî ëå îíiâñüêî¿ Ôðàíöi¿ ñòî -
ñîâ íî óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà. Ùîá çäiéñíè òè òàêå äîñëiäæåí íÿ,
ñëiä áóëî âè ÿ âè òè òà ïðî à íàë içó âà òè iíôîð ìàöiéíi ïåð øîä æå ðå ëà
çãà äà íèõ óÿâ ëåíü. Öi ïåð øîä æå ðå ëà âè ðiçíÿ þòü ñÿ ðiçíî ì à íiò íiñ -
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
392
òþ ñâî ãî ïî õîä æåí íÿ, õà ðàê òå ðîì é îá ñÿ ãîì íà âå äå íî¿ ó íèõ
iíôîð ìàöi¿. ×àñ òè íà ç íèõ, ÿê îò, íà ïðèê ëàä, ôðàí öóçü êå äèï ëî ìà -
òè÷ íå ëèñ òó âàí íÿ òà ðiçíî ìàíiòíi ìå ìî ðàí äó ìè äîáè «Äàâ íüî ãî
ïî ðÿä êó» ç Àðõiâó Ìiíiñòå ðñòâà çà êîð äîí íèõ ñïðàâ, âiäîá ðà æà ëà
ñè òó àö iþ óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ñòà íîì íà ìî ìåíò ëiêâiäàöi¿ Çà ïî -
ðîçü êî¿ Ñi÷i é íå âiäïîâ iäà ëà ó iíôîð ìà öiéíî ìó ñåíñi ðå àë iÿì ïî -
÷àò êó XIX ñò. Öiºþ æ âà äîþ âiäçíà ÷à ëè ñÿ ïðàöi ôðàí öóçü êèõ ïèñü -
ìåí íèêiâ Âîëü òå ðà òà Êëîä-Êàð ëî ìà íà Ðþëüºðà, ÿêi ïðî ÷è òàâ Íà -
ïî ëå îí. Çíà÷ íî àê òó àëüíiøó iíôîð ìàö iþ ìiñòè ëè ïî âiäîì ëåí íÿ
àãåíòiâ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó â Óêðà¿íi, ÿê îò, íà ïðèê ëàä, êàï iòà íà
Áóð´óåíà, ÷è ôðàí öóçü êî¿ âiéñüêî âî¿ ðîçâiäêè ïåð iî äó âiéíè
1812 ð. Ïåâ íó iíôîð ìà öiéíó öiííiñòü ìàëè óêëà äåíi çà âêà çiâêîþ
Íà ïî ëå î íà íà ïå ðå äîäíi çãà äà íî¿ âiéíè «Ñòà òèñ òè÷íi îïè ñè» Ðî -
ñié ñüêî¿ iìïåði¿, äî íà ïè ñàí íÿ ÿêèõ áóëî çà ëó ÷å íî àíàë iòèêiâ Ñòà -
òèñ òè÷ íî ãî âiääiëó Âiéñüêî âî ãî ìiíiñòå ðñòâà, ÿêi âè êî ðèñ òà ëè ó
ñâî¿é ïðàöi äîñëiäæåí íÿ ðîñiéñüêèõ, íiìåöü êèõ òà ôðàí öóçü êèõ
íà óêîâöiâ, ïó áëiêàöi¿ ðîñiéñüêî ãî óðÿ äó, à òà êîæ ñâiä÷åí íÿ ÷èñ -
ëåí íèõ ïî äî ðîæ íèêiâ7. Âòiì, ÷è íå íà é ïî âíiøó iíôîð ìàö iþ ùîäî
óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ìiñòè ëè ìå ìî ðàí äó ìè òà ïî âiäîì ëåí íÿ äiÿ÷iâ
ïî ëüñüêî ãî ïàò ðiî òè÷ íî ãî ðóõó, ÿêi, äî ìà ãà þ ÷èñü âiä Ôðàí öi¿ äî -
ïî ìî ãè ó ñïðàâi âiäáó äî âè Ïîëüùi ó ìåæ àõ äî ¿¿ ïîä iëiâ, áóëè âàæ -
ëè âè ìè iíôîð ìà òî ðà ìè Íà ïî ëå î íà òà ÷ëåíiâ éîãî êàá iíå òó ñòî ñîâ -
íî íà ñå ëåí íÿ çà õiäíî¿ ÷àñòèíè Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿.
Âèò âî ðå íèé ïîºäíàí íÿì óñiõ öèõ ïîä iáíèõ i ñó ïåðå÷ëèâ èõ,
ïðàâ äè âèõ i ôàí òàñ òè÷ íèõ, àíàõ ðî íi÷íèõ i ñó ÷àñ íèõ ñâiä÷åíü îá -
ðàç óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà â óÿâi ôðàí öóçü êèõ óðÿ äîâöiâ ôîð ìó -
âàâ ñÿ çà ðà õó íîê íà ãðî ìàä æåí íÿ âñå íî âèõ i íî âèõ iíôîð ìà öiéíèõ
äà íèõ íà ïðî òÿçi ìàé æå ïiâòî ðà äå ñÿò êà ðîêiâ ïå ðå áó âàí íÿ Íà ïî -
ëå î íà ïðè âëàäi. Âiäòàê öåé îá ðàç áóâ íå îäíà êî âèé çà çìiñòîì òà
÷iòêiñòþ â óÿâi ðiçíèõ ïðåä ñòàâ íèêiâ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó i çà ëå æàâ
âiä ñòó ïå íþ ïî iíôîð ìî âà íîñòi êîæ íî ãî ç íèõ. Çãiäíî ç ñó ÷àñ íè ìè
ïñè õî ëî ãi÷íè ìè òå îð iÿ ìè ìà ëî¿ ñî öiàëü íî¿ ãðó ïè, ïðè êëà äîì ÿêî¿
º òà êîæ âóçü êå êîëî ïî â’ÿ çà íèõ âiäïîâ iä àëüíiñòþ çà äîëþ êðà¿ íè é
îïî âè òèõ îðå î ëîì äåð æàâ íî¿ òàºìíèöi óðÿ äîâöiâ, íà é áiëüøå ïî -
iíôîð ìî âà íèì ÷ëå íîì ãðó ïè ââà æàºòüñÿ çà çâè ÷àé ¿¿ ëiäåð8, ó äà íî -
ìó âè ïàä êó iìïå ðà òîð Íà ïî ëå îí. Ñòî ñîâ íî îñòàí íüî ãî öå ïðà âè ëî
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
393
ñïðàâ äæóºòüñÿ ïî âíîþ ìiðîþ, áî iìïå ðà òîð ôðàí öóçiâ âè ÿâ ëÿâ
ïîä è âó âàð òå áà æàí íÿ òðè ìà òè ðóêó íà ïóëüñi âñiõ ïîä ié íå ëèøå ó
éîãî ðîç ëî ãèõ âî ëîäi ííÿõ, àëå é çà ¿õíiìè ìåæ àìè, äiçíà âà òè ñÿ íà -
âiòü ïðî íà é äðiáíiøi ïîä ðî áèöi ñòà íî âè ùà ðiçíèõ, îñîá ëè âî âî ðî -
æèõ, äåð æàâ. Ïðî òÿ ãîì ñâ ïî ëiòè÷ íî¿ äiÿëü íîñòi âií íå â òîì íî
ïî ðè íàâ ó ñòî ñè iíôîð ìà öiéíèõ äà íèõ ñòî ñîâ íî óñüî ãî, ùî õî÷
ÿêè ìîñü ÷è íîì ìîã ëî ïðè ñëó æè òè ñÿ ñïðàâi éîãî æèò òÿ — ðîç áó -
äîâi âëàñ íî¿ iìïåði¿9. Ó ìiðó âiääà ëåí íÿ âiä iìïå ðà òî ðà ñòóïiíü ïî -
ií ôîð ìî âà íîñòi ÷ëåíiâ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ìó ñèâ ñïà äà òè, à
âiðíiøå — ñïåö iàë içó âà òè ñÿ ñòî ñîâ íî âóæ ÷èõ ïè òàíü çîâíiøíüî¿
÷è âí óòðiøíüî¿ ïî ëiòè êè. Âòiì, ó òîìó, ùî ñòî ñó âà ëî ñÿ çîâíiøíüî¿
ïî ëiòè êè çà ãà ëîì i âiäíî ñèí ç Ðîñiéñüêîþ iìïåðiºþ, çîê ðå ìà, äàíi,
ÿêi íàä õî äè ëè äî iìïå ðà òî ðà ç íà é ðiçíî ì àíiòíiøèõ äæå ðåë, ïî ïå -
ðåä íüî ïðî õî äè ëè ÷å ðåç ðóêè éîãî íà é áëèæ ÷èõ ñïiâðî áiòíèêiâ —
äåð æàâ íî ãî ñåê ðå òà ðÿ Þ´-Áåð íà ðà Ìàðå, êîò ðî ãî òà êîæ áóëî ïðè -
çíà ÷å íî 1811 ð. ìiíiñòðîì çà êîð äîí íèõ ñïðàâ, éîãî ïî ïå ðåä íèêiâ
íà öié ïî ñàäi — Øàðëü-Ìîð iñà Òà ëåé ðà íà, Æàí-Áà òiñòà Øàì -
ïàíü¿, à òà êîæ âiéñüêî âèêiâ — íà ÷àëü íè êà Ãå íå ðàëü íî ãî øòà áó
Ëó¿-Àëåêñàíäðà Áåðòüº, ïðè íöà Åæå íà Áî íà ïàð òà, êî ìàí äó âà ÷à
ôðàí öóçü êè ìè âiéñüêà ìè ó êðà¿ íàõ Ðåéíñüêî¿ êîí ôå äå ðàöi¿ Ëó¿-
Íi êî ëÿ Äàâó. Öÿ åëiòíà ãðó ïà îñiá, ÿêi êî ðèñ òó âà ëè ñÿ äîâ iðîþ Íà -
ïî ëå î íà é, ÿê âèä íî ç ëèñ òó âàí íÿ îñòàí íüî ãî, ùî äåí íî, à iíîäi é
ùî ãî äè íè îá ìiíþ âà ëà ñÿ ç íèì òà ìiæ ñî áîþ iíôîð ìàöiºþ ðiçíî ãî
ðîäó, áå çó ìîâ íî, ìàëà îäíà êî âå ç iìïå ðà òî ðîì iíôîð ìà öiéíå íà -
ñíà æåí íÿ, à âiäòàê — ïîä iáíå çà ñïî ñî áîì i ïñè õî ëî ãi÷íîþ òî -
íàëü íiñòþ ñïðèé íÿò òÿ âiäîá ðà æå íèõ ó öié iíôîð ìàöi¿ ÿâèù. Íå
ñòà ëî âè íÿò êîì òà êîæ ôîð ìó âàí íÿ â óÿâi öèõ äiÿ÷iâ îá ðà çó óêð à¿í -
ñüêî ãî êî çàö òâà. Öåé îá ðàç ôîð ìó âàâ ñÿ íà îñíîâi äà íèõ ñòî ñîâ íî
ãå îã ðà ôi÷íî ãî ñòà íî âè ùà «êî çàöü êî ãî êðàþ», éîãî ïðè ðîä íèõ
îñîá ëè âîñ òåé i ðå ñóðñiâ, ÷è ñåëü íîñòi òà çà íÿòü íà ñå ëåí íÿ, ñòðóê òó -
ðè òà ïî ëiòè÷ íèõ óïî äî áàíü ñóñïiëüíîñòi, îñîá ëè âîñ òåé äó õîâ íî¿
êóëü òó ðè (åòíi÷íî¿ ïðè íà ëåæ íîñòi, âiðî âèç íàí íÿ, ìîâè, ïî áó òó,
iñòîði¿) éîãî ìåø êàíöiâ. Âiäòàê, äëÿ òîãî, ùîá ðå êî íñòðó þ âà òè
ñòâî ðåíi íà îñíîâi öiº¿ iíôîð ìàöi¿ óÿâ ëåí íÿ Íà ïî ëå î íà ñòî ñîâ íî
óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ, ñëiä ïðî à íàë içó âà òè òà ñèí òå çó âà òè çìiñò
äæå ðåë iíôîð ìà öiéíî ãî íà ñíà æåí íÿ iìïå ðà òî ðà òà éîãî óðÿ äó.
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
394
* * *
Íà ïå ðå äîäíi âiéíè 1812 ð. Íà ïî ëå îí çà ïîâ çÿâ ñÿ âèâ ÷à òè
ðiçíî ìàíiòíi ìà òåð ià ëè ñòî ñîâ íî ñòà íî âè ùà Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿.
Ïîìiæ çà ïðî ïî íî âà íèõ éîãî óâàçi äî êó ìåíòiâ ç Àðõiâó Ìiíiñòå ð -
ñòâà çà êîð äîí íèõ ñïðàâ çíà õî äèâ ñÿ é óðè âîê iç äî ïî âiäíî¿ çà ïèñ êè
íå âiäî ìî ãî àâ òî ðà ïiä íà çâîþ «Ñïîñ òå ðå æåí íÿ ïðî óêð à¿íñüêèõ
êî çàêiâ». Ó öüî ìó óðèâ êó âiäçíà ÷à ëî ñÿ, ùî «öi êî çà êè, ÿêi ñïî ÷àò -
êó áóëè íå çà ëåæ íè ìè, ïå ðåé øëè ïiä çâåð õíèö òâî Ïîëüùi, ïî ñòié -
íî çáåð iãà þ ÷è ôîð ìó íå çà ëåæ íî ãî óðÿ äó, à çãî äîì — ïiä ÿðìî Ðî -
ñi¿. Âîíè æè âóòü, ÿê âiäî ìî, â êðà¿íi, äå ðîç òà øî âó þòü ñÿ ïî ðî ãè
Áî ðèñ ôå íó»10. Î÷å âèä íî, ùî ïiñëÿ çíè ùåí íÿ 1775 ð. Çà ïî ðîçü êî¿
Ñi÷i çãà äà íå àâ òî ðîì çà ïèñ êè ìiñöå ðîç òà øó âàí íÿ çà ïî ðîæöiâ âæå
íå âiäïîâ iäà ëî äiéñíîñòi, àëå, çà áðà êîì iíøèõ äà íèõ, öåé äî êó -
ìåíò ìiã ââà æà òè ñÿ êîì ïå òåí òíè ìè îðãà íà ìè Ôðàí öóçü êî¿ äåð æà -
âè ÿê âàð òå äîâ iðè ïåð øîä æå ðå ëî. Âêà çó þ ÷è íà íå áåç ïå êó òà êî¿
iíôîð ìà öiéíî¿ ïî õèá êè, äè ðåê òîð àðõiâó ãðàô Àëåêñàíäð-Ìîðiñ
ä’Îòðiâ çà ñòåð iãàâ ó ñâî¿é ñóï ðîâiäíié çà ïèñöi, ùî «âñi öi äî êó ìåí -
òè âè äà þòü ñÿ ìåíi òà êè ìè, ùî ìiñòÿòü ñòàði, íå ïîâíi òà íå ïåâíi
iíôîð ìàöi¿ ïðî êðà¿ íó, ÿêó íà ñïðàâäi íàä çâè ÷àé íî âàæ êî îïè ñà òè,
çâà æà þ ÷è íà ¿¿ âå ëå òå íñüêèé ðîçìið, íà ïiââàð âà ðñüêèé i íà ïiâêîí -
òðîëü î âà íèé ñòàí i, îñîá ëè âî, òi çìiíè, ùî âîíà çà çíຠâíà ñëiäîê
ñâî ãî ïî ñëiäîâ íî ãî i ìà ëî ðå´óëÿð íî ãî ïî ñòó ïó íà øëÿ õó äî
öèâiëiçàöi¿». Íà ïiäòâåð äæåí íÿ ñâ äóì êè ãðàô íà âiâ ïðè êëàä
âiäñóòíiõ ó ôðàí öóçü êî ìó äèï ëî ìà òè÷ íî ìó ëèñ òó âàííi äà íèõ ñòî -
ñîâ íî âiéíè øâå äñüêî ãî êî ðî ëÿ Êàð ëà XII ñóï ðî òè Ðîñi¿: «Êî ðåñ -
ïîí äåí öiÿ Ìiíiñòå ðñòâà çà êîð äîí íèõ ñïðàâ ÷àñiâ Êàð ëà XII ìîã ëà
á áóòè äî ñèòü öiêà âîþ (äëÿ íàñ. — Â. À.), ÿêùî á âîíî [ñâî ãî ÷àñó]
äîç âî ëè ëî ôðàí öóçü êèì ïî ñëàì ñóï ðî âîä æó âà òè öüî ãî ìî íàð õà â
éîãî ïî õî äàõ»11.
×è òî ïiä âðà æåí íÿì çãàä êè À.-Ì. ä’Îòðiâîì ïî õîäiâ øâå -
äñüêî ãî êî ðî ëÿ, ÷è òî øâèä øå ç îãëÿ äó íà âëàñ íå áà æàí íÿ âèâ ÷è òè
íå âäà ëèé äîñâiä ñâî ãî ïî ïå ðåä íè êà ó ñïðàâi çíè ùåí íÿ Ðîñi¿, Íà -
ïî ëå îí, çãiäíî ç äîñ òî âiðíè ìè äà íè ìè, îçíà éî ìèâ ñÿ íà ïî ÷àò êó
1812 ð. ç Âîëü òå ðî âîþ «²ñòîðiºþ Êàð ëà XII», çâåð íóâ øè îñîá ëè âó
óâà ãó íà òó ÷àñ òè íó îïîâiäi, ó ÿêié éøëî ñÿ ïðî âiéñüêî âó êàì ïàí iþ
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
395
â Ëèòâi òà Óêðà¿íi12. Îïîâ iäà þ ÷è ïðî óõâà ëå íå ïî áëè çó Ñìî ëå í -
ñüêà êî ðî ëåì Êàð ëîì ðiøåí íÿ ñïðÿ ìó âà òè ñâîº âiéñüêî ëiâî áå ðåæ -
æÿì Äíiïðà ó íà ïðÿì êó íà ïiâäåíü, Âîëü òåð íà âiâ îïèñ «Óêðà¿ íè,
êðà¿ íè êî çàêiâ, ÿêó ðîç òà øî âà íî ìiæ Ìà ëîþ Òà òàðiºþ, Ïîëü ùåþ,
Ìîñ êîâiºþ». Çà îêðåñ ëåí íÿì öüî ãî ôðàí öóçü êî ãî ìèñ ëè òå ëÿ,
Óêðà¿ íà «ïðî ñòÿ ãàºòüñÿ ç ïiâäíÿ íà ïiâíi÷ áëèçü êî ñî òíi íà øèõ
ëüº* i ìàé æå òàê ñàìî çi ñõî äó íà çà õiä; âîíà äiëèòü ñÿ íà äâi ìàé æå
ðiâíi ÷àñ òè íè Áî ðèñ ôå íîì, ÿêèé ïå ðå ñiêຠ¿¿ ç ïiâíi÷íî ãî çà õî äó íà
ïiâäåí íèé ñõiä; ¿¿ ñòî ëè öåþ º ìiñòî Áà òó ðèí, ðîç òà øî âà íå íà íå âå -
ëèêié ði÷öi Ñåéì. Ïiâíi÷íà ÷àñ òè íà Óêðà¿ íè º çåì ëå ðî áñüêîþ òà
áà ãà òîþ; ïiâäåí íà æ, ÿêó ðîç òà øî âà íî íà ðiâíi ïðè áëèç íî ñî ðîê
âîñ ü ìî¿ ïà ðà ëåëi, º îä íî ÷àñ íî îäíèì ç íà é áiëüø ðî äþ ÷èõ i íà é -
áiëüø ïóñ òåëü íèõ êðà¿â ñâiòó»13.
²íôîð ìàö iÿ Âîëü òå ðà â îñíîâ íèõ ðè ñàõ çáiãà ëà ñÿ ç äà íè ìè,
ùî ¿õ ôðàí öóçü êèé iìïå ðà òîð ìàâ ìîæ ëèâiñòü äiçíà òè ñÿ ç ïðàöi
iíøî ãî ôðàí öóçü êî ãî â÷å íî ãî XVIII ñò. Êëîä-Êàð ëî ìà íà Ðþëüºðà
«²ñòîð iÿ àíàðõi¿ ó Ïîëüùi òà çíè ùåí íÿ öiº¿ ðåñ ïó áëiêè», â ÿêié òà -
êîæ çãà äó âà ëî ñÿ ïðî ïîä i¿, ïî â’ÿ çàíi ç óêð à¿íñüêè ìè êî çà êà ìè.
Óâàæ íî ïðî ÷è òàâ øè öå iñòî ðè÷ íå äîñëiäæåí íÿ ó ëèñ òî ïàäi 1806 ð.
ïiä ÷àñ ñâî ãî ïåð øî ãî ïå ðå áó âàí íÿ íà òå ðè òîði¿ Ñõiäíî¿ ªâðî ïè,
Íà ïî ëå îí îöiíèâ ¿¿ íà ñòiëüêè âè ñî êî, ùî íà êà çàâ îïó áëiêó âà òè
äåð æàâ íèì êîø òîì14 i ðå êî ìåí äó âàâ îá îâ’ÿç êî âî ïðî ÷è òà òè ðå çè -
äåí òàì ó Âàð øàâi, ÿêèõ âií ïðè çíà ÷ó âàâ15. «Ðîç ëîãi òå ðå íè, âiäîìi
ïiä íà çâîþ “Óêðà¿ íà”», Ê.-Ê. Ðþëüºð îïè ñàâ ÿê ïiâäåí íî-ñõiäíå
ïî ãðà íè÷ ÷ÿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, òàê çâà íó «ïî ëüñüêó Óêðà¿ íó», à ñàìå
«âè íàé äåí íÿ» îñòàí íüî¿ ïðè ïè ñàâ ïî ëÿ êàì, ùî, çà éîãî ñëî âà ìè,
çà ñå ëè ëè ïðà âî áå ðåæ æÿ Äíiïðà êî çà êà ìè äëÿ çà õèñ òó âiä òà òà ð -
ñüêèõ íà áiãiâ16. Îòæå, Ê.-Ê. Ðþëüºð, ïîä iáíî äî Âîëü òå ðà, âîëiâ
òðàê òó âà òè «êî çàöü êèé êðàé» ÿê ïî ãðà íè÷ ÷ÿ ìiæ çà õiäíîþ òà
ñõiäíîþ öèâiëiçàö iÿ ìè.
Ïî äiáíèé äî Ðþëüºðî âî ãî îïèñ «êî çàöü êî ãî êðàþ» ïîä àâ
êî ëèøíié äèï ëî ìà òè÷ íèé àãåíò ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ó Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëèòié Ï’ºð Ïà ðàíäüº, ÿêèé íà îñíîâi ñâî¿õ ñïîñ òå ðå æåíü, ÿêi ñòî ñó -
âà ëè ñÿ 1784–1794 ðð.17, óêëàâ ó ñi÷íi 1807 ð. òðè «Ìå ìî ðàí äó ìè
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
396
* Îäèí ôðàí öóçü êèé ëüº äî ðiâíþ âàâ 4445 ìåòðiâ.
ïðî Ïîëü ùó», ùî ¿õ áóëî ïðè ñâÿ ÷å íî âiäïî âiäíî ãå îã ðàôi¿, íà ðî -
äî íà ñå ëåí íþ òà ïî ëiòè÷ íî ìó ñòà íî âè ùó çå ìåëü êî ëèø íüî¿ Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿18. Öi ìå ìî ðàí äó ìè ñòà ëè îäíèì iç ãî ëîâ íèõ ïåð øî -
äæå ðåë ôîð ìó âàí íÿ óÿâ ëåíü ôðàí öóçü êî ãî iìïå ðà òî ðà ñòî ñîâ íî
óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà ïiä ÷àñ ôðàí öóçü êî-ðîñiéñüêî¿ âiéíè 1806–
1807 ðð. Øîñ òèé ïà ðàã ðàô ñâî ãî «Äðó ãî ãî ìå ìî ðàí äó ìó ïðî
Ïîëü ùó», ÿêèé ìàâ íà çâó «Êî çà êè», Ï. Ïà ðàíäüº ðîç ïî ÷àâ òâåð ä -
æåí íÿì, ùî «ñõiäíà ÷àñ òè íà Âî ëèíi, Êè¿âñüêå, Áðàö ëà âñüêå òà Ïî -
äiëü ñüêå âîºâî äñòâà ìàé æå âè íÿò êî âî çà ìåø êó þòü ñÿ êî çà êà ìè»19.
Îïè ñó þ ÷è «êî çàöü êèé êðàé», Ï. Ïà ðàíäüº âiäçíà ÷àâ íàä çâè ÷àé íî
âè ñî êó ùiëüíiñòü éîãî íà ñå ëåí íÿ, çà ãàëü íó ÷è ñåëüíiñòü ÿêî ãî âií
îöiíèâ ó ïiâòî ðà ìiëüéî íè îñiá. Ïðè öüî ìó âií ïðî ãíî çó âàâ, ùî íàé -
áëèæ÷èì ÷à ñîì ÷èñ ëî êî çàêiâ ìó ñè ëî çðîñ òè ùå áiëüøå âiäïî âiäíî
äî ïðè ðîä íèõ áà ãàòñòâ òó òåø íüî ãî êðàþ: «Íàä çâè ÷àé íî ðî äþ÷i
çåìëi, øâèä êå äî çðiâàí íÿ ðîñ ëèí âè ìà ãà þòü íå áà ãà òî çó ñèëü âiä
ëþ äè íè. ²íîäi íàä ìiðíi âðî æà¿ çà ëè øà þòü ñÿ íà êîðíi ÷å ðåç òå, ùî
ìåø êàíöi, çíà õî äÿ ÷è íà âêî ëî ñåáå âñå íå îáõiäíå [äëÿ æèò òÿ] íå
áà æà þòü çà âäà âà òè ñîái êëî ïî òó âè âå çåí íÿì íà ïðî äàæ. Öå ñàìå ó
öèõ ïðî âiíöiÿõ ó íàä ëèø êó âè ðî ùó þòü çåð íîâi, ÿêi íà ïðî òÿçi
îñòàííiõ ðîêiâ âiäïðàâ ëÿ þòü [íà Çàõiä] ç Îäåñü êî ãî ïî ðòó»20.
Âñó ïå ðå÷ àê öåí òî âàíié îêðå ìè ìè àíàë iòè êà ìè çi Ñòà òèñ -
òè÷ íî ãî âiääiëó Ãå íå ðàëü íî ãî øòà áó ñõèëü íîñòi íà ñå ëåí íÿ Ïðà âî -
áå ðåæ æÿ òà Ëiâî áå ðåæ æÿ äî ãîñ ïî äà ðþ âàí íÿ íà çåìëi, ïëå êàí íÿ
ëàíiâ, ñàäiâ òà õó äî áè21, ó îïîâ iäÿõ ïå ðå âàæ íî¿ áiëüøîñòi iíôîð -
ìà òîðiâ óðÿ äó Íà ïî ëå î íà êî çàö òâî ñòå ðå î òèï íî çîá ðà æà ëî ñÿ ÿê
«áðî äÿ÷i» (åï iòåò vagabonds ùîäî óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ äåêiëüêà
ðàç iâ âæèâ Âîëü òåð) òà íå çà ëåæíi çà äó õîì ñïiëüíî òè, ÿêi «íå âè ÿâ -
ëÿ þòü ñõèëü íîñòi äî îá ðî áiòêó çåìëi», à, íà âïà êè, âiäçíà ÷à þòü ñÿ
«ëþ áîâ ’þ äî ìàíäðiâíî ãî é íå çà ëåæ íî ãî ñïî ñî áó æèò òÿ» (l’amour
pour la vie errante et indépendante). Ï. Ïà ðàíäüº âiäçíà ÷àâ, ùî êî çà -
êè «íàä à þòü ïå ðå âà ãó òðóä íî ùàì êî ÷î âî ãî òà áóíòiâëè âî ãî æèò òÿ
ïå ðåä êëî ïî òà ìè ñêî òà ðñòâà òà êóëü òè âó âàí íÿ ´ðóíòiâ»22. Ïðî¿ -
õàâ øè 1802 ð. íè æíüîþ òå÷iºþ Äíiïðà, êó ïåöü ç Òó ëî íó ¥þñ òàâ
Îáði ó çà ïèñöi ïiä íà çâîþ «Ñïîñ òå ðå æåí íÿ ñòî ñîâ íî òî ðãiâåëü íî -
ãî ïiäïðèºìíèö òâà íà ×îð íî ìó ìîði» çìà ëþ âàâ ïå ðåä óÿ âîþ
ìiíiñòðà çà êîð äîí íèõ ñïðàâ Ø.-Ì. Òà ëåé ðà íà êàð òè íó «öèõ ùå äî -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
397
íå äàâ íà ìà ëî çà ñå ëå íèõ é ñó âî ðèõ êðà¿â, ëiãâà êî ÷î âèõ i ðîçáiéíèõ
êî çàêiâ, ÿêi íå çìî æóòü ïî ñëó æè òè ðî áî ÷îþ ñè ëîþ»23. Âiäî ìèé
ôðàí öóçü êèé iñòî ðèê, òâî ðè ÿêî ãî ñòà ëè âàæ ëè âèì ïåð øîä æå ðå -
ëîì óêëà äåí íÿ «Ñòà òèñ òè÷ íèõ îïèñiâ» Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿, Íiêî ëÿ-
Ãàá ðiåëü Ëå Êëåðê çìà ëþ âàâ â óÿâi ñâî¿õ ÷è òà÷iâ äóæå ïîä iá íèé
îá ðàç óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ: «Âîíè çà é ìà þòü ñÿ âiéíîþ, ìèñ ëè â -
ñòâîì, ðè áî ëîâ ëåþ òà âñiìà íå îáõiäíè ìè äëÿ æèò òÿ ïðî ìèñ ëà -
ìè»24. ×è òà þ ÷è «²ñòîð iþ Êàð ëà XII», Íà ïî ëå îí òà êîæ íå ìiã ïî -
ìè íó òè óâà ãîþ êî ëî ðèò íî ãî îïè ñó çà ïî ðîæöiâ, ÿêèõ Âîëü òåð íà ç -
âàâ «íà é áiëüø íå çâè÷ íèì íà ðî äîì, ÿêèé ëè øåíü iñíó âàâ íà
çåìëi», îõà ðàê òå ðè çó âàâ øè ¿õ ÿê «çáiãî âèñü êî íà ùàäêiâ ïðà äàâíiõ
ðîñ iÿí, ïî ëÿêiâ, òà òàð, ÿêi íà é õè ìå ðíiøèì ÷è íîì ïîºäíó þòü çà -
õèñò õðèñ òè ÿ íñòâà ç ïiðà òñüêè ìè ãðà áóí êà ìè»25.
Îïè ñó þ ÷è «êî ÷î âèé» ñïîñiá æèò òÿ óêðà¿íöiâ, iíôîð ìà òî ðè
ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó íå ðiäêî âæè âà ëè äëÿ îçíà ÷åí íÿ êî çàöü êî¿
ñïiëüíî òè ïî íÿò òÿ «hordes», ÿêå ìîæ íà ïå ðå êëàñ òè i ÿê «âà òà ãè», i
ÿê «îðäè». Îñêiëüêè ïðè öüî ìó çãà äàíi àâ òî ðè ïî ðiâíþ âà ëè ñïîñiá
æèò òÿ êî çàêiâ iç ïî áó òîì êî ÷î âèõ íà ðîäiâ, òî íà é ïðàâ äî ï î äiá -
íiøå, ùî âîíè íà ïîâ íþ âà ëè ïî íÿò òÿ «hordes» ñàìå äðó ãèì ñåí ñî -
âèì íà âàí òà æåí íÿì. Õà ðàê òåð íî, ùî âèç íà ÷åí íÿ êî çàö òâà ÿê ñóá -
êóëü òó ðè êî ÷î âî ãî, ñêî òà ðñüêî ãî òèïó áóëî ïî ïó ëÿð íèì ñå ðåä íà -
ó êîâöiâ XVIII — ïî ÷àò êó XIX ñò. Îïè ñó þ ÷è ó ïåð øî ìó òîìi ñâ
«Çà ãàëü íî¿ ãå îã ðàôi¿» êðàé «ìà ëî ð îñiéñüêèõ êî çàêiâ», âiäî ìèé
íiìåöü êèé äîñëiäíèê ãå îã ðàôi¿ Ðîñi¿, ïî ÷åñ íèé ÷ëåí Ðîñiéñüêî¿
àêà äåìi¿ íàóê Àíòîí Ôðiäðiõ Áþøií´ âiäçíà ÷àâ, ùî «âå ëè ÷åç íà
áiëüøiñòü ïèñü ìåí íèêiâ ââà æà þòü, ùî êî çà êè ìà þòü òà òà ðñüêå ïî -
õîä æåí íÿ i ïðè ìàí äðó âà ëè äî Êè¿ âùè íè ç îêî ëèöü Àñòðàõàíi, à
ëþ áîâ ùîäî ãðà áóíêiâ, ãðî ìà äÿ íñüêèõ ÷âàð ¿ì ïðè ùå ïè ëè ïî ëü -
ñüêi, ðîñiéñüêi é óãîðñüêi ãóëüòiïà êè, êîòði ïðèºäíà ëè ñÿ äî íèõ,
ñòâî ðèâ øè îäíó ç íèìè íà öiþ»26. Ñàìå öåé íà óêî âèé ñòå ðå î òèï,
ÿêèé íà ìàð íå íà ìà ãàâ ñÿ ñïðîñ òó âà òè À. Ô. Áþøiíã, ââà æà þ ÷è ëè -
øåíü íà çâó «êî çàê» òà òà ðñüêîþ, à ñàìå ïî õîä æåí íÿ öiº¿ íà öi¿ —
ðîñiéñüêèì, äîç âî ëÿâ ôðàí öóçü êèì óðÿ äî âèì åê ñïåð òàì ïî ðiâíþ -
âà òè óêðà¿íöiâ ç êðè ìñüêè ìè òà òà ðà ìè, ùî ¿õ âîíè âîë iëè áà ÷è òè
ïðè ðîä íè ìè ñïiëüíè êà ìè êî çàêiâ ó áî ðîòüái ç Ðîñiºþ.
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
398
Âèäàºòüñÿ, ùî iíôîð ìà òîðiâ óðÿ äó Íà ïî ëå î íà æîä íîþ
ìiðîþ íå ëÿ êà ëà òà îá ñòà âè íà, ùî ïðà âîñ ëàâíi êî çà êè òà ìó ñóëü ìà -
íè- òà òà ðè íà ïðî òÿçi ñòîëiòü áóëè çà ïåê ëè ìè âî ðî ãà ìè: íà âïà êè,
äå êîòði ç-ïî ìiæ öèõ àâ òîðiâ, ÿê îò, íà ïðèê ëàä, äèâiçiéíèé ãå íå ðàë
Ìiõàë Ñî êîëü íèöü êèé, íà âiòü ïðî ïî íó âà ëè Íà ïî ëå î íîâi ñòâî ðè òè
äåð æà âó óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ òà êðè ìñüêèõ òà òàð iç ñïiëüíèì
âiéñüêîì i îäíèì çâåð õíè êîì.  ÿêîñòi òå ðè òîðié öiº¿ äåð æà âè ãå -
íå ðàë ïðî ïî íó âàâ âèç íà ÷è òè Êðèì òà ëiâî áå ðåæ æÿ Äíiïðà âiä Êà -
òå ðè íîñ ëà âà äî Àçîâñüêîãî ìîðÿ, ÿêå íà çè âàâ «êî çàöü êèì êðàºì»
(pays des Cosaques)27. Ïîëüñüêi iíôîð ìà òî ðè Íà ïî ëå î íà âîë iëè áà -
÷è òè âiäíîâ ëå íó äåð æà âó óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ íå îäìiííî íà ëiâî -
áå ðåææi Äíiïðà — íà òå ðè òîði¿ âiä Êà òå ðè íîñ ëà âà äî Àçîâñüêîãî
ìîðÿ, ÿêó îä íî ñòàé íî íà çè âà ëè «êî çàöü êèì êðàºì». Æî äåí iç öèõ
äiÿ÷iâ íå ïå ðå äáà ÷àâ äî ëó ÷åí íÿ äî ñêëà äó öiº¿ äåð æà âè çå ìåëü
Ïðà âî áå ðåæ æÿ, ÿêi ðîç ãëÿ äà ëè ñÿ ÿê íå âiä’ºìíà ÷àñ òè íà Ïîëüùi.
Óòâî ðåí íÿ äåð æà âè óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ââà æà ëî ñÿ ïî ëüñüêè ìè
iíôîð ìà òî ðà ìè Íà ïî ëå î íà ìîæ ëè âèì ëèøå çà óìî âè ñòâî ðåí íÿ
Ïîëüñüêî ãî êî ð îëiâñòâà ó ìåæ àõ âiä Áàëòiéñüêî ãî äî ×îð íî ãî
ìîðiâ. Âîíà ðîç ãëÿ äà ëà ñÿ ÿê çà ñiá äî äàò êî âî ãî çà áåç ïå ÷åí íÿ êîð -
äî íó Ïîëüùi íà ñõîäi, â ÿêîñòi îäíiº¿ ç ëà íîê ó ëàí öþ ãó «áó ôåð íèõ
êíÿçiâñòâ» (duchés fédératifs) íà êîð äîíi öüî ãî êî ð îëiâñòâà ç Ìîñ -
êîâiºþ28. Òà êèé ïî ãëÿä íà òå ðè òîð iþ óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ìàâ
çíà÷ íèé âïëèâ íà óÿâó ôðàí öóçü êèõ óðÿ äî âèõ àíàë iòèêiâ. Ó ñòà -
òèñ òè÷ íèõ ìà òåð ià ëàõ ñòî ñîâ íî Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿, ÿêi áóëî óêëà -
äå íî íà ïå ðå äîäíi âiéíè 1812 ð., «êðàé êî çàêiâ» îêðåñ ëþ âàâ ñÿ íà
ñõiä âiä Êà òå ðè íîñ ëà âñüêî¿ ãó áåðíi¿, ó ñòå ïàõ Ïðè à çîâ ’ÿ. ×èñ ëî
ìåø êàíöiâ «êðàþ êî çàêiâ» âèç íà ÷à ëî ñÿ ó 20 òè ñÿ÷ îñiá, ùî ñòà íî -
âè ëî 19 îñiá íà êâàä ðàò íó ìèëþ29.
Òà êèì ÷è íîì, ïî ðiâíÿ íî iç îïîâ iäÿ ìè XVIII ñò. ïðî «êî çàöü -
êèé êðàé», ìè çà óâà æóºìî ïåâ íó òåí äåí öiþ äî çìiíè ëî êàë içàöi¿
ìiñöÿ îñiäêó êî çàêiâ, ÿêà º î÷å âèä íîþ ó äèñ êóð ñàõ òèõ iíôîð ìà -
òîðiâ óðÿ äó Íà ïî ëå î íà, ÿêi áóëè îá içíàíi iç ôàê òà ìè ëiêâiäàöi¿ öà -
ðà òîì Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i òà ïî ëêî âî ãî óñòðîþ íà Ëiâî áå ðåææi. Ïî -
êàç íè êîì çíà÷ íî ãî çà öiêàâ ëåí íÿ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ñó ÷àñ íèì
ñòà íîì êî çàö òâà ñëiä ââà æà òè «Ìå ìî ðàí äóì ñòî ñîâ íî îðãàí içàöi¿
êî çàêiâ», ÿêèé áóëî óêëà äå íî ó Ñòà òèñ òè÷ íî ìó âiääiëi Ãå íå ðàëü -
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
399
íî ãî øòà áó íà îñíîâi ïå ðå êëà äå íî¿ ç íiìåöü êî¿ ìîâè ñòàòòi «Íîâà
îðãàí içàö iÿ êî çàöü êèõ âiéñüê», ùî ¿¿ áóëî îïó áëiêî âà íî 1805 ð. ó
çáiðíè êó «Ðîñ iÿ ïiä ñêiïåò ðîì Îëåê ñàí äðà Ïåð øî ãî» (Russland
under Alexander dem Ersten) çà ðå äàêöiºþ àêà äåì iêà Ã. Øòîð õà30.
Óâà ãó àíî íiìíî ãî óïî ðÿä íè êà ìå ìî ðàí äó ìó ïðè âåð íó ëà ìàñ -
øòàá íà ðå îð ãàí içàö iÿ êî çàöü êèõ âiéñüê, ÿêà âiäáó ëà ñÿ ó ïåðøi ðîêè
ïð àâëiííÿ Îëåê ñàí äðà I. Íàñëiäêîì öiº¿ ðå ôîð ìè ñòà ëî îò ðè ìàí íÿ
«áà ãàòü ìà ìà ëè ìè âî éîâ íè ÷è ìè íà ðîä íîñ òÿ ìè, ÿêi âiäîìi ïiä çà -
ãàëü íîþ íà çâîþ êî çà êè, …íî âî¿ ãðî ìà äÿ íñüêî¿ îðãàí içàöi¿, ùî
áiëüø òðè âà ëèì i ðå ãó ëÿð íèì ñïî ñî áîì, íiæ öå áóëî äî öüî ãî ÷àñó,
âèç íà ÷ຠâíóòðiøíié óñòðié òà óïð àâëiííÿ ¿õíiõ îêðóã»31. Ç-ïî ìiæ
ï’ÿ òè çãà äà íèõ ó ìå ìî ðàí äóìi êî çàöü êèõ âiéñüê (masses) òðè
(Áóçü êå, ×ó ã ó¿âñüêå òà ×îð íî ìî ðñüêå) òèì ÷è iíøèì ñïî ñî áà ìè
áóëè ïî â’ÿ çàíi ç Óêðà¿ íîþ. Çà äà íè ìè ìå ìî ðàí äó ìó, ñòâî ðå íå
1769 ð. óêà çîì Êà òå ðè íè II Áóçü êå êî çàöü êå âiéñüêî ñêëà äà ëî ñÿ ç
êî ëèøíiõ ïðà âîñ ëàâ íèõ ïiääà íèõ Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿ òà íà ëi÷ó âà -
ëî 3796 îñiá, ÿêi îò ðè ìà ëè çà ñâîþ âiéñüêî âó ñëóæ áó çåìëi âçäîâæ
Ïiâäåí íî ãî Áóãó. Ïå ðå âå äåíi Ïàâ ëîì I ó ñå ëÿ íñüêèé ñòàí, áóçüêi
êî çà êè çíî âó îò ðè ìà ëè, çãiäíî ç öà ðñüêèì óêà çîì âiä 5 òðàâ íÿ
1804 ð., êî ëèøíié ïðè âiëå éî âà íèé ñòà òóñ òà óòâî ðè ëè òðè ïî ëêè ó
ñêëàäi 500 îñiá êî æåí íà ÷îëi çi ñïiëüíèì ãåòü ìà íîì. Îõà ðàê òå ðè çó -
âàâ øè ïðè âiëå¿ Áóçü êî ãî êî çàöü êî ãî âiéñüêà, éîãî àäìiíiñòðà òèâ íèé
òà ñó äî âèé óñòðî¿, óïî ðÿä íèê ìå ìî ðàí äó ìó çâåð íóâ óâà ãó íà òå, ùî
êî çà êàì «áóëî äîç âî ëå íî ïðè é íÿ òè äî ¿õíüî ãî ñêëà äó âî ëîõiâ,
ìîë äà âàí, áîë ãàð òîùî, àëå îä íî ÷àñ íî áóëî ñó âî ðî çà áî ðî íå íî
ïðè é ìà òè ðîñiéñüêèõ ñå ëÿí (òîá òî óêð à¿íñüêèõ êðiïàêiâ. — Â. À.)».
Ùîäî ×ó ã ó¿âñüêî ãî êî çàö òâà, ÿêå áóëî çà ñíî âà íî ó ñêëàäi
äå ñÿ òè åñ êàä ðîíiâ çà ãàëü íîþ ÷è ñ åëüíiñòþ 7646 îñiá, âiäïî âiäíî äî
óêà çó Îëåê ñàí äðà I âiä 23 ÷åð âíÿ 1803 ð., óïî ðÿä íèê ìå ìî ðàí äó ìó
ââà æàâ, ùî ÷è ñåëü íèé ñêëàä öüî ãî âiéñüêà æîä íîþ ìiðîþ íå
âiäïîâ iäàâ ñè òó àöi¿ äî ëiêâiäàöi¿ ïî ïå ðåä íüî iñíó þ ÷î ãî òóò Ñë î -
áiä ñüêî ãî êî çàö òâà, ÿêå êî ëèñü íà ðà õî âó âà ëî 27 òè ñÿ÷ îñiá. Ðåø òó
ñë îáiäñüêèõ êî çàêiâ, ÿêèõ áóëî ïå ðå âå äå íî ó ñòà òóñ äåð æàâ íèõ ñå -
ëÿí, áóëî ïî çáàâ ëå íî ïðà âà ïî âåð íó òè ñÿ ó âiëüíèé ñòàí32.
Çíà÷ íó óâà ãó óïî ðÿä íè êà ìå ìî ðàí äó ìó ïðè âåð íó ëî ×îð íî -
ìî ðñüêå êî çàö òâî, îñíî âó ÿêî ãî ñòà íî âè ëè «êî çà êè, ùî ¿õ êî ëèñü
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
400
íà çè âà ëè çà ïî ðîæ öÿ ìè»33. Âiäçíà ÷èâ øè, ùî óñòðié i ïðà âà ÷îð íî -
ìîðöiâ º ïîä iáíè ìè äî òèõ, ÿêè ìè êî ðèñ òó âà ëè ñÿ äîíñüêi êî çà êè
(çà âè íÿò êîì ïiäïî ðÿä êó âàí íÿ íå âiéñüêî âî ìó ìiíiñòðîâi, à iíñïåê -
òî ðîâi âiéñüê, ÿêi áóëî ðîç òà øî âà íî ó Êðè ìó), öåé åê ñïåðò çà óâà -
æèâ, ùî íà ìî ìåíò ëiêâiäàöi¿ Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i ÷èñ ëî êî çàêiâ ñòà íî -
âè ëî áëèçü êî 25 òè ñÿ÷ îñiá, îäíàê ëèøå 5 òè ñÿ÷ ç íèõ áóëî çà ðà õî -
âà íî íà ñëóæ áó â øiñòü ïî ëêiâ, ðåø òó æ áóëî ïå ðå âå äå íî ó
ðå çåðâ34.
Òà êèì ÷è íîì, â óÿâi ôðàí öóçü êèõ óðÿ äîâöiâ äîáè Íà ïî ëå î -
íà I êî çà êè ìó ñè ëè ïî ñòà âà òè ÿê âiéñüêî âå íà ñå ëåí íÿ êî ëèø íüî ãî
êîð äî íó Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿ — Óêðà¿ íè i ÿê óêðà¿íöi âiäîê ðåì ëþ âà -
ëè ñÿ âiä ìà ëî ðîñiâ, ÿêi ââà æà ëèñü ìèð íèì íà ñå ëåí íÿì àã ðàð íî ãî
òèïó. Öþ âiäìiííiñòü îñîá ëè âî ÷iòêî àê öåí òó âàâ ó ñâî¿é îïîâiäi
óïî ðÿä íèê «Ñòà òèñ òè÷ íî ãî îïè ñó Ìà ëî ð îñiéñüêî ãî ãó áåð íà òî ð -
ñòâà, ÿêå ñêëà äàºòüñÿ ç ×åðíiãiâñüêî¿ òà Ïîë òà âñüêî¿ ãó áåðíié».
Öåé àíàë iòèê Âiéñüêî âî ãî ìiíiñòå ðñòâà âiäçíà ÷àâ, ùî «ìåø êàí öÿ -
ìè [òó òåø íüî ãî êðàþ] º çà ãà ëîì ìà ëî ðî ñè, ÿêèõ íà çâà íî òà êèì ÷è -
íîì íà ïðî òè âà ãó Âå ëè êî ðîñi¿, i óêðà¿íöi, [íà çâàíi òà êèì ÷è íîì]
âiäïî âiäíî ñòà íî âè ùà ¿õíüî ãî êðàþ íà êîð äîíi [Ðîñiéñüêî¿]
iìïåði¿.»35. ²íòåð ïðå òó âà òè òà êèì ÷è íîì iíôîð ìàö iþ, ÿêó áóëî çà -
ïî çè ÷å íî ç äîñëiäæåí íÿ Ô. Ãåì ïå ëÿ36, ôðàí öóçü êèé àíàë iòèê ìiã
òà êîæ, àñîö iþ þ ÷è ¿¿ ç ñè òó àöiºþ, ÿêà iñíó âà ëà â ²ëëiðiéñüêèõ ïðî -
âiíöiÿõ Ôðàí öóçü êî¿ iìïåði¿. Òó òåøíi âiéñüêîâi ïî ñå ëåíöi — «´ðà -
íè ÷à ðè» — ñïðèé ìà ëèñü ôðàí öó çà ìè é iíøè ìè ÷ó æî çåì öÿ ìè ÿê
îêðå ìà íà öiÿ ùîäî õîð âàòiâ-åò íî ñó, íà áàçi ÿêî ãî é óòâî ðþ âà ëè ñÿ
öi âiéñüêîâi ôîð ìó âàí íÿ. Çíî âó æ òàêè âèð iøàëü íó ðîëü ó âèùå -
çãà äàíié êëà ñèô iêàöi¿ âiäiãðà âà ëî çáå ðå æåí íÿ (ÿê ó âè ïàä êó ×îð -
íî ìî ðñüêî ãî êî çàö òâà) åëå ìåíòiâ àâ òî íîì íî ãî äåð æàâ íî ãî ñà ìî -
óï ð àâëiííÿ, ÿêî ãî áóëè ïî âíiñòþ ïî çáàâ ëåíi ìà ëî ðî ñè.
Âîä íî ÷àñ ïî ëüñüêi òà ôðàí öóçüêi iíôîð ìà òî ðè óðÿ äó Íà ïî -
ëå î íà óñâiäîì ëþ âà ëè, ùî íi÷èì iíøèì, êðiì îñîá ëè âîñ òåé óñòðîþ
òà çó ìîâ ëå íèõ íèìè çà íÿòü, êî çà êè íå âiäðiçíÿ ëè ñÿ âiä ìà ëî ðîñiâ i
ùîäî ìîâè, âiðè, ìåí òàëü íîñòi ñòà íî âè ëè îäèí åò íîñ ç îñòà ííiìè.
Óïî ðÿä íèê îä íî ãî çi «Ñòà òèñ òè÷ íèõ îïèñiâ», ãî âî ðÿ ÷è ïðî ìîâó
ìà ëî ðîñiâ, íà çâàâ ¿¿ «ìî âîþ êî çàêiâ» (la langue des Kosaques)37.
×èñ ëåííi âêà çiâêè íà öþ ñâîºðiäíó ïîä âiéíó ñóòíiñòü óêð à¿íñüêî ãî
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
401
êî çàö òâà, îêðå ìî¿ íà öi¿ é îä íî ÷àñ íî — ÷àñ òè íè áiëüøî¿, òàê çâà íî¿
ìà ëî ð îñiéñüêî¿, åò íî êóëü òóð íî¿ ñïiëüíî òè, ìè çóñòði÷àºìî ó ÷èñ -
ëåí íèõ äèñ êóð ñàõ, ÿêi ñòà ëè ïåð øîä æå ðå ëà ìè óÿâ ëåíü ôðàí öóçü -
êèõ óðÿ äîâöiâ ñòî ñîâ íî íà ñå ëåí íÿ Ìà ëî ðîñi¿, ó ò. ÷. i â ðî áî òàõ
âæå çãà äà íî ãî Ã. Øòîð õà, ÿêè ìè ïî ñëó ãî âó âà ëè ñÿ åê ñïåð òè
Âiéñüêî âî ãî ìiíiñòå ðñòâà ó ïðî öåñi óêëà äàí íÿ «Ñòà òèñ òè÷ íèõ
îïèñiâ»38. Ïî ÿñ íþ þ ÷è ïî õîä æåí íÿ ðîñiéñüêî¿ íà öi¿, Ã. Øòîðõ
âiäçíà ÷àâ, ùî ñëîâ ’ÿ íñüêå íà ñå ëåí íÿ Êè¿âñüêî¿ Ðóñi ãóð òó âà ëî ñÿ
íà âêî ëî äâîõ öåíòðiâ — Íîâ ãî ðî äà òà Êèºâà. Ïiñëÿ ðîç ïà äó
Êè¿âñüêî¿ äåð æà âè åòíi÷íèé ðîç âè òîê çãà äà íèõ ñëîâ ’ÿ íñüêèõ
ñïiëüíîò âiäáó âàâ ñÿ îêðå ìî, ùî, íà ïî ãëÿä Ã. Øòîð õà, äîï ðî âà äè -
ëî äî óòâî ðåí íÿ äâîõ äóæå âiäìiííèõ ìiæ ñî áîþ íà ðîäiâ, êî æåí ç
ÿêèõ ìàâ âëàñíi ìîâó, çâè ÷à¿, óñòðié. Çà îêðåñ ëåí íÿì ðîñiéñüêî ãî
íà óêîâ öÿ, «òi [ìåø êàíöi], ïî õîä æåí íÿ ÿêèõ áóëî ïî â’ÿ çà íå ç Íîâ -
ãî ðî äîì, óòâî ðè ëè ïà íiâíó íà öiþ òà çà ìåø êó þòü ãî ëîâ íèì ÷è íîì
ãó áåðíi¿ Âå ëè êî ðîñi¿, ÿêùî òiëüêè íå îñå ëè ëè ñÿ ó çà âî éî âà íèõ êðà -
ÿõ; ìåø êàíöi Ìà ëî ðîñi¿ îá ëàø òó âà ëè ñÿ â Óêðà¿íi, àáî íè íiøíiõ
Êè¿âñüêié, ×åðíiãiâñüêié, Íîâ ãî ðîä-Ñiâåðñüêié, Êóðñüêié, Îðëîâ -
ñüêié, Òàì áîâñüêié òà iíøèõ ãó áåð íiÿõ; öèõ ìåø êàíöiâ òà êîæ íà -
çè âà þòü êî çà êà ìè»39.
Àíàëiòèêè Âiéñüêî âî ãî ìiíiñòå ðñòâà, çãà äó þ ÷è ïðî êî çàêiâ
ó «Ñòà òèñ òè÷ íèõ îïè ñàõ» Êè¿âñüêî¿, ×åðíiãiâñüêî¿ òà Ïîë òà âñüêî¿
ãó áåðíié, íà çè âà ëè êî çà êà ìè äà ëåái íå âñå àâ òîõ òîí íå íà ñå ëåí íÿ.
Çà ñëî âà ìè óïî ðÿä íè êà îñíîâ íî ãî âàð iàí òó «Ñòà òèñ òè÷ íî ãî îïè ñó
×åðíiãiâñüêî¿ òà Ïîë òà âñüêî¿ ãó áåðíié», òó òåøíi ìåø êàíöi íà çè âà -
þòü ñåáå «÷åð êà ñà ìè», à «òi ç íèõ, êîòði âiäáó âà þòü çà âè ìî ãîþ
[óðÿ äó] âiéñüêî âó ñëóæ áó — êî çà êà ìè». Ïî öüî ìó âií çà óâà æèâ,
ùî «çãiäíî íà êà çó Êà òå ðè íè II 1765 ðîêó êî çàöüêi ïî ëêè áóëî
îðãàí içî âà íî ó ïî ëêè ãó ñàðiâ i ëåã êî¿ êiííî òè. Ó 1784 ðîöi âîíè
ñòà þòü çå ìåëü íîþ ìiëiöiºþ, íàä ñè ëà þ ÷è ðåê ðóòiâ äî 10-òè ïî ëêiâ
ëåã êî¿ êiííî òè i ñå ëÿí [ïî ñïî ëè òèõ] äî îä íî ãî ãðå íà äå ðñüêî ãî ïî ë -
êó». Çãà äà íèé óïî ðÿä íèê ââà æàâ, ùî íà âiäìiíó âiä ìà ëî ðîñiâ
óêðà¿íöi áóëè êî ëè øíiìè «êî çà êà ìè, ùî ñòà ëè çå ìåëü íîþ ìiëi öi ºþ,
i ñïëà ÷ó þòü, ÿê i â iíøèõ ´óáåð íà òî ðñòâàõ, ïîä óøíèé ïîä à òîê, îä -
íàê íå ñòà ëè êðiïà êà ìè ÷è çà ëåæ íè ìè âiä øëÿõ òè ëþäü ìè». Çà éî -
ãî ñëî âà ìè, «òi ç íèõ, êîòði ìåø êà þòü ó ñå ëàõ, ÿêi íà ëå æàòü øëÿõ -
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
402
òi, íà çè âà þòü ñÿ ñóñ iäà ìè. Ó êî çàöü êèõ ÷è ÷åð êàñü êèõ ñå ëàõ äå -
êîòði ç íèõ âî ëîä iþòü ôåð ìà ìè i òâà ðèí íè ìè äâî ðà ìè (õó òî ðè)40.
Âçÿâ øè äî óâà ãè ñòà òèñ òè÷íi äî êó ìåí òè ôðàí öóçü êî ãî Ãå -
íå ðàëü íî ãî øòà áó, ìîæ íà çðî áè òè âèñ íî âîê, ùî â óÿâi ¿õíiõ óïî -
ðÿä íèêiâ êî çà êè íå áóëè îêðå ìèì íà ðî äîì, à ñòà íî âè ëè òiëüêè
ïðè âiëå éî âàíi âiéñüêà (masses), ÿêi ïî õî äè ëè ÷è òî ç ìiñöå âî ãî íà -
ñå ëåí íÿ Ìà ëî ðîñi¿, ÷è òî ç ïðåä ñòàâ íèêiâ õðèñ òè ÿ íñüêèõ íà ðîäiâ
Îñìà íñüêî¿ iìïåði¿. Âæè òèé ùîäî êî çàêiâ óïî ðÿä íè êîì «Ìå ìî -
ðàí äó ìó ñòî ñîâ íî îðãàí içàöi¿ êî çàêiâ» òåðìií «íà ðîä íîñòi» (peu -
pla des) âêà çó âàâ øâèä øå íà àâ òî íîì iþ ¿õíüî¿ àäìiíiñòðà òèâ íî-ñó -
äî âî¿ îðãàí içàöi¿, íiæ íà âiäìiííiñòü åòíi÷íî ãî ïî õîä æåí íÿ ÷è
âiðî âèç íàí íÿ ïî ðiâíÿ íî ç àâ òîõ òîí íèì íà ñå ëåí íÿì Óêðà¿ íè.
Ùîäî Ïðà âî áå ðåæ æÿ, òî ïðè çíà ÷å íèé Íà ïî ëå î íîì «iìïå ð -
ñüêèì êîì iñà ðîì-îðãàí içà òî ðîì ó ïðî âiíöiÿõ Âî ëèíü, Ïîäi ëëÿ é
Óêðà¿ íà» ïî ëüñüêèé ãðàô Òà äå óø Ìî ðñüêèé â îä íî ìó çi ñâî¿õ ìå -
ìî ðàí äóìiâ ïåð iî äó âiéíè 1812 ð. áóâ çìó øå íèé âèç íà òè, ùî â òîé
÷àñ íà Ïðà âî áå ðåææi êî çàö òâà, ÿê îñîá ëè âî ãî çà ñòà òó ñîì ïðî øàð -
êó íà ñå ëåí íÿ, âæå íå iñíó âà ëî. Òîìó âií çãà äàâ ïðî «ñå ëÿí êî ëèø -
íüî¿ Óêðà¿ íè, ÿêi â äàâíi ÷àñè ïî òåð ïà ëè âiä ÷àñ òèõ íà ïàäiâ ìà ëî ðî -
ñiéñüêèõ êî çàêiâ i êðè ìñüêèõ òà òàð». Íà ïî ÷àò êó XIX ñò. öi ñå ëÿ íè
áóëè êðiïà êà ìè, ç-ïî ìiæ ÿêèõ, ó ðàçi ïî òðå áè, ïî ìiùè êè íà áè ðà ëè
îñî áèñ òó ãâàð äiþ, îçáðî þ þ ÷è ¿¿ âîã íå ïàëü íîþ çáðîºþ òà ïiêà ìè.
Âiäòàê, çà âèç íà ÷åí íÿì Ò. Ìî ðñüêî ãî, «ñòâî ðå íó ç öèõ ñå ëÿí ãâàð -
äiþ çâóòü êî çà êà ìè». Ðåê ðó òñüêó ñèñ òå ìó íà áî ðó êî çàêiâ ç-ïî ìiæ
óêð à¿íñüêèõ ñå ëÿí Ò. Ìî ðñüêèé ââà æàâ öiëêîì ïðè é íÿò íîþ òà êîæ
äëÿ ïî òðåá ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó: éîãî îïîâiäü çìàëü î âó âà ëà ïðè -
âàá ëè âó êàð òè íó ïàò ðiî òè÷ íî¿ iíiöià òè âè ïî ëüñüêèõ ïî ìiùèêiâ, ÿêi
ìîã ëè øâè äåíü êî ñôîð ìó âà òè ç-ïî ìiæ ñâî¿õ êðiïàêiâ êî çàöüêi çà -
ãî íè òà îçáðî¿ òè ¿õ äå øå âèì êîø òîì41. Çà ñëî âà ìè iíøî ãî ïî ëü -
ñüêî ãî iíôîð ìà òî ðà ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó Ì. Ñî êîëü íèöü êî ãî, «êî -
çà êè, öi ñïðàâæíi öåð áå ðè íà ïî ëÿõ áà òàëié», º íà ñïðàâäi «ñå ëÿ íà -
ìè, ÿêèõ íà áðà íî çãiäíî ðåê ðó òñüêî ãî íà áî ðó òà ïî ñàä æå íî íà
äî ñèòü áëà ãåíü êèõ, âòiì äî ñèòü âèò ðè âà ëèõ øêàï» é îçáðîºíî
øàá ëÿ ìè, ïiêà ìè é ïiñòî ëÿ ìè42.
Ïîëüñüêèé ãå íå ðàë äîá ðå çíàâ, ÿêèì ÷è íîì ìîæ íà áóëî ïðè -
âåð íó òè óâà ãó ôðàí öóçü êî ãî iìïå ðà òî ðà äî óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ.
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
403
Ïðèç âè ÷àºíèé ðîç ãëÿ äà òè íà ñå ëåí íÿ ïiäêî ðå íèõ êðà¿í â ÿêîñòi ðå -
çåðâiâ äëÿ ïî ïîâ íåí íÿ ñâ àðìi¿, Íà ïî ëå îí îñîá ëè âî öiêà âèâ ñÿ
âî éîâ íè ÷è ìè íà ðî äà ìè. Ïå ð åñâiä÷èâ øèñü ó ìóæ íîñòi ïî ëüñüêèõ
ëåã iî íåðiâ ïiä ÷àñ iò àëiéñüêî¿ êàì ïàíi¿ 1797 ð., Áî íà ïàðò ïî ÷àâ ââà -
æà òè ïî ëÿêiâ «ðiçíî âè äîì âiéñüêî âî¿ íà öi¿» (une sorte de la nation
militaire), êðîâ ÿêî¿ ìîæ íà áóëî âè êî ðèñ òà òè ó âiéíàõ ñóï ðî òè âî -
ðîãiâ Ôðàíöi¿. Äîá ðå çíà þ ÷è öå, Ì. Ñî êîëü íèöü êèé íà ìà ãàâ ñÿ
ñâîºþ îïîâi ääþ ñòâî ðè òè â óÿâi iìïå ðà òî ðà àíà ëî ãi÷íèé îá ðà çîâi
ïî ëÿêiâ îá ðàç óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ i êðè ìñüêèõ òà òàð, ÿêèõ âiäâåð -
òî íà çè âàâ «âî éîâ íè ÷è ìè íà ðîä íîñ òÿ ìè» (peuplades guerrières).
«Çà óìî âè íàä àí íÿ ¿ì äîá ðî ãî óñòðîþ, âîíè ñòâî ðÿòü îäíó íà öiþ,
ÿêà çà ñëó ãî âó âà òè ìå ÷åñòü íî ñè òè iì’ÿ Âå ëè êî ãî Çà êî íî äàâ öÿ,
êîò ðèé çíàé äå òàì äîñ òàò íüî âî¿íiâ i çà áåç ïå ÷èòü ñåáå ÷ó äî âîþ
ëåã êîþ êiííî òîþ ÷èñ ëîì ïî íàä 40 òè ñÿ÷, ç ÿêèõ 10 òè ñÿ÷ ìîæ íà
áóäå âè êî ðèñ òà òè â iìïå ðà òî ðñüêî-êî ðîëiâñüêié àðìi¿, ó ëà âàõ ÿêî¿
âîíè ïðè íå ñóòü íàä çâè ÷àé íó êî ðèñòü… ÷è òî â ðîçâiäöi, ÷è òî â
øàð ïàííi âî ðî ãà, ÷è òî â çà õèñòi íà é âiääà ëåí iøèõ ïiäñòóïiâ äî òà -
áîðiâ»43. Öi äàíi ñïiââiäíî ñè ëè ñÿ iç iíôîð ìàöiºþ Ï. Ïà ðàíäüº,
ÿêèé ïè ñàâ, ùî ó ðàçi ïî òðå áè ðîñiéñüêèé óðÿä íà áè ðàâ äî ñâ
àðìi¿ ïî ìiæ êî ëèøíiõ óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ âiä òðèä öÿ òè äî ñî ðî êà
òè ñÿ÷ âî ÿêiâ44.
Âiäçíà ÷èâ øè, ùî óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ îõî ÷å íà áè ðà ëè íà
âiéñüêî âó ñëóæ áó ÿê ðîñiéñüêèé, òàê i ïî ëüñüêèé óðÿ äè, Ò. Ìî ð -
ñüêèé íà ãî ëî øó âàâ, ùî ó ðàçi îêó ïàöi¿ ôðàí öóçü êèì âiéñüêîì Íà ä -
äíiïðÿ íñüêî¿ Óêðà¿ íè òóò ìîæ íà áóëî äî ñèòü øâèä êî ñôîð ìó âà òè
ïî ëêè ëåã êî¿ êiííî òè ÷è ñ åëüíiñòþ ùî íàé ìåí øå ó äâàä öÿòü òè ñÿ÷
îñiá45. «Ìåíi âèäàºòüñÿ ïî ëiòè÷ íî äî ðå÷ íèì, — ïè ñàâ ãðàô, —
ñêî ðèñ òà òè ñÿ öèìè ìiñöå âè ìè îñîá ëè âîñ òÿ ìè, ÿêi äîç âî ëÿ þòü ëåã -
øå, íiæ ó âè ïàä êó ðå ãó ëÿð íî¿ àðìi¿, ñòâî ðè òè ðå çåðâ é åêî íî ìíiøå
éîãî îçáðî¿ òè òà çà áåç ïå ÷è òè». Áiëüøå òîãî, Ò. Ìî ðñüêèé ïðî ïî íó -
âàâ ïiñëÿ âñòà íîâ ëåí íÿ ó òó òåøíiõ êðà ÿõ ïðî òåê òî ðà òó Íà ïî ëå î íà
ñòâî ðè òè íà îñíîâi ñå ëÿ íñòâà ïiâäåí íèõ ïðî âiíöié êî çàöüêi âié ñü -
êà é «óâiêî âi÷íè òè ¿õ [iñíó âàí íÿ] ñïåö iàëü íè ìè ðåã ëà ìåí òà ìè».
Öåé êðîê äîç âî ëèâ áè, íà ïî ãëÿä ãðà ôà, «ïî ëåã øè òè äîëþ ñå ëÿí
öèõ ïðè êîð äîí íèõ ïðî âiíöié äëÿ òîãî, ùîá òà êèì ÷è íîì ïðè â’ÿ çà -
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
404
òè [äî Ôðàíöi¿] âñiõ òèõ, êîãî çà äî ïî ìî ãîþ áà ãàòü îõ çà õîäiâ ïî -
âîëi íà ìà ãàºòüñÿ ïå ðå òâî ðè òè ó íà òîâï Ðîñ iÿ»46.
Ó êà òà ëîçi îñî áèñ òî¿ áiáëiî òå êè ïåð øî ãî êîí ñó ëà ó Ìàëü ìå -
çî íñüêî ìó ïà ëàöi óêð à¿íñüêèì äîñëiäíè êîì ². Áîð ùà êîì áóëî âè -
ÿâ ëå íî çãàä êó ïðî êíè ãó «Òàºìíi ìå ìó à ðè ïðî Ðîñ iþ», àâ òî ðîì
ÿêî¿ áóâ ôðàí öóç Øàðëü-Ôðå äåðiê Ìàñ ñîí, êîò ðèé íà ïðî òÿçi
1786–1796 ðð. ïå ðå áó âàâ íà ðîñiéñüêié âiéñüêîâié ñëóæái47. Âiäòàê
öåé äîñëiäíèê ââà æàâ ìîæ ëè âèì, ùî êíè ãà Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà ìîã ëà
ñòà òè äæå ðå ëîì iíôîð ìàöi¿ ñòî ñîâ íî Óêðà¿ íè äëÿ Íà ïî ëå î íà Áî -
íà ïàð òà48. Çãà äà íå òâåð äæåí íÿ ìîæ íà ïî ñòà âè òè ïiä ñóìíiâ õî÷à á
òîìó, ùî ñàìà ïî ñîái íà ÿâíiñòü ó áiáëiî òåöi ÿêî¿ñü îñî áè ïåâ íî¿
êíè ãè íå ìîæå áóòè âèç íà íà òî òîæ íîþ ôàê òîâi ¿¿ ïðî ÷è òàí íÿ âëàñ -
íè êîì, àëå, çâà æèâ øè íà ãó÷ íó ïî ïó ëÿðíiñòü ìå ìó àðiâ Ø.-Ô. Ìàñ -
ñî íà ó Ôðàíöi¿, ëiòå ðà òóðíi äîñ ò î¿íñòâà öiº¿ ïðàö³ i, îñîá ëè âî, —
õà ðàê òå ðèñ òè êó âiéñüêî âî¿ ìî ãóò íîñòi Ðîñi¿, ÿêó áóëî ïîä à íî
ôðàí öóçü êèì îôiöå ðîì-î÷å âèä öåì, âàæ êî ïðè ïóñ òè òè, ùî Íà ïî -
ëå îí îìè íóâ ¿¿ ñâîºþ óâà ãîþ. Ó ÷î òèð íàä öÿ òî ìó ðîçäiëi ñâ êíè -
ãè Ø.-Ô. Ìàñ ñîí ïîä àâ äîê ëàä íèé îïèñ iñòîði¿ òà ñïî ñî áó æèò òÿ
«âî éîâ íè ÷î¿ êî çàöü êî¿ íà öi¿», ÿêà, íà éîãî ïî ãëÿä, «íå çà áà ðîì
ùåç íå ç îá ëè÷ ÷ÿ çåìëi, ÿê öå âæå ñòà ëî ñÿ ç áà ãàòü ìà íà öiÿ ìè, ùî ¿õ
òîð êíóâ ñÿ ðîñiéñüêèé ñêè ïåòð». Ø.-Ô. Ìàñ ñîí îõà ðàê òå ðè çó âàâ
óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ ÿê òà êèõ, ùî «íå ìà þòü ìàé æå íi÷î ãî ñïiëüíî -
ãî ç ðîñ iÿ íà ìè, êðiì ðåëiãi¿ òà çiïñó òî¿ [ðîñiéñüêî¿] ìîâè». Ôðàí -
öóçü êèé ìå ìó à ðèñò ââà æàâ, ùî «ÿêùî íå áðà òè äî óâà ãè ïîä iá -
íîñòi, ÿêi çà âæäè ìà þòü ìiñöå ìiæ ñóñiäíiìè íà ðî äà ìè, ùî ïî â’ÿ -
çàíi ïî ëiòè÷ íè ìè òà ðåëiãiéíè ìè óçà ìè, êî çàöüêi çâè ÷à¿, ñïîñiá
áóò òÿ, çáðîÿ òà ñïîñiá âåñ òè âiéíó º öiëêîì âiäìiííèé». Çà ñëî âà ìè
Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà, «êî çà êè º çà ãà ëîì áiëüø êðà ñè âè ìè, ìà þòü âè ùèé
çðiñò, º áiëüø ðóõ ëè âè ìè, ñòðiìêè ìè, ìåò êè ìè, i îñî áèñ òî áiëüø
õî ðîá ðè ìè, íiæ ðîñ iÿ íè: ìåíø ïðè çâè ÷àºíi äî êðiïàö òâà, âîíè ïî -
÷ó âà þòü ñÿ áiëüø âiëüíè ìè, ãîð äè ìè i ñïiëêó þòü ñÿ ç áiëüøèì çà ïà -
ëîì, ¿õíi îá ëè÷ ÷ÿ º ìåíø ìî íî òîí íè ìè, îñêiëüêè íà íèõ ùå íå âè -
òàâ ðó âà ëè ñÿ ïî òâîðíi øðà ìè, ÿêi ïî ëè øຠïî ñîái ðà áñòâî. Êî çà êè
º êî ÷iâíè êà ìè, ïàñ òó õà ìè, âî éîâ íè êà ìè, ãðà áiæíè êà ìè, ïiä òîé
÷àñ êîëè ðîñ iÿ íè º çåì ëå ðî áà ìè, òîðãiâöÿ ìè òà âå äóòü îñiëèé òèï
æèò òÿ, çà ïðè ðî äîþ âîíè ìàëî âî éîâ íè÷i»49. Ïðèê ìåò íî, ùî çà
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
405
äåêiëüêà ðîêiâ äî ïî ÿ âè êíè ãè Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà iíøèé ôðàí öóçü êèé
àâ òîð, òâî ðè ÿêî ãî ñòà ëè ïåð øîä æå ðå ëîì óÿâ ëåíü óðÿ äîâöiâ Íà ïî -
ëå î íà ñòî ñîâ íî Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿, Í.-Ã. Ëå Êëåðê çìà ëþ âàâ â óÿâi
ñâî¿õ ÷è òà÷iâ äóæå ïîä iáíèé îá ðàç óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ: «Âè ñî êî ãî
çðîñ òó, ìiöíi, òÿ ìóùi, ùåäði, íå êî ðèñ ëèâi, íàä çâè ÷àé íî ðåâ íèâi
ùîäî âëàñ íî¿ ñâî áî äè, âîíè íå òåð ïëÿ ÷å ïå ðå íî ñÿòü ãíiò, â ÿêî ìó
ïå ðå áó âà þòü; âîíè º ïè ÿ êà ìè, àëå âîä íî ÷àñ ñìiëèâi, ìóæíi òà íå -
âòîìíi50.
 óêð à¿íñüêèõ êî çà êàõ, ñâî áî äè ÿêèõ áóëî ïî íè ùå íî öà ðà -
òîì, âîë iëè ïî áà ÷è òè «ïðè ðîä íèõ ñî þç íèêiâ» Ôðàíöi¿ ó áî ðîòüái
ñóï ðî òè Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿ òà êîæ ïî ëüñüêi é îêðåìi ôðàí öóçüêi
iíôîð ìà òî ðè Íà ïî ëå î íà. Òà êèé ïî ãëÿä, íà áóâ øè ðîç ïîâ ñþä æåí íÿ
â äîáó îñòàííiõ ïîä iëiâ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ ó òié ÷àñ òèíi ïî ëüñüêî ãî
ïî ëiòè êó ìó, ÿêà ðî áè ëà ñòàâ êó íà çáå ðå æåí íÿ íå çà ëåæ íîñòi ñâ
áàòüêiâùè íè çà äî ïî ìî ãîþ ðå âî ëþ öiéíî¿ Ôðàíöi¿, íå ìiã íå ïî çíà -
÷è òè ñÿ íà ñâiòîã ëÿäi ôðàí öóçü êî ãî ïðåä ñòàâ íè êà ó Ïîëüùi Ï. Ïà -
ðàíäüº, êîò ðèé ó ñâîºìó ìå ìî ðàí äóìi Íà ïî ëå î íîâi ç 1807 ð. çãà -
äàâ, ùî ïiä ÷àñ ðîñiéñüêî¿ àã ðåñi¿ ó Ïðà âî áå ðåæíié Óêðà¿íi 1792 ð.
êî çà êè, ïî íåõ òó âàâ øè óëåñ ëè âè ìè ïðî ïî çèö iÿ ìè öà ðèöi Êà òå ðè -
íè II, «íà âïà êè íà òîâ ïîì ïðèºäíà ëè ñÿ äî ïî ëüñüêèõ âiéñüê i âiä -
çíà ÷è ëè ñÿ ó ÷èñ ëåí íèõ áèò âàõ ç âî ðî ãîì». Àíàëiçóþ÷è ïñè õî -
ëîãi÷íi ìî òè âàöi¿ ïî âå äiíêè óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ, ôðàí öóçü êèé
äèï ëî ìàò âiäçíà ÷èâ, ùî öi ëþäè «âiäâàæíi, ìóæíi, ìåòêi, áåç êî -
ðèñ ëèâi, äî êðàé íîùiâ âðàç ëèâi íà ïóíêòi ñâ íå çà ëåæ íîñòi»51.
Ï. Ïà ðàíäüº òà êîæ çâåð òàâ óâà ãó ñâî ãî óðÿ äó íà ðîç âàæ ëè âó íà öiî -
íàëü íó ïî ëiòè êó òàê çâà íî ãî «Âå ëè êî ãî ñåé ìó», ÿêèé «ïðàã íóâ äî -
ëó ÷è òè êî çàêiâ äî öèâiëiçàöi¿, ïðè çâè ÷à¿ òè ¿õ äî ïî ðÿä êó òà äèñ öèï -
ëiíè, íàä à þ ÷è ¿ì íà é øèðøi ïðà âà òà ñòâî ðþ þ ÷è äëÿ íèõ ðåëiãiéíó
iºðàð õiþ, ÿêà á âiäïîâ iäà ëà ¿õíiì çà áî áî íàì òà ïðè çâè ÷àºííÿì»52.
Ñó äÿ ÷è ç òî íàëü íîñòi àâ òî ðñüêî ãî äèñ êóð ñó, Ï. Ïà ðàíäüº ââà æàâ
ìîæ ëè âèì ïî âòî ðåí íÿ Ôðàíöiºþ öüî ãî äî ñâiäó ïî ëüñüêî ãî ñåé ìó,
ùîá, ïî âåð íóâ øè êî çà êàì ïî íè ùåíi öà ðà òîì âîëü íîñòi òà ïðè -
âiëå¿, ïiäíÿ òè ¿õ íà ïî âñòàí íÿ ñóï ðî òè Ðîñi¿.
Ùå ó ïîä à íî ìó 24 ãðóä íÿ 1795 ð. óðÿ äîâi Ôðàí öóçü êî¿ ðåñ -
ïó áëiêè ìå ìî ðàí äóìi ãðó ïà ïî ëüñüêèõ åìiãðàíòiâ ïè ñà ëà, ùî êî -
çàöü êèé «íà ðîä, [ÿêèé áóâ] êî ëèñü âiëüíèé, ùå íå çà áóâ ñâî ãî ìè -
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
406
íó ëî ãî». Óïî ðÿä íè êè ìå ìî ðàí äó ìó âiäçíà ÷à ëè, ùî ïî ïðè çíè -
ùåí íÿ Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i êî çà êè «çáåð iãà þòü ó ãëè áèíi ñåð öÿ
ïî ÷óò òÿ ñâî áî äè», é «ÿêùî çà ëó ÷è òè öþ íà öiþ äî ðóõó, öå çà âäàñòü
ñìåð òåëü íî ãî óäà ðó Ðîñi¿». Íà ïiäòâåð äæåí íÿ ñâî¿õ ìiðêó âàíü öi
äiÿ÷i ñòâåð äæó âà ëè, ùî íà ïðèêiíöi 1794 ð. «ñàìi êî çà êè ïðè ñëà ëè
äî íàñ ñâî¿õ ïðåä ñòàâ íèêiâ, ùîá çà ñâiä÷è òè âiä ñâî ãî iìåíi áà æàí -
íÿ ñëiäó âà òè íà øî ìó ïðè êëà äîâi», âiäòàê ïî ëüñüêi åìiãðàí òè ïî ðî -
çó ì iëè ñÿ ç íèìè ùîäî îðãàí içàöi¿ ñïiëüíî¿ áî ðîòü áè53. Ïðî íå îá -
õiä íiñòü âñòó ïè òè ó ïî ðî çóìi ííÿ ç êî çà êà ìè, ÿêi ìåø êà ëè ïî íàä
Äíiï ðîì i Ïiâäåí íèì Áó ãîì, ïè ñàâ Íà ïî ëå î íîâi ïiä ÷àñ âiéíè
1807 ð. Àíäæåé Ãî ðî äèñü êèé. Âií ïðî ïî íó âàâ ôðàí öóçü êî ìó iìïå -
ðà òî ðî âi çâåð íó òè îñîá ëè âó óâà ãó íà «íà öiî íàëü íèé äóõ êî çàêiâ» i
ïî îá i öÿ òè âiäíî âè òè ñòà ðî âèííi âîëü íîñòi òà ïðà âà, ÿêè ìè òi êî -
ðèñ òó âà ëè ñÿ ó Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié54. Ðîçìiðêî âó þ ÷è ùîäî ìîæ ëè -
âîñòi îð ãà í i çó âà òè ïî ëüñüêå ïî âñòàí íÿ íà ïðà âî áå ðåææi Äíiïðà,
òîãî æ òàêè ðîêó ÷ëå íè ïî ëüñüêî¿ Óðÿ äî âî¿ êîìiñi¿ ïè ñà ëè Íà ïî ëå -
î íîâi òà Ø.-Ì. Òà ëåé ðà íîâi, ùî äî öüî ãî ðóõó «ìî æóòü äîñ êî íà ëî
äî ëó ÷è òè ñÿ óêðà¿íñüêi êî çà êè, çâè òÿæ íà i äó õîâ íà íà öiÿ, ÿêi ãîñ òðî
âiä÷ó âà þòü òÿ ãàð öüî ãî (ðîñiéñüêî ãî — Â. À.) ÿðìà i íå áà æà þòü
íi÷î ãî iíøî ãî, íiæ éîãî ïî çáó òè ñÿ»55. Ùîá âè î ïóê ëè òè â óÿâi
ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ïðè íè æå íå ñòà íî âè ùå êî çàêiâ é ¿õíþ íå ïðè -
ÿçíü ùîäî ðîñ iÿí, ó ïîä à íî ìó 1808 ð. ìàð øà ëîâi Ë.-Í. Äàâó «Íà -
ðè ñîâi ïî ëiòè÷ íî¿ ñè òó àöi¿ Ðîñi¿ çà ãà ëîì i ïî ëüñüêèõ ïðî âiíöié,
ïðèºäíà íèõ äî öiº¿ iìïåði¿ çîê ðå ìà», ç ÿêèì çãî äîì îçíà éî ìèâ ñÿ é
Þ.-Á. Ìàðå, Ã. Êîë ëîí òàé äî òåï íî ïî ðiâíÿâ ¿õ ç òiºþ ñè òó àöiºþ, â
ÿêié ïå ðå áó âà ëè iðëàíäöi ïiä àíãëiéñüêèì ïà íó âàí íÿì, i íå íà âèñ -
òþ îñòàííiõ ùîäî ¿õíiõ ãíî áè òåëiâ. Çà éîãî ñëî âà ìè, «êî çà êè íå
òåð ïëÿòü ìåø êàíöiâ Âå ëè êî ðîñi¿ ìàé æå òàê ñàìî, ÿê iðëàíäöi —
àíãëiéöiâ»56. Öèì ïî ðiâíÿí íÿì ïî ëüñüêèé àâ òîð ÷iòêî âêà çàâ, ùî
óêðà¿íñüêi êî çà êè ñòà íî âè ëè îêðå ìó âiä ðîñ iÿí íà öiþ. Íà ïå ðå ä î -
äíi âiéíè 1812 ð. ó ñâîºìó ìå ìî ðàí äóìi ïiä íà çâîþ «Äîñëiäæåí íÿ
ïðÿ ìèõ i àê òèâ íèõ ñèë, ÿêè ìè ìîæå ïî ñëó æè òè ñÿ Ïîëü ùà â ¿¿
öiëiñíîñòi» Ì. Ñî êîëü íèöü êèé çà ïðî ïî íó âàâ Íà ïî ëå î íîâi çâåð íó -
òè îñîá ëè âó óâà ãó íà êî çàêiâ, àäæå, çà ñëî âà ìè ãå íå ðà ëà, «âîíè
íàä çâè ÷àé íî êìiòëèâi, äóæå íå òåð ïëÿ ÷å çíî ñÿòü ãíiò é ñå ðåä íèõ
ìîæ íà ëåã êî âèê ëè êà òè íå âäî âî ëåí íÿ Ðîñiºþ»57. Ãå íå ðàë ââà æàâ,
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
407
ùî «öi ïëå ìå íà, õî÷ òåìíi é îá ìå æåíi, òèì íå ìåí øå íå îá äiëåíi
ïåâ íîþ ïðî íèê ëè âiñòþ ïðè ðîä íî ãî äóõó i íà âiòü âå ë è÷íiñòþ ïî -
÷óòòiâ, ÿêà âçà ãàëi âiäñóò íÿ â ðîñiéñüêî ãî íà ðî äó. Âîíè íå òåð ïëÿ ÷å
çíî ñÿòü ãíiò i ãàíü áó, â ÿêié ¿õ òðè ìຠöåé îñòàííié [íà ðîä]»58. Ïiä
÷àñ êàì ïàíi¿ 1812 ð., iíôîð ìó þ ÷è ôðàí öóçü êå êî ìàí äó âàí íÿ ïðî
iíiöià òè âó ãðà ôèíi Ñîôi¿ Ïî òîöü êî¿ ùîäî íà áî ðó òà ñïî ðÿä æåí íÿ
äåêiëü êîõ òè ñÿ÷ ¿¿ êðiïàêiâ äî ðîñiéñüêî ãî âiéñüêà, äiÿ÷i ïðî ôðàí -
öóçü êî¿ îðiºíòàöi¿ íà ìà ãà ëè ñÿ ïiäêðåñ ëè òè íå ïî ïó ëÿðíiñòü öèõ çà -
õîäiâ ñå ðåä óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ, ÿêi áó öiìòî âáîë iâà ëè çà ïå ðå ìî -
ãó ôðàí öóçü êî¿ àðìi¿. Íàï ðèê ëàä, 9 ëèñ òî ïà äà 1812 ð. ïî ëüñüêèé
ãå íå ðàë Ãàìiëüêàð Êîñiíñüêèé, ïî âiäîì ëÿ þ ÷è êî ìàí äó âà ÷à VII êîð -
ïóñó àðìi¿ Íà ïî ëå î íà ôå ëüäìàð øà ëà Ðåíüº ïðî ïðè áóò òÿ ó Äóá íî
«äâîõ ïî ëêiâ íî âî ãî êî çàöü êî ãî íà áî ðó â Óêðà¿íi», âiäçíà ÷àâ, ùî
«ðîñ iÿ íè íå íàä òî äîâ iðÿ þòü öèì âiéñüêàì»59. Ó ðà ïîðòi ìiíiñòðà
ïî ëiöi¿ Âàð øà âñüêî ãî ãåð öî ãñòâà ôðàí öóçü êî ìó ïî ñëîâi Äîìiíi -
êîâi Ïðàä òó âiä 12 ëèñ òî ïà äà òîãî æ ðîêó çãà äó âà ëî ñÿ ïðî «äâîõ
äåç åð òèðiâ-êî çàêiâ, ÿêi ïðè áó ëè ç îêî ëèöü Êîí ñòàí òè íî âà äî
Ѻäëåöü ðàç îì ç êiíüìè òà ñïî ðÿä æåí íÿì»60. ßêèì ÷è íîì âïëè âà -
ëà öÿ iíôîð ìàö iÿ íà óÿâ ëåí íÿ ïðåä ñòàâ íèêiâ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó
ñòî ñîâ íî ïî ëiòè÷ íèõ íà ñòðî¿â óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ, âèä íî íà ïðè ê -
ëàäi ðå çè äåí òà ó Ëüâîâi ä’Îáåð íî íà, êîò ðèé, íà îñíîâi ðà ïîðòiâ
ñâî¿õ ïî ëüñüêèõ àãåíòiâ ó Âî ëèíi, ïî âiäîì ëÿâ Þ.-Á. Ìàðå, ùî «êî -
çà êè ãå íå ðà ëà äå Âiòòå âè ðó øè ëè ç Óêðà¿ íè ó ñêëàäi 5200 îñiá; äå -
çåð òèð ñòâî ó [öèõ êî çàöü êèõ ïî ëêàõ] º íà ñòiëüêè çíà÷ íèì, ùî âîíè
ïðè áó ëè äî [äiþ ÷î¿] àðìi¿ ó ñêëàäi 2800 îñiá»61.
Ïðèê ìåò íî, ùî ìàé æå âñi äiÿ÷i ïî ëüñüêî ãî ïàò ðiî òè÷ íî ãî
ðóõó, ÿêi iíôîð ìó âà ëè ôðàí öóçü êèé óðÿä ñòî ñîâ íî óêð à¿íñüêèõ êî -
çàêiâ, íà çè âà ëè îñòàííiõ «Íàöiºþ» (Nation), ùî îçíà ÷à ëî, çãiäíî
ïî íÿòü ôðàí öóçü êî¿ ïî ëiòè÷ íî¿ äóì êè, âèç íàí íÿ óêð à¿íñüêî ãî êî -
çàö òâà ñïiëüíiñòþ, ÿêà áóëà ñïðî ìîæ íà ìàòè âëàñ íó äåð æà âó. ×è
íå íà é ÷iòêiøå öåé ïî ãëÿä âèñ ëî âèâ Ì. Ñî êîëü íèöü êèé, ÿêèé ââà -
æàâ, ùî «óòâî ðå íà ç ïëå ìåí, ÿêi çà âæäè ïå ðå áó âà þòü íà êîíi, öÿ
äåð æà âà, óïðàâ ëÿ þ ÷èñü îäíèì çâåð õíè êîì i ïî ñå ðåä êîì óñòðîþ,
ÿêèé âiäïîâ iäຠ¿õíüî ìó ñïî ñî áîâi áóò òÿ, ç ïåð ñïåê òè âîþ [çäî áóò -
òÿ] ïî ëiòè÷ íî¿ íå çà ëåæ íîñòi, íå çà áà ðîì [ïiñëÿ ¿¿ çà ñíó âàí íÿ] ñòâî -
ðèòü íà öiþ, ÿêà ñòà íå îäíèì ç íà é ìî ãó òíiøèõ áàð’ºðiâ ñóï ðî òè
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
408
àìáiöiéíèõ ïëàíiâ Ðîñi¿ é ¿¿ çà çiõàíü íà ×îð íå ìîðå òà Áîñ ôîð»62.
Ãå íå ðàë ïè ñàâ: «…öi äîá ðå îðãàí içî âàíi ïëå ìå íà ñôîð ìó þòü òà -
êèì ÷è íîì îäíó íà öiþ, ÿêà íà âiòü çìî æå äî ñÿã íó òè çíà÷ íî âè ùî ãî
ðiâíÿ öèâiëiçàöi¿, íiæ òîé, ùî éîãî íiêî ëè íå çìî æóòü äàòè ïå ðå -
âäÿã íó òèì ó ºâðî ïåéöiâ ìîñ êî âè òàì àíi åôå ìåðíi óêà çè, àíi ïî -
ñòié íèé áàòiã ðîñ iÿí». Ïåð øè ìè ç-ïî ìiæ öèõ ïëå ìåí Ì. Ñî êîëü -
íèöü êèé çãà äàâ ïðî çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ, ÿêi, çà éîãî ñëî âà ìè,
«[êî ëèñü] ñàìi âiääà ëè ñÿ Ïîëüùi, i ÿêèõ Áà òîðié ðîçìiñòèâ ïîçà
äíiïðî âñüêè ìè ïî ðî ãà ìè». Ãå íå ðàë íà ãî ëî øó âàâ, ùî «äîá ðîäiéíi,
ìiöíi, ìåòêi, ìóæíi, íå âòîìíi òà íàä çâè ÷àé íî êìiòëèâi, [âîíè] ñòà -
íóòü ïåð øè ìè, êîòði ïiäíiìóòü ùèò i áåç ñ óìíiâíî [ïî âå äóòü çà ñî -
áîþ] iíøèõ»63.
Ùîá âè î ïóê ëè òè â óÿâi ôðàí öóçü êî ãî iìïå ðà òî ðà îá ðàç óêðà -
¿íñüêèõ êî çàêiâ, Ì. Ñî êîëü íèöü êèé óëåñ ëè âî ïðî ïî íó âàâ íà çâà òè
¿õíþ äåð æà âó, ÿêó âií ñïîä iâàâ ñÿ ïî áà ÷è òè íà êàðòi ªâðî ïè ïiñëÿ
ïå ðå ìî ãè íàä Ðîñiºþ, «Íà ïî ëå îí iäîþ». Çà éîãî ñëî âà ìè, öÿ íà çâà
ìàëà çà ìiíè òè ñïàï ëþ æå íó Êà òå ðè íîþ II ïðå êðàñ íó íà çâó «Òàâ ðè -
äà» é äîâ iêó íà ãà äó âà ëà á íà ùàä êàì êî çàêiâ ïðî áëà ãîä iÿí íÿ ùîäî
íèõ ç áîêó «Âå ëè êî ãî Çà êî íî äàâ öÿ», «Ãå ðîÿ», «íî âî ãî Ëiêóð ãà ÷è
Ñî ëî íà», òîá òî Íà ïî ëå î íà64.
Îäíàê äà ëå êî íå âñi iíôîð ìàöiéíi ïåð øîä æå ðå ëà óÿâ ëåíü
ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ñòî ñîâ íî óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà áóëè íà ñòiëü -
êè çè÷ ëè âè ìè ùîäî îñòàí íüî ãî. Ïiºòåòó ùîäî êî çàêiâ, ÿêèé áóâ
ïðè òà ìàí íèé äèñ êóð ñàì äiÿ÷iâ ïî ëüñüêî ãî ïàò ðiî òè÷ íî ãî ðóõó,
áóëè çîâñiì ïî çáàâ ëåíi ÿê ïðàöi ôðàí öóçü êèõ àâ òîðiâ, ÿêi ÷è òàâ
Íà ïî ëå îí, òàê i äî íå ñåí íÿ àãåíòiâ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ó òå ðåíi, ÿêi
ìàëè íà ãî äó íà î÷íî ïå ðå ñâiä÷è òè ñÿ ó æà ëþ ãiäíî ìó, ïî ðiâíÿ íî ç
êî ëèøíiì ñòà íî âè ùåì, ñó ÷àñ íî ìó ñòàíi ìåø êàíöiâ Óêðà¿ íè.
Ââà æà þ ÷è çà ïî òðiáíå ïiäêðåñ ëè òè, ùî «Óêðà¿ íà çà âæäè
ïðàã íó ëà áóòè âiëüíîþ», Âîëü òåð âîä íî ÷àñ ñòâåð äæó âàâ, ùî ïðî -
ìiæíà ñè òó àö iÿ Óêðà¿ íè ìiæ Ìîñ êîâiºþ, Òó ðå÷ ÷è íîþ òà Ïîëü ùåþ
«çìó øó âà ëà ¿¿ øó êà òè ñîái ïî êðî âè òå ëÿ, à âiäòàê i ïàíà ç-ïî ìiæ
öèõ äåð æàâ»: «Ñïî ÷àò êó âîíà âiääà ëà ñÿ ïiä ïî êðî âè ò åëüñòâî
Ïîëüùi, ÿêà òðàê òó âà ëà ¿¿ ÿê ñâîþ ïiääà íó; çãî äîì âîíà âiääà ëà ñÿ
Ìîñ êî âè òîâi, ÿêèé êå ðó âàâ íåþ, íà ñêiëüêè öå áóëî ó éîãî çìîçi,
íå íà ÷å ðà áè íåþ». Îïè ñó þ ÷è íà ìà ãàí íÿ ñó ïåðíèêiâ Øâåöi¿ òà
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
409
Ðîñi¿ çà ðó ÷è òè ñÿ âiéñüêî âîþ ïiäòðèì êîþ çà ïî ðîæöiâ, àâ òîð «²ñòî -
ði¿ Êàð ëà XII» ââà æàâ ¿õ îäíà êî âî áåç ðå çóëü òàò íè ìè, îñêiëüêè ïè -
ñàâ, ùî çà ïî ðîæöi, âçÿâ øè âiä ðîñ iÿí øiñòäå ñÿò òè ñÿ÷ ôëî ðèíiâ,
ñòà ðàí íÿ ìè ãåòü ìà íà ²âàíà Ìà çå ïè âèñ ëî âè ëè ñÿ ó êiíöå âî ìó ðà -
õóí êó çà øâåäiâ, àëå «ñëó æè ëè íå îõî ÷å, áî ââà æà ëè ñìiøíèì áè -
òè ñÿ çà ÿêóñü iíøó ði÷, íiæ ãðà áó íîê». Âiäòàê Âîëü òåð ðî áèâ âèñ -
íî âîê, ùî êî ðîëü Êàðë íå çóñòðiâ â Óêðà¿íi íà ñòiëüêè iñòîò íî¿
ïiäòðèì êè ç áîêó êî çàêiâ, ùîá âèé òè ïå ðå ìîæ öåì ó âiéíi ç Ðî -
ñiþ65. Ê.-Ê. Ðþëüºð âçà ãàëi ââà æàâ ïðèºäíàí íÿ óêð à¿íñüêèõ çå -
ìåëü äî Ðîñi¿ íà ñëiäêîì äîá ð îâiëüíî ãî áà æàí íÿ êî çàêiâ, ÿêi «ùå é
íèíi çà ëè øà þòü ñÿ ¿é âiðíè ìè, i, çäàºòüñÿ, çà âæäè øó êà ëè ìîæ ëè -
âîñòi ïå ðåé òè ïiä âëà äó öiº¿ âå ëè êî¿ äåð æà âè ÷è, ïðè íàéìíi, âçÿ òè -
ñÿ çà çáðîþ íà ¿¿ êî ðèñòü»66.
Äî ñèòü ñòðè ìà íèì ó îöiíöi ìîæ ëè âîñòi âè êî ðèñ òàí íÿ Ôðàí -
öiºþ ó áî ðîòüái ç Ðîñiºþ óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ áóâ êî ëèøíié
âiéñüêî âèé àòà øå (ex-commissaire des guerres) äèï ëî ìà òè÷ íî¿ ìiñi¿
Ôðàí öóçü êî¿ ðåñ ïó áëiêè ó Ñàíêò-Ïå òåð áóðçi êàï iòàí Áóð´óåí,
ÿêèé ó ëèñ òî ïàäi 1804 ð. óêëàâ ìå ìî ðàí äóì «Ïðî òîðãiâëþ Ðîñi¿ íà
×îð íî ìó i Àçîâñüêîìó ìî ðÿõ»67. Áåç ïå ðå÷ íà iñòî ðè÷ íà öiííiñòü
öüî ãî äî êó ìåí òà ïî ëÿ ãຠó òîìó, ùî âií ïî õî äèòü ç òåê äåð æàâ íî ãî
ñåê ðå òà ðÿ, à âiäòàê, iìïå ðà òîð éîãî, ïðè íàéìíi, ïå ðå ãëÿ äàâ, áî ÷è -
ìà ëî äî êó ìåíòiâ ç öèõ òåê ìà þòü ïî ìiòêè, çðîá ëåíi ðó êîþ Áî íà -
ïàð òà. Áóð´óåí ëè øåíü ïî áiæíî çãà äàâ ïðî iñòîð iþ çå ìåëü Ïð è -
äíiï ðîâ ’ÿ. Éîãî iñòî ðè÷ íà äî âiäêà (précise historique) ïðî êî çàêiâ,
óìiùå íà íà äâîõ iç äåâ ’ÿ íîñ òà àð êó øàõ ðó êî ïè ñó, ìຠðàä øå åò íî -
ã ðà ôi÷íèé, íiæ ïî ëiòè÷ íèé ñåíñ. Çãiäíî ïå ðå êà çó ². Áîð ùà êà, ÿêèé
áóâ ¿¿ ïåð ø îâiäêðè âà ÷åì, âîíà çâó ÷èòü òàê: «Óêðà¿íöi âiäðiçíÿ þòü -
ñÿ òèì, ùî äóæå ïðè â’ÿ çàíi äî ñâ íå çà ëåæ íîñòi. Òîìó âîíè ïî -
ñòóï íå âî øó êà ëè ñî þ çó ç ðîñ iÿ íà ìè, øâå äà ìè, òóð êà ìè òà òà òà ðà -
ìè». Áóð´óåí îïîâ iäຠïðî çíè ùåí íÿ Ñi÷i, «ùî äî êî íà ëî íà çàâ æäè
óêð à¿íñüêó ñâî áî äó i çà ëè øè ëî íå âäî âî ëåí íÿ â öiëî ìó íà ðîäi»68.
Àâòåíòè÷íèé òåêñò öüî ãî óðèâ êà âèã ëÿ äຠiíàê øå. Íà ïî ÷àò êó äî -
âiä êè Áóð´óåí îïîâ iäàº, ùî ó XV ñò. «Êè¿ âùè íó áóëî çà é íÿ òî óêð à -
¿íñüêè ìè êî çà êà ìè, à ãèð ëî Äíiïðà — çà ïî ðîçü êè ìè êî çà êà ìè,
áiëüøå íà áëè æå íè ìè äî ×îð íî ãî ìîðÿ, íiæ ïåðøi; âîíè ìàëè îä -
íî ãî çâåð õíè êà i âiäðiçíÿ ëè ñÿ ìiæ ñî áîþ ëèøå òèì, ùî [çà ïî -
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
410
ðîæöi] çîâñiì íå òå ðïiëè ïðè ñóò íîñòi â ñåáå æiíîê i ïî ïîâ íþ âà ëè
ñâî¿ ðÿäè, çà õîï ëþ þ ÷è þíàêiâ íà êîð äîíi [ñâî¿õ âî ëîäiíü], ó ñâî¿õ
ñóñiäiâ». Äâîì ïåð øèì ðå ÷åí íÿì ó âèê ëàäi ². Áîð ùà êà âiäïîâ iäຠó
òåêñòi äî êó ìåí òà òàêà ôðà çà: «¯õíÿ ïðè â’ÿ çàíiñòü äî íå çà ëåæ íîñ -
òi, — ïè ñàâ Áóð´óåí, — âåëà ¿õ ïî ñëiäîâ íî äî óêëà äåí íÿ òà ðîç ðè âó
ñî þçiâ ç Ðîñiºþ, øâå äà ìè i òà òà ðà ìè, äî ïî âåð íåí íÿ ïiä ïðî òåê òî -
ðàò Ðîñi¿, â ÿêî ìó âîíè âiäíà õî äÿòü íà é ó ëåñ ëèâiøi ïî õâà ëè äëÿ
ñâ ñìiëè âîñòi [ç áîêó öà ðñüêèõ âëàñ òåé], êîòði îñîá ëè âî íå ïî -
ëè øà þòü âøà íî âó âà òè âiäâà ãó çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ, àëå, ìiæ òèì,
ââà æà þòü îá îâ’ÿç êî âèì ñêà ñó âà òè ¿õíi ïðè âiëå¿; âîíè (êî çà êè. —
Â. À.) äî ìà ãà ëè ñÿ ¿õ ïî âåð íåí íÿ, òîìó â 1775 ð. [êî çàêiâ] áóëî îòî -
÷å íî, çíè ùå íî àáî ðîç ïî ðî øå íî»69.
Ïî öüî ìó â äî êó ìåíòi iñòî ðè÷íi âiäî ìîñòi ïðî êî çàêiâ çà êií -
÷ó þòü ñÿ, i öå ëî ãi÷íî, àäæå Áóð´óåí, íà âiäìiíó âiä Ì. Ñî êîëü -
íèöü êî ãî, ÿêèé ìàé æå äâàä öÿòü ðîêiâ ïðî âiâ ó åìiãðàöi¿ i òîìó íå
ìàâ àê òó àëü íî¿ iíôîð ìàöi¿, äîá ðå çíàâ, ùî ïiñëÿ çíè ùåí íÿ Ñi÷i êî -
çàêiâ ÿê çîð ãàí içî âà íî¿ ñèëè â Óêðà¿íi áiëüøå íå iñíó âà ëî. Îäíàê
². Áîð ùàê äî ïè ñàâ äî ðîç ïîâiäi Áóð´óåíà âè ãà äà íó ôðà çó ïðî «äî -
êî íàí íÿ óêð à¿íñüêî¿ ñâî áî äè» i «íå âäî âî ëåí íÿ [öèì â÷èí êîì] â
öiëî ìó íà ðî äîâi» (òðåòº ðå ÷åí íÿ). Áóð´óåí ãî âî ðèâ ïðî ñëà âåò íå
ìè íó ëå êî çàö òâà, âiä ÿêî ãî çà ëè øè ëè ñÿ ñïî ãà äè. Àëå ². Áîð ùàê íà -
ìà ãàºòüñÿ ïå ðå êî íà òè ÷è òà ÷à, ùî Áóð´óåí çà ñòàâ íå àïà òè÷ íèé íà -
ðîä, áiëüøå íå çäàò íèé íà ñëà âåòíi â÷èí êè â iì’ÿ ñâ íå çà ëåæ -
íîñòi, à ñåðé îç íó ñèëó, ÿêó ìîã ëà âè êî ðèñ òà òè ó ñâî¿õ iíòå ðå ñàõ
Ôðàí öiÿ. Òîìó âií «äî äàâ» äî ðîç ïîâiäi Áóð´óåíà êîí êðåòíi ïî ëi -
òè÷ íi ðå êî ìåí äàöi¿, ùî ìàëè âêà çó âà òè íà çà öiêàâ ëåí íÿ Ôðàíöi¿
ïiä òðè ìà òè óêð à¿íñüêó ñà ìîñòiéíiñòü i íà âàæ ëèâiñòü Óêðà¿ íè äëÿ
íà ïî ëå îíiâñüêî¿ ïî ëiòè êè: «Öèì íå âäî âî ëåí íÿì, íà äóì êó Áóð ́ó -
åíà, ñëiä ïî êî ðèñ òó âà òè ñÿ i âèñ ëà òè íà Óêðà¿ íó à´åíòiâ ó ïî äî ái
êóï öiâ, ÿêi “òàºìíî òà âìiëî ïiä’þä æó âà ëè” á íà ñå ëåí íÿ, íà ãà äó þ -
÷è ïðî ñëà âåò íå ìè íó ëå é ìiçåð íó ñó ÷àñíiñòü. Ó ñâié ÷àñ, êîëè ïî -
ëiòè÷ íà êîí ’þí êòó ðà ïðè âå äå äî âiäâåð òî¿ âiéíè ìiæ Ôðàíöiºþ i
Ðîñiºþ, ïî âñòàí íÿ íà Óêðà¿íi áóäå îäíèì ç ÷èí íèêiâ ïå ðå ìî -
ãè…»70. Êðiì öiº¿ äî ïèñ êè, ². Áîð ùàê çà ìiíèâ òåðìií «êî çà êè», ùî
éîãî âæè âຠÁóð´óåí ñòî ñîâ íî íà ñå ëåí íÿ Ïð èäíiïðîâ ’ÿ, íà åò íî -
íiì «óêðà¿íöi», à öå íå âèï ðàâ äà íî ïðè öè òó âàííi àâ òåí òè÷ íèõ
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
411
äæå ðåë, áî âæèòi àâ òî ðîì äî êó ìåí òà åò íîí iìè º êî äîì äëÿ ç’ÿ ñó -
âàí íÿ òîãî, ÿê êî ëåê òèâ íà óÿâà ïåâ íî ãî íà ðî äó êëà ñèô iêó âà ëà iíøi
íà ðî äè íà ìî ìåíò ñòâî ðåí íÿ öüî ãî äî êó ìåí òà. Âòiì, ìiôî ëîãi÷íi
äî äàò êè ². Áîð ùà êà äî ðîç ïîâiäi Áóð´óåíà óêðà¿íñüêi iñòî ðè êè öè -
òó þòü ÿê ïðàâ äèâi äî êó ìåí òàëüíi ñâiä÷åí íÿ71.
²ñòî ðè÷ íó ìiôîò âîð÷iñòü ². Áîð ùà êà ÷è íå íà é ïå ðå êîí ëèâ i -
øå ñïðîñ òî âóº äèñ êóðñ ñà ìî ãî Áóð´óåíà, ÿêèé, ïðî ¿õàâ øè Ïiâ íi÷ -
íèì Ïðè ÷îð íî ìîð ’ÿì ó 1803 ð., ÷iòêî âiäçíà ÷èâ íå âiäïîâiäíiñòü
ìiæ òðà äè öiéíè ìè óÿâ ëåí íÿ ìè ïðî âèç íà÷íi äiÿí íÿ óêð à¿íñüêî ãî
êî çàö òâà òà ñó ÷àñ íèì ñòà íî âè ùåì íà ùàäêiâ îñòàí íüî ãî. Îïè ñó þ -
÷è Áóçü êèé ëè ìàí, Áóð´óåí çãà äàâ, ùî ïî ìiòèâ «íà ëiâî ìó áå ðåçi
ðiêè íà ïðî òè Îëüâi¿ äåêiëüêà õè æîê çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ, ÿêi æè -
âóòü ç ðè áî ëîâëi òà äîï ðàâ ëÿ þòü ðèáó ó Ìè êî ëà¿â». Ïî öüî ìó âií
çà óâà æèâ, ùî «òó òåøíi êî çà êè ñïðàâ ëÿ þòü âðà æåí íÿ ïî çáàâ ëå íèõ
åíåðãi¿ i íå ìîâ ñòà íîâ ëÿòü âðà æà þ ÷èé êîí òðàñò iç ïiäæèâ ëå íîþ
÷è òàí íÿì äàâíiõ àâ òîðiâ óÿ âîþ ïðî êî çàêiâ»72.
Ïðàâ äî ïî äiáíî, ùî êðiì îñî áèñ òèõ ñïîñ òå ðå æåíü, îäíèì iç
ïåð øîä æå ðåë äèñ êóð ñó êàï iòà íà Áóð´óåíà áóëè âæå çãà äàíi íàìè
«Òàºìíi ìå ìó à ðè ïðî Ðîñ iþ» Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà, ÿêi ïî áà ÷è ëè ñâiò
ñàìå 1804 ð. Ïîäiáíiñòü îïîâiäi Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà äî îïè ñó Áóð´óåíà
º áiëüø íiæ î÷å âèä íîþ, êîëè éäåòü ñÿ ïðî ïå ðå õiä óêð à¿íñüêî ãî êî -
çàö òâà ïiä ïðî òåê òî ðàò Ðîñi¿ íà êîí ñòè òó öiéíèõ çà ñà äàõ, ðî çìi -
ùåí íÿ çà ïî ðîçü êî ãî êî çàö òâà ïî áëè çó ãèð ëà Äíiïðà, à òà êîæ çíè -
ùåí íÿ Çà ïî ðîçü êî¿ Ñi÷i. Ïðèê ìåò íî, ùî Áóð´óåí îïîâiâ ïðî îñòàí -
íþ ïîä iþ òèìè ñà ìè ìè ñëî âà ìè, ùî é Ø.-Ô. Ìàñ ñîí, êîò ðèé
âiäçíà ÷èâ ó ñâî¿õ ñïî ãà äàõ, ùî 1775 ð. çà ïî ðîæöi «ðîç ïî ðî øó þòü -
ñÿ» [se dispersèrent]73.
* * *
Îñêiëüêè ó äæå ðå ëàõ iíôîð ìàöi¿ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ñòî ñî -
â íî óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ îñòàííiõ çä åáiëüøî ãî îïè ñà íî ÿê îðãàíi çî -
âà íó âiéñüêî âó ñèëó, ÷è òî íå çà ëåæ íó, ÿê îò çà ïî ðîæöiâ, ÷è òî ïî ë -
êè ëåã êî¿ êiííî òè íà ñëóæái ðîñiéñüêî ãî óðÿ äó, ó íàñ º ïiäñòà âè
ââà æà òè, ùî iíòå ðåñ ôðàí öóçü êèõ îôiöiéíèõ ÷èí íèêiâ ùîäî êî çàö -
òâà áóâ íà ñàì ïå ðåä âiéñüêî âî-ñòðà òå ãi÷íèì. Ó éîãî îñíîâi ëå æà ëî
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
412
áà æàí íÿ äî ñëiäè òè îäíó çi ñêëà äî âèõ âiéñüêî âî¿ ìî ãóò íîñòi
Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿, çáàã íó òè ìå õàíiçì ïiäïî ðÿä êó âàí íÿ êî çàöü êèõ
âiéñüê öàðñüêié âëàäi, îöiíè òè ñòóïiíü ïðè â’ÿ çà íîñòi òà âiääà íîñòi
êî çàêiâ îñòàííié. Ïðàâ äî ïî äiáíî, ùî ó ðàçi âiäïî âiäíî¿ ïî òðå áè öi
äàíi ìîã ëè áóòè âè êî ðèñ òàíi ç ìå òîþ îïðà öþ âàí íÿ ïëàíiâ çà ëó -
÷åí íÿ êî çàêiâ íà ñëóæ áó ôðàí öóçü êî ãî iìïå ðà òî ðà. Òà êèì ÷è íîì, â
óÿâ ëåí íÿõ óðÿ äó Íà ïî ëå î íà I êî çà êè ïî ñòà âà ëè ÿê ðiçíî âèä âié -
ñüêî âî¿ ñèëè, ÿêó Ðîñ iÿ ìîã ëà âè êî ðèñ òà òè i âè êî ðèñ òî âó âà ëà ó áî -
ðîòüái ç Ôðàíöiºþ.
Óÿâ ëåí íÿ ôðàí öóçü êèõ óðÿ äîâöiâ ñòî ñîâ íî óêð à¿íñüêî ãî êî -
çàö òâà ́ åíå ðó âà ëè ñÿ íà îñíîâi ïåð øîä æå ðåë ðiçíèõ òèïiâ — àíàëi -
òè÷ íèõ îãëÿäiâ, íà óêî âèõ äîñëiäæåíü, ðà ïîðòiâ ôðàí öóçü êèõ i ïîëü -
ñüêèõ àãåíòiâ òîùî. Âiäòàê ìîæ íà ñòâåð äæó âà òè, ùî öi óÿâ ëåí íÿ
ôîð ìó âà ëè ñÿ íà ïî ãðà íè÷÷i íå ëèøå âçàºìî äî ïîâ íþ þ ÷èõ, àëå é
íå ðiäêî — ñó ïåðå÷ëèâ èõ òà êîíôëiêòó þ ÷èõ ìiæ ñî áîþ ñâiä÷åíü.
Öi ñâiä÷åí íÿ áóëè çãiäíi ìiæ ñî áîþ ùîäî ñëà âåò íî ãî iñòî ðè÷ íî ãî
ìè íó ëî ãî êî çàö òâà, îäíàê iñòîò íî ðiçíè ëè ñÿ, êîëè éøëî ñÿ ïðî õà -
ðàê òå ðèñ òè êó ñòà íî âè ùà, âiéñüêî âî¿ ñèëè òà ïî ëiòè÷ íèõ ñèì ïàòié
íà ùàäêiâ êî çàêiâ íà ïî ÷àò êó XIX ñò., à òà êîæ îöiíêó éìî âiðíîñòi
âè êî ðèñ òàí íÿ ¿õ Ôðàíöiºþ ó ÿêîñòi çà ñî áó äëÿ îñëàá ëåí íÿ Ðîñi¿.
Ïðè öüî ìó äèñ êóð ñè ôðàí öóçü êèõ íà óêîâöiâ òà óðÿ äî âèõ åê ñïåð -
òiâ- òå î ðå òèêiâ âiäçíà ÷à ëè ñÿ àð õ à¿÷íiñòþ ôàê òè÷ íèõ äà íèõ òà çíà÷ -
íîþ ãiïî òå ò è÷íiñòþ âèñ íîâêiâ, îäíàê çîá ðà æà ëè êî çàêiâ ÿê öiëêîì
ñôîð ìî âà íó òå ðè òîð iàëü íó, ãîñ ïî äàð ÷ó, iñòî ðè÷ íó, ðåëiãiéíó, ïî -
ëi òè÷ íó òà íà âiòü ìåí òàëü íó ñïiëüíiñòü; âðà æåí íÿ ôðàí öóçiâ-î÷å -
âèäöiâ áóëè çíà÷ íî ñâiæiøè ìè i áëèæ ÷è ìè äî ðå àëié, àëå ñòâî ðþ -
âà ëè çà ãà ëîì íå ïðè âàá ëè âèé îá ðàç íà ùàäêiâ êî çàö òâà ÿê àïà òè÷ -
íî ãî òà ïî çáàâ ëå íî ãî âîëi äî áî ðîòü áè çà íå çà ëåæíiñòü íà ðî äó;
õà ðàê òå ðèñ òè êè óêð à¿íñüêèõ êî çàêiâ, ÿêi ïîä à âà ëè ñÿ ó äèñ êóð ñàõ
äiÿ÷iâ ïî ëüñüêî ãî ïàò ðiî òè÷ íî ãî ðóõó, âiäçíà ÷à ëè ñÿ íà é áiëüøîþ
ñèì ïàòiºþ òà áóëè ºäè íè ìè äæå ðå ëà ìè óÿâè óðÿ äó Íà ïî ëå î íà, â
ÿêèõ êî çàö òâî îêðåñ ëþ âà ëî ñÿ ÿê «íà öiÿ».
Ñòâåð äè òè, ÿêî ìó ç-ïî ìiæ ïå ðå ëi÷å íèõ ïåð øîä æå ðåë ií -
ôîð ìàöi¿ íà ëå æà ëà ðîëü íà é âàæ ëèâ iøî ãî ÷èí íè êà ôîð ìó âàí íÿ îá -
ðà çó óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà â óÿâi Íà ïî ëå î íà òà éîãî íà é áëèæ ÷èõ
ñïiâðî áiòíèêiâ, äî ñèòü íå ïðîñ òî, õî÷ àíàëiç ïî ëiòè÷ íèõ äèñ êóðñiâ
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
413
ôðàí öóçü êèõ óðÿ äîâöiâ, îñîá ëè âî ó ïåð iîä âiéíè 1812 ð., äîç âî ëÿº
çà óâà æè òè î÷å âèä íó òåí äåí öiþ, à ñàìå — ïðè õèëüíiñòü (÷è òî ðàä -
øå äîâ iðó) äî iíôîð ìàöi¿, ÿêó áóëî ïîä à íî ôðàí öóçü êè ìè íà óêîâ -
öÿ ìè òà óðÿ äî âè ìè àíàë iòè êà ìè. Ìà áóòü, öÿ îá ñòà âè íà çíà÷ íîþ
ìi ðîþ îá óìî âè ëà áàé äó æå ñòàâ ëåí íÿ êå ðiâíèö òâà Ôðàí öóçü êî¿
iìïåði¿ ùîäî ïðî åêòiâ âè êî ðèñ òàí íÿ êî çàö òâà ÿê ïðî òè âà ãè âïëè -
âàì Ðîñi¿ â Óêðà¿íi, ÿêè ìè ðÿ ñíiëè ìå ìî ðàí äó ìè ïî ëüñüêèõ àâ òî -
ðiâ. Ïðàâ äî ïî äiáíî, ùî òàêå ñòàâ ëåí íÿ áóëî îá óìîâ ëå íå òà êîæ ií -
ôîð ìàöiºþ ç äðó ãî ãî òèïó ïåð øîä æå ðåë, ÿêi çà ñâiä÷ó âà ëè âiä ñóò -
íiñòü ñå ðåä íà ñå ëåí íÿ êî ëèø íüî¿ «êðà¿ íè êî çàêiâ» ñóñïiëüíèõ
ãðóï, ñïðî ìîæ íèõ ïðî òèñ òî ÿ òè êî ëîí iàëüíié ïî ëiòèöi öà ðà òó.
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
414
1Ñàðòð Æ.-Ï. Âî îá ðà æà å ìîå. Ôå íî ìå íî ëî ãè ÷åñ êàÿ ïñè õî ëî ãèÿ âî îá ðà æå íèÿ.
Ïåð. ñ ôð. — ÑÏá., 2001. — Ñ. 57.
2Êðóï íèöü êèé Á. «Íàö iÿ» â êî çàöüêié Óêðà¿íi XVIII âiêó // Óêðà¿ íà. Óêðà¿ íîç íà â -
ñòâî i ôðàí öóçü êå êóëü òóð íå æèò òÿ. — Ïà ðèæ, 1952. — ×. 8. — Ñ. 605.
3Ðå ìåð Ê. Ê âîï ðî ñó î ôîð ìè ðî âà íèè ïðåä ñòàâ ëå íèé îá Óêðà è íå â Ãåð ìà íèè,
XIX–XX âåêà // Ðîñ ñèÿ è Ãåð ìà íèÿ. — Âûï. 2. — Ìîñ êâà, 2001. — Ñ. 111.
4Storch H. Tableau historique et statistique de l’Empire de Russie à la fin du
dix-huitième siècle. — Bâle-Leipzig, 1800. — T. 1. — P. 54.
5Íà ëè âàé êî Ä. Î÷è ìà Çà õî äó. Ðå öåï öiÿ Óêðà¿ íè â Çàõiäíié ªâðîïi XI–XVIII ñò. —
Êè¿â, 1998. — Ñ. 516.
6Àäàäóðîâ Â. ²ñòîð iÿ Ôðàíöi¿. Êî ð îëiâñüêà äåð æà âà òà ñòâî ðåí íÿ Íàöi¿ (âiä ïî -
÷àòêiâ äî êiíöÿ XVIII ñò.). — Ëüâiâ, 2002. — Ñ. 279.
7Íàï ðèê ëàä, «Ãå îã ðà ôi÷íèé òà ñòà òèñ òè÷ íèé îïèñ Ðîñi¿» áóëî óêëà äå íî íà
îñíîâi «Ñòà òèñ òè÷ íî-iñòî ðè÷ íè î¿ êàð òè íè Ðîñi¿ íà ïðèêiíöi XVIII ñò.» àâ òî ðñòâà
Ã. Øòîð õà (1800 ð.), «Îïè ñó âñiõ íà ðîäiâ, ÿêi ïå ðå áó âà þòü ïiä áëà ãîñ ëî âåí íèì
ïà íó âàí íÿì Îëåê ñàí äðà I, iìïå ðà òî ðà Âñå ð îñiéñüêî ãî» àâ òî ðñòâà íiìåöü êî ãî
ãå îã ðà ôà òà ïî äî ðîæ íè êà Ôðiäðiõà Ãåì ïå ëÿ (1803 ð.), «Ñòà òèñ òè êè Ðîñi¿»
iíøî ãî íiìåöü êî ãî àâ òî ðà, Éî ãà íà Ãî òëiáà ¥åîðãi (1798 ð.) Ïðèê ìåò íî, ùî
îêðåìi ïåð øîä æå ðå ëà «Ñòà òèñ òè÷ íèõ îïèñiâ» áåç ïî ñå ðåä íüî ñòî ñó âà ëè ñÿ
óêð à¿íñüêî ãî êî çàö òâà, ÿê îò, íà ïðèê ëàä, ðîçâiäêà ðîñiéñüêî ãî ãå îã ðà ôà Øóºâà
ïiä íà çâîþ «Ïðî ïðà äàâíi âî ëîäi ííÿ çà ïî ðîçü êèõ êî çàêiâ i îñîá ëè âî ïðî ¿õíi
ðèáíi ïðî ìèñ ëè», ÿêó áóëî îïó áëiêî âà íî â îä íî ìó ç ÷è ñåë íiìåöü êî ìîâ íî ãî
«Ðîñiéñüêî ãî ÷à ñî ïè ñó» (Service historique de l’armée de la terre (äàëi — SHAT),
Archives Militaires (äàëi — AM), série «Mémoires et renseignements» (äàëi —
MR), sous-série «M 1», carton 1487/1 [Description géographique et physique de la
Russie (1812)]).
8Êðè ÷åâ ñêèé Ð. Ë., Äó áîâ ñêàÿ Å. Ì. Ïñè õî ëî ãèÿ ìà ëîé ãðóï ïû. Òå î ðå òè ÷åñ êèé è
ïðè êëàä íîé àñ ïåê òû. — Ìîñ êâà, 1991. — Ñ. 77.
9Âà ñèëü ÷è êîâ À. À. Ñå ìå éñòâî Ðà çó ìîâ ñêèõ. — ÑÏá., 1887. — Ò. 4: Ñâåò ëåé øèé
êíÿçü Àíäðåé Êè ðèë ëî âè÷. — ×. 2. — Ñ. 422.
10Ces Cosaques après avoir été indépendants sont passés en conservant toujours la
forme d’un gouvernement libre, sous la protection de la Pologne et ensuite sous le
joug de la Russie. Ils habitent, comme on sait, le pays où se trouvent les cataractes
du Borysthènes (Archives du Ministère des affaires étrangères (äàëi — ÀÌÀÅ),
série «Mémoires et documents divers» (äàëi — MDD), sous-série «Russie»,
vol. 26, f. 107 [Observations sur les Cosaques Zaporoviens]).
11«J’avoue que toutes ces pièces ne me semblent renfermer que de vielles,
incomplètes, incertaines informations sur un pays qu’il est à la vérité très difficile
d’écrire, attendu son immensité, son état demi-barbare et demi-policé, et surtout les
variations qu’il éprouve par sa marche successive et peu régulière de les progrès
vers la civilisation. […] La correspondance du Ministère des affaires étrangères so -
us la règne de Charles 12, durait été fort intéressante s’il avait été permis aux
ambassadeurs de France de suivre ce prince dans ces expéditions» (Ibid., f. 86–87
[rapport du comte d’Hauterive en date du 25 décembre 1811]).
12Les lectures de Napoléon // 1812. La guerre de Russie. Notes et documents /
Publication par A. Chuquet. — Paris, 1912. — T. 2. — Doc. ¹ 32. — P. 96.
13Voltaire. Oeuvres complètes. — Paris, 1830. — T. 18: Histoire de Charles XII. —
P. 161–162.
14Correspondance de Napoléon Ier, publiée par ordre de Napoléon III. — Paris,
1865. — T. 13. — Doc. ¹ 11328 [ordre de l’Empereur au ministre de l’intérieur, le
30 novembre 1806].
15Pradt D. Histoire de l’ambassade dans le Grand Duché de Varsovie. — Paris,
1815. — P. 55.
16Rulhière Cl. Histoire de l’anarchie de Pologne et du démembrement de cette
République. — Paris, 1807. — T. 1. — P. 100.
17Archives Nationales (äàëi — AN). Série «AF IV», carton 1687/1, doc. ¹ 79 [Notice
des services de M. Parandier dans les affaires de Pologne].
18AMAE, série «Correspondance politique» (äàëi — CP), sous-série «Pologne»,
vol. 324, f. 3–43 [Mémoires sur la Pologne].
19La partie orientale de Wolhynie, les palatinats de Kiowie, de Braclaw et de Podolie
sont habités presque entièrement par les Cosaques (AMAE, CP, Pologne, vol. 324,
f. 22 [Second mémoire sur la Pologne. Etat politique. § 6: Des Cosaques]).
20Ces provinces de la Pologne sont les plus peuplées. On y compte un million et
demie d’habitants. Cette population n’est pas encore proportionnée aux richesses
de la nature. Les terres extrêmement fertiles, une végétation robuste demandent a
peine les soins de l’homme. Des abondants moissons sont restés autrefois sur pied
parce que les habitants trouvant autour d’eux ce qui leur était utile ne veulent pas
tenter se fatiguer de l’exportation. Ce sont ces provinces qui ont fournis si
abondamment dans ces dernières années les bleds qui ont été expédier du port
d’Odessa (Ibid., f. 22).
21L’agriculture est l’affaire principale des gens de la campagne (SHAT, AM, MR, M 1,
carton 1487/8, f. 17).
22Les Cosaques qui habitent ces provinces s’occupent peu de la culture de la terre
[…] Ils préfèrent les fatigues d’une vie vagabonde et agitée aux soins des troupeaux
et à culture des champs (AMAE, CP, Pologne, vol. 324, f. 23).
23Ces contrées peu peuplées naguère, le repaire des cosaques vagabonds et
dévastateurs, ne pourraient fournir suffisamment à la main d’oeuvre (Ibid., série
«Correspondance politique. Supplément» (?àëi — CPS), sous-serie «Russie»,
vol. 17, f. 182 [Observations sur l’entreprise commerciale de la mer Noire]).
24Le Clerc N.-G. Histoire de la Russie moderne. — Paris; Versailles, 1783 — l’an IIe
de la République Française. — T. 3. — P. 81–82.
25Voltaire. Op. cit. — P. 171.
415
26Büsching A. F. Géographie générale. — Lausanne, 1776. — T. 1: la Russie, la
Prusse, la Pologne. — P. 248.
27SHAT, AM, MR, M 1, carton 1490, f. 67 (minute à copier); AMAE, MDD, Pologne,
vol. 28, f. 219 (copie) [Examen des forces constantes et actives que peut fournir la
Pologne dans son ensemble, ainsi que des frontières de la Pologne considérées
uniquement sous les rapports militaires].
28AN, AF IV, carton 1687/1, doc. ¹ 41, f. 16; SHAT, AM, MR, M 1, carton 1490, f. 66;
AMAE, MDD, Pologne, vol. 28, f. 215.
29SHAT, AM, MR, M 1, carton 1487/3, f. 2 [Population et échelle des gouvernements
de l’Empire de Russie].
30 Ibid., carton 1486/6, f. 1–15 [Mémoire sur l’organisation des Cosaques].
31Plusieurs des petites peuplades guerrières connues sous la dénomination générale
de Cosaques ont reçu sous le gouvernement d’Alexandre une nouvelle organisa -
tion civile qui établit, d’une manière plus régulière et plus durable que par le passé,
leur constitution intérieure et l’administration de leurs districts (Ibid., f. 1).
32Ibid., f. 2–6.
33Les Cosaques d’autrefois nommés Zaporogues et à présent Tschernomorsky
reçurent une nouvelle organisation par les ukases déjà mentionnées (Ibid., f. 13).
34Ibid., f. 13–14.
35On les nomma, par opposition à la Grande Russie, Petits-Russes, ou Reusses, et
d’après la situation de leur pays sur la frontière de l’Empire, Ukrainiens (SHAT, AM,
MR, M 1, carton 1487/8, f. 13 [Statistique du gouvernement de la Petite Russie
(comprenant ceux de Tchernigov et de Poltava]).
36Ó öüî ìó òâîði çà çíà ÷à ëî ñÿ: «Äà âíiøå, ó ÷àñè, êîëè Ðîñ iÿ, çãiäíî ãå îã ðà ôi÷íî
ïî ä iëó, ïîä iëÿ ëà ñÿ íà Âå ëè êó, Ìàëó, Áiëó, ×åð âî íó, ×îð íó òà Íîâó, ¿õ íà çè âà ëè
ìà ëî ðî ñà ìè, íà ïðî òè âà ãó Âå ëè êî ðîñi¿ òà çãiäíî íà çâè ¿õíüî ãî êðàþ. Ñàìi âîíè
íà çè âà ëè ñåáå ÷åð êà ñà ìè, à òèõ, êîòði âiäáó âà ëè âiéñüêî âó ñëóæ áó — êî çà êà -
ìè» (Hempel F. Description de tous les peuples qui se trouvent sous la domination
bien faisante d’Alexandre I, empereur de toutes les Russies. — Paris, 1803. —
P. 138).
37SHAT, AM, MR, M 1, carton 1489/13–16, f. 17 [Statistique des gouvernements de
Tchernigov et de Poltava].
38Ó ìà òåð ià ëàõ ôðàí öóçü êî ãî óðÿ äó ñòî ñîâ íî óêð à¿íñüêèõ çå ìåëü ïiä âëà äîþ
Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿ çíà õî äè ìî ïî ñè ëàí íÿ íà öþ êíè ãó Ã. Øòîð õà (SHAT, AM, MR,
M 1, carton 1487/1 [Aperçu statistique et tableau historique de la Russie, par
Storch, t. 1 in Description géographique et statistique de la Russie]; Ibid., carton
1487/5, f. 39–43).
39Storch H. Op. cit. — T. 1. — P. 54.
40 Ils se nomment eux-mêmes Tscherkasses, et ceux qui font, par réquisition, un
service militaire, Cosaques (Kosaki) […]D’après un ordre de Catherine II de 1765
les régiments de Cosaques furent organisés en régiments de hussards et autres de
cavalerie légère. En 1784 ils deviendraient gens de pays (Landleute) fournissant
des recrues à dix régiments de la cavalerie légère et les paysans (Pospoliti) à un
régiment de grenadiers. Les ci-devant Cosaques mis sur le pied des gens du pays
(Landleute) payèrent la capitation comme dans les autres Schtattgalterschaft, mais
ils ne furent pas serfs ou gens de mainmorte de la noblesse (SHAT, AM, MR, M 1,
carton 1487/8, f. 13). Öþ iíôîð ìàö iþ áóëî çíî âó òàêè çà ïî çè ÷å íî çi çãà äà íî¿
ïðàöi Ô. Ãåì ïå ëÿ (äèâ. ïî ñè ëàí íÿ 36).
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
416
41Ensuite les paysans de l’ancienne Ukraine exposés des les temps antiques aux
fréquentes insurrections des Kosaques Malorossiens et des Tartares de la Crimée,
ont pris et considérés; l’habitude donner des armes à feu, des piques et d’apprendre
à son service; chaque village a un espèce de chef établit nomme sotnyk qui est
souci devoir les commander en cas de besoin; les seigneurs de ses villages
profitant ces dispositions bien organisées en se formant chacun à très peau de frais
une garde qu’on nomme Kosaques (AN, AF IV, carton 1650, f. 583).
42Les Cosaques sont les vrais cerbères des champs… Ce sont des paysans levés par
conscription, montés sur des rosses, mais très endurantes (AMAE, MDD, Russie,
vol. 26, f. 71 [Coup d’œil rapide sur les forces que la Russie peut mettre en
campagne et le choc qu’elle peut soutenir, par le général polonais Sokolnicki]).
43 Ils sont très susceptibles de civilisation; étant bien constitués, ils formeraient une
nation qui ne serait peut-être pas indigne de porter le nom du Grand Législateur qui
ne ferait des hommes et qui fourniraient une excellente cavalerie légère de plus de
40 mile hommes dont 10 mille pourraient être employer dans les armées Impériales
et Royales où ils seraient très utiles (SHAT, AM, MR, M 1, carton 1490, f. 67; AMAE,
MDD, Pologne, vol. 28, f. 216).
44AMAE, CP, Pologne, vol. 324, f. 23–24.
45L’Ukraine, pays jardinière de Cosaques […], pourrait y lever autant de quelques
mois un corps d’environ 20 mille hommes la plupart de cavalerie légère (AN, AF IV,
carton 1650, f. 583).
46 Il me paraîtrait très politique de suivre ces dispositions locales […] qu’elles
permettent plus de faciliter à lever des réserves et plus d’économiser à les équiper.
Il serait même peut-être utile de perpétuer à jamais ces dispositions par des
règlements qui amélioreront le sort peu à peu le sort des paysans de ces provinces
frontières, afin d’y attirer peu à peu de tous ceux que la Russie tente à enlevée en
foule à plusieurs reprises (Ibid).
47Masson C.-F. Mémoires secrets sur la Russie pendant les règnes de Catherine II et
de Paul Ier. 2-ième édition. — Paris, 1859. — P. 259. Ó ïåð øî ìó, 1804 ð., âè äàííi
àâ òî ðñòâî áóëî âêà çà íî ëè øåíü ïåð øîþ ëiòå ðîþ ïðiçâè ùà Ø.-Ô. Ìàñ ñî íà.
48Áîð ùàê ². Âêàç. ïðà öÿ. — Ñ. 35–36.
49Masson C.-F. Op. cit. — P. 300.
50Le Clerc N.-G. Histoire de la Russie moderne. — T. 3. — P. 81–82.
51 Intrépides, courageux, adroits, désintéressés, jaloux à l’exclus de leur indépen -
dance… (AMAE, CP, Pologne, vol. 324, f. 23).
52Lors de l’invasion russe en Pologne, en 1792, Catherine cherchera encore
vainement à exciter les Cosaques contre les Polonais; ils vinrent, au contraire, de
réunir en foule aux troupes polonaises et se distinguèrent dans les différents
combats qu’ils livrent aux ennemies […] Le Diète de 1791 avait cherché à amener
les Cosaques à une espèce de la civilisation, à l’habitude de l’ordre et de la dis cip li -
ne, en leur accordant les droits les plus étendues et en créant par eux une hiérar -
chie religieuse plus conforme à leurs préjugés et à leurs habitudes (Ibid., f. 24).
53Outre notre propre insurrection nous pouvons compter aussi sur celle des
Cosaques. Ce peuple autrefois libre n’a pas encore oublié ce qu’il a été. Malgré le
despotisme accablant de la Russie, il conserve le sentiment de la liberté au fond du
cœur. Ce serait un coup mortel porte a la Russie que de mettre cette nation en
mouvement […] Dans les derniers mois de celle que nous fîmes en 1794 les
Cosaques envoyèrent des délègues pour nous témoigner en leur nom le désir qu’ils
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
417
avaient de suivre notre exemple. Déjà on se concertait avec eux sur ces ouvertures
(AMAE, CP, Pologne, vol. 323, f. 248).
54Les agents auxquels sont confiés les observations sur les pays situées sur les
Borysthenes, Boh, Seniucha choisiront de personnes zèles et possédants le tact
analogue à l’esprit national de cosaques pour entrer en intelligence avec leurs chefs
[…] Il faut que les agents […] appellerait aux Cosaques les privilèges dont ils
jouissaient jadis sous les anciens rois de Polonais (AN, AF IV, carton 1687/1, doc.
¹ 41, f. 14–15).
55Les Cosaques d’Ukraine, nation brave et spirituelle, se ressentent vivement de
l’appesantissement de ce joug et ne demandent pas mieux que de le secouer
pourraient bien suivre l’impulsion du moment (Ibid., doc. ¹ 49, f. 3; Handelsman M.
Napoléon et la Pologne, d’après les documents des Archives Nationales et des
Archives du Ministère des affaires étrangères. — Paris, 1909. — P. 207).
56 Il est à observer encore que les habitants de la Petite Russie et les Kosaques ne se
souffrent pas avec les habitants de la Grande Russie presque autant que les
Irlandais avec les Anglais (AN, AF IV, carton 1696/4, doc. ¹ 19, f. 20).
57 Ils sont très intelligents, très impatients du joug et pourraient être facilement frustrés
à la Russie (SHAT, AM, MR, M 1, carton 1490, f. 67; AMAE, MDD, Pologne, vol. 28,
f. 216).
58Ces peuplades, pour être ignorantes et abruties, n’en sont pas moins douées d’une
certaine perspicacité d’esprit naturel et d’une élévation même de sentiment que n’a
point communément le peuple russe; ils souffrent très impatiemment le joug et
l’opprobre dont les charge ce dernier (Ibid.)
59Deux régiments de cosaques de la nouvelle levée d’Ukraine ont été envoyés à
Dubno; on prétend que les Russes ne se tiennent trop à ces troupes (SHAT, AM,
MR, série «C 2», carton 133, f. 97–98 [rapport du général Kossinski au général en
chef Reignier, le 9 novembre 1812]).
60Deux déserteurs cosaques venues avec leurs chevaux et équipement des environs
de Constantinow à Siedlce ont assuré que 2 régiments formés par M. de Witt sont
déjà arrivés sur Bug (AMAE, CP, Pologne, vol. 332, f. 330 [Extrait des rapports
communiques par le ministre de la police, le 12 novembre 1812]).
61Les Kosaques du général de Witt était partis d’Ukraine au nombre de 5, 200; la
désertion a été si grande qu’ils ne sont arrivés à l’armée que 2, 800 (Ibid., f. 324
[rapport de M. d’Aubernon en date de 10 novembre 1812]).
62Cet état composé de peuplades toujours à cheval, étant gouverné par un seul chef
et au moyen d’une constitution conforme à leur manière d’être avec la perspective
d’une indépendance politique, formerait bientôt une nation civilisée qui serait une
des plus fortes barrières aux projets ambitieux de la Russie et à ses prétentions sur
la mer Noire et sur le Bosphore (SHAT, AM, MR, M 1, carton 1490, f. 67; AMAE,
MDD, Pologne, vol. 28, f. 216).
63Je le répète, ces peuplades bien organisées formeraient par la suite une nation et
pourrait même atteindre à un degré de civilisation bien supérieur à celui que ni les
ukases éphémères, ni le knut permanent des Russes ne sauront jamais donner aux
Moscovites, travestis en européens. […] Les premiers surtout, savoir les Kosacks
zaporoviens qui s’étaient donnés d’eux-mêmes à la Pologne et que Bathory avait
fixé au delà des cataractes du Dnieper et qui sont bienfaits, robustes, adroits,
braves, infatigables et très intelligents, seraient des premiers à lever le bouclier et
entraîneraient indubitablement les autres dans leur partie (Ibid.)
64Cette tentative ne serait peut-être pas indigne d’un Solon ou d’un Lycurgue et cette
contrée mériterait encore de transmettre à la postérité le souvenir d’un si haut fait de
ÂÀÄÈÌ ÀÄÀÄÓÐÎÂ
418
politique et de bienfaisance en lui attachant le nom du Législateur-même pour le
substituer à cette dénomination fastueuse que dans les spasmes de son orgueil un
favori de Catherine lui a donnée et que la férocité et la perfidie de ses satellites a si
souvent démentie. C’est ainsi que la gloire usurpée d’une femme haineuse doit
céder à la gloire sans tache d’un Héros magnanime qui ne compte ses oeuvres que
par les bienfaits qui en résultent pour l’humanité (Ibid.).
65Voltaire. Op. cit. — P. 172.
66Rulhière Cl. Op. cit. — T. 1. — P. 81.
67AN, AF IV, carton 1696/7, f. 1–90. [Mémoire sur le commerce de la Russie par la
mer Noire et la mer d’Azof].
68Áîð ùàê ². Íà ïî ëå îí i Óêðà¿ íà. — Ëüâiâ, 1937. — Ñ. 39.
69Par les mêmes temps, la Kiovie était occupée par les Cosaques d’Ukraine et l’e m -
bouchure du Dnieper par les Cosaques Zaporogues plus rapprochés des bords de
la mère Noire que les premiers; ils avaient le même chef et n’en différaient que par
l’usage ou ils étaient et ne point souffrir de femmes parmi eux et de se recruter en
levant des jeunes garçons sur les frontières de leurs voisins. Leur attachement pour
l’indépendance leur fit successivement rechercher et quitter l’alliance des Rus ses,
des Suédois et des Tartares; ils en reçurent les éloges les plus flattents pour leur
courage, on ne cessait surtout de célébrer l’intrépidité des Cosaques Zaporogues et
cependant ont cru devoir supprimer leurs privilèges; ils les réclamèrent et en 1775
ils furent enveloppés, détruits ou dispersés (AN, AF IV, carton 1696/7, f. 8–9).
70Áîð ùàê ². Âêàç. ïð. — Ñ. 39.
71Ãîí ÷àð Á., Çà õàð ÷óê Î. Íà ïî ëå îí i Óêðà¿ íà // Äià ëîã. Óêðà¿ íà — Ôðàí öiÿ. —
Êè¿â, 2002. — Ñ. 74.
72Sur la rive gauche du fleuve et vis-à-vis d’Olvia moi tiennent quelques cabanes de
Cosaques Zaporogues qui vivent de leur pêche et fournissent du poisson à Nico la -
eff; [ils] semblent y avoir été contraintes ses vaseux pour faire un contraste frappant
avec les tableaux qu’en font l’imagination nourrie de la lecture des anciens (AMAE,
MDD, Russie, vol. 19, f. 259 [Notes et observations sur le commerce et les manu -
fac tures. Le régime intérieur d’une partie de la Russie et sur les villes et ports de la
mer Noire et de la mer d’Azoff, le 29 prairial de l’an XI]).
73Masson C.-F. Op. cit. — P. 259.
ÓÊÐÀ¯ÍÑÜÊÅ ÊÎÇÀÖÒÂÎ Â Óß² ÔÐÀÍÖÓÇÜÊÎÃÎ ÓÐßÄÓ
419
|