Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.

Gespeichert in:

Bibliographische Detailangaben
Datum:	2006
1. Verfasser:	Drozdowski, M.R.
Format:	Artikel
Sprache:	Polish
Veröffentlicht:	Інститут історії України НАН України 2006
Schriftenreihe:	Україна в Центрально-Східній Європі
Schlagworte:	Рецензії, огляди
Online Zugang:	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78746
Tags:	Tag hinzufügen Keine Tags, Fügen Sie den ersten Tag hinzu!
Назва журналу:	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
Zitieren:	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s. / M.R. Drozdowski // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 647-655. — пол.

Institution

Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine

id	irk-123456789-78746
record_format	dspace
spelling	irk-123456789-787462015-03-24T11:30:57Z Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s. Drozdowski, M.R. Рецензії, огляди 2006 Article Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s. / M.R. Drozdowski // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 647-655. — пол. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78746 pl Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України
institution	Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine
collection	DSpace DC
language	Polish
topic	Рецензії, огляди Рецензії, огляди
spellingShingle	Рецензії, огляди Рецензії, огляди Drozdowski, M.R. Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s. Україна в Центрально-Східній Європі
format	Article
author	Drozdowski, M.R.
author_facet	Drozdowski, M.R.
author_sort	Drozdowski, M.R.
title	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.
title_short	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.
title_full	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.
title_fullStr	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.
title_full_unstemmed	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.
title_sort	viktor brehunenko. moskovs’ka ekspansia i pereaslavs’ka rada 1654 roku. — kiiv, 2005. — 367 s.
publisher	Інститут історії України НАН України
publishDate	2006
topic_facet	Рецензії, огляди
url	http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78746
citation_txt	Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s. / M.R. Drozdowski // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 647-655. — пол.
series	Україна в Центрально-Східній Європі
work_keys_str_mv	AT drozdowskimr viktorbrehunenkomoskovskaekspansiaipereaslavskarada1654rokukiiv2005367s
first_indexed	2025-07-06T02:48:18Z
last_indexed	2025-07-06T02:48:18Z
_version_	1836864083029131264
fulltext	VIKTOR BREHUNENKO, MOSKOVS’KA EKSPANSIA I PEREASLAVS’KA RADA 1654 ROKU. — Kiiv, 2005. — 367 s. P ro blem aty ka zwi¹zana z oko licz noœ cia mi, prze bieg iem jak i po stan owi enia mi Rady Pe rej as³aw skiej to za gadn ienie ci¹gle po zos taj¹ce w cen trum uwagi hist oryków pol skich i ukr aiñskich a tak ¿e wie lu in nych. Nie ma³¹ rolê w tym wz - glêdzie od grywa fakt, i¿ na wie le pyt añ zwi¹za nych ch ocia¿by z ustal - eni em rze czyw ist ych in tenc ji Boh dana Chmiel nick iego czy motywów ja kimi w 1654 roku kie rowa³y Wiel kim Ksiê stwem Mo skiews kim brak jak dot¹d wy czerp uj¹cych od pow iedzi. Dla tego te¿ pra ca Wik tora Bre - chun ienki, Mo skovs ’ka eks pans ia i Pe rea slavs’ ka Rada 1654 roku, po - œwi êcona pro blem aty ce sto sunk ów miê dzy Mo skw¹ a Ko zak ami Za - por osk imi na tle jej eks pans joni sty cznych kon cepc ji XIV i pierw szej po³owy XVII wie ku musi bud ziæ za int ere sow anie. Wed³ug zapewn ieñ Au tora za sadn icz ym ce lem ba dawc zym ni - niejs zego oprac owa nia jest ukaz anie ge nezy mo skiews kiej kon cepc ji Pe rej as³awia 1654 roku, po przez sz czegó³ow¹ an alizê pr zyjêtych przez Moskwê stra teg ii umo¿ liw iaj¹cych jej przy³¹cze nie do «car skiej oj - cow izny» ru skich ziem Rze czyp osp olit ej (s. 11–12). Re cenz owa na pra ca za wiera pr zedm owê, dwie cz êœci po dziel o - ne na czte ry roz dzia³y, epil og, spis bi bliog rafi czny, in deks imienny, geo graf iczny i rze czowy ra zem oraz stresz czen ie w jêzyku an giels kim. Pierw sza czêœæ ksi¹¿ki za tytu³owana: Fe nom en mo skiews kiej eks pans ji XIV — pierw sza po³owa XVII stu lec ia, omaw ia rozw ój te - ryt ori alny Wiel kiego Ksiê stwa Mo skiews kiego, w ok reœlon ym w ty tule prze dziale cza sow ym, obejm uj¹cy te reny ks iês tw Pó³noc no — Wschod niej Rusi, No wog rodu, Psko wa a tak¿e Ka zan ia, Astrac hania Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006 647 Do rob ek pol skiej, ukr aiñskiej, ro syjs kiej oraz an giels kiej hi stor iogr afii na te - mat Rady Pe rej as³aw skiej zo sta³ pod sum owa ny w ob szern ej pu blik acji: Pe reas - lavs’ka rada 1654 roku (istor iogr afia ta dosli dzenna), red. P. So han’, Kiiv «Smo los kip» 2003 (sto sujê tra nsl iteracjê w oparc iu o za sady pr zyj ête przez «Kwar taln ik Hi stor yczny»). oraz Ordy No gajs kiej. Zna laz³a siê w niej tak ¿e pre zent acja in teg racy j - nych stra teg ii za stos owa nych przez Moskwê wo bec ko zack ich en klaw Donu, Wo³gi oraz Ja iku. Omaw iana czêœæ zo sta³a po dziel ona na czte ry roz dzia³y: Kon - wój wschod nioe uro pej skich anal ogii, Od udzieln ego ksiêstwa do mo - skiews kiego ce sars twa, Ko zac two Donu, Wo³gi i Ja iku w eks pans joni - sty cznych kon cepc jach Mo skwy, Cy wil iza cyj na in terw encja, kt órej nie by³o: Rze czyp osp olita i kozacka strefa Don — Jaik — Terek. Przed miot em rozwa ¿añ pierw szego z nich sta³y siê eks pans joni - sty czne pla ny pañ stw s¹sia duj¹cych z Wiel kim Ksiê stwem Mo skiews - kim, kt óre by³y je dnocze œnie jego kon kur enta mi zar ówno w wal ce o zie mie ukr aiñskie jak i o pa now anie w Eu rop ie Wschod niej. Au tor opier aj¹c siê g³ównie na do robku hi stor iogr afii pol skiej, ukr aiñskiej jak i ro syjs kiej, omaw ia rozw ój te ryt ori alny Wiel kiego Ksiê stwa Li tews - kiego, Ko rony Pol skiej jak i Tur cji zwra caj¹c przy tym uwagê na po dej - m o wa ne przez te pañstwa dzia³ania in teg racy jne w sto sunku do przy - ³¹ czanych obs zarów. Zda niem W. Bre chun ienki za stos owa ne przez wspo mniane pañs twa ró¿ne for my uza le¿nienia pod leg³ych ter enów (in korp ora cja, unia, za le¿n oœæ len na) odeg ra³y wa¿n¹ rolê przy oprac o - wy wan iu przez Moskwê w³asnych kon cepc ji in teg racy jnych. U¿ ycie przez Wiel kie Ksiê stwo Li tews kie jak i Ko ronê ró ¿nych wa rian tów roz - ci¹gn iêcia swej zw ierz chnoœci po lit ycznej na zie mie ukr aiñskie zmu - sza³o pañ stwo car ów do stwo rzen ia kon kur ency jnych anal ogii, które po zwoli³yby mu za bezp ieczyæ re aliz acjê w³asnych planów (s. 50). W roz dziale dru gim Au tor opis uje szcz egó³owo posz cze gólne etapy eks pans ji Wiel kiego Ksiê stwa Mo skiews kiego za równo na kie - runku wschod nim jak i za chodn im pocz¹wszy od ko ñca XIII do pocz¹tku XVII wie ku. Po nadto zo sta³ w nim ukaz any pro ces in teg racji przy³¹cza nych ter enów z Mo skw¹. Jak za uwa¿y³ Bre chun ienko, Kreml w odró¿nieniu od swych wschod nioe uro pej skich s¹siadów, d¹¿¹c do ca³ko wit ej unif ika cji ¿ycia pod porz¹dkow ywa nych obsz arów sto sowa³ me tody o wy bitn ie re pres yjnym cha rakt erze. O ile Li twa, Ko rona czy Tur cja, po in korp ora cji ok reœl one go ob szaru po dejm owa³y dzia³ania na rzecz po zys kania miej scow ych elit, to ce lem jaki pr zyœwieca³ Mo skwie by³a ich ca³ko wita li kwid acja (s. 81). God ne pod kreœlenia w tym frag - menc ie pra cy, jest zwr ócenie uwagi na ideo logi czne uzas adni enie do - kon ywa nych po dbo jów. Wa ¿nym ideo logi cznym sk³ad nik iem mo - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 648 skiew s kiej eks pans ji na te reny Rusi Ki jows kiej by³a sfor mu³owana na pocz¹tku XVI wie ku teo ria dy nas tyczna. Zak³adaj¹c ist nien ie dy nas - tycznej ci¹g³oœci od ksi¹¿¹t ki jows kich przez w³odzim iersk ich do w³adców mo skiews kich, g³osi³a ona pra wo wiel kiego knia zia mo skiew s - kiego do ziem, kt óre kie dyk olwi ek nal e¿a³y do «oj cow izny» Ru ryk owi - czów. Do dy nas tycznej teo rii zo sta³ nie baw em do³¹czo ny ar gu m ent ochrony wyznaw ców pra wos³awia za mieszk uj¹cych ob szar Wiel kiego Ksiê stwa Li tews kiego oraz Ko rony Pol skiej. Pierw sze jego za sto s owa nie mo ¿emy do strzec ju¿ w 1500 roku, w kt órym to Iwan III pod sztan dar em obrony pra wos³awia roz pocz¹³ woj nê z Litw¹. Wed³ug Au tora wy kor zyst - ywan ie re lig ijne go ar gum entu by³o echem zabiegów, wy¿szego du c h o - wie ñ stwa mo skiews kiego, uczyn ienia z Mo skwy cen trum œwi atowego pra wos³awia. St¹d wysz³a idea «Mo skwa — dru gi Kon stant yno pol» (ko - niec XV wie ku), któ ra by³a po przedn iczk¹ kon cepc ji «Trze ciego Rzy mu» stwo rzon ej w la tach dwu dzies tych XVI wie ku (s. 63–64). Roz dzia³ trze ci jak i czwar ty ukaz uje zna czen ie ko zack ich en - klaw Donu — Wo³gi oraz Ja iku w eks pans joni sty cznej po lit yce Mos k - wy jak ró wni e¿ Rze czyp osp olit ej. W ocen ie W. Bre chun ienki, za pew n ie - nie so bie pa now ania nad tym ob szar em otwiera³o przed wspo mnian y mi pañs twami pers pekty wê os³abien ia swe go stra teg iczne go prze ciwn ika a w szcz egól noœ ci ogran icza³o mu mo¿li woœ ci ma newru w sto sunk ach z Kry mem, Tur cj¹ jak i z no gajs kimi or dami, jak ró wni e¿ roz szer za³o ho ryz onty dla w³asnej po lit yki na krym sko — tu reck im kie runku (s. 90). O ile jed nak Mo skwa, co po dkreœla Au tor, mia³a œw iadomoœæ wagi pod porz¹dkow ania so bie Ko zaków Donu — Wo³gi — Ja iku i od lat pi - êædziesi¹tych XVI wie ku z upor em d¹¿y³a do w³¹cze nia tych ter enów do swe go sk³adu o tyle w po lit yczny ch kr êga ch Rze czyp osp olit ej brak by³o zro zum ienia dla kor zyœ ci ja kie wy nika³y ze zdo byc ia wp³ywu na ko zack ie ws póln oty omaw iane go re gionu. Rze czyp osp olita ogran i cza - ³a siê je dyn ie do pro jekc ji zwi¹zków Koz aków Za por osk ich z Do nem na swo je sto sunki zar ówno z Kry mem oraz z Tur cj¹. W zwi¹zku z doœæ czê stymi kon takt ami do ja kich w pierw szej po³owie XVII wie ku do cho - dzi ³o mi êdzy Uk raiñskimi a Do ñskimi Ko zak ami, dy plom acja Rze - czypo spol itej ob win ia³a do ñców jak ró wni e¿ Mo skwê o sty mul owa nie mor skich poc hodów Koz aków Za por osk ich tak przed Tur cj¹ jak i Kry mem. W dru giej czê œæ re cenz owa nej pra cy: Na szla ku do swe go Pere - jas ³awia 1654 roku, zo sta³y om ówione re lacjê mi êdzy Mo skw¹ a Ko - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 649 zac zyzn¹ Za por osk¹ pocz¹wszy od za ran ia jej dz iej ów, a¿ do wy dar zeñ z 18 stycz nia wspo mnian ego roku, Tu w³aœnie Bre chun ienko podj¹³ pró bê wyj aœni enia mot ywów ja kimi kie rowa³ siê zar ówno Boh dan Chmiel nicki jak i Mo skwa przy po dejm owa niu de cyz ji od noœ nie za - warc ia ugody w Pe rej as³awiu. Pierw szy roz dzia³ tego frag mentu ksi¹¿ki za tytu³owany: Mos - kwa i Ko zacy Uk rai ñscy w XVI — pierw sza po³owa XVII st., wy zna c za je dnoc zeœnie g³ówne ob szary do ciek añ jego Au tora. Od nosz¹c siê do pierw szych konta któw Mo skwy z Ko zac zyzn¹ Za por osk¹ Bre chun ien - ko zau wa¿y³, i¿ nie mia³a ona pod staw przyk³ad an ia do nich mia ry swo - ich eks pans joni sty cznych pla nów co do ru skich ziem Rze czyp osp olit ej. Pon iewa¿ z ra cji swe go spo³ecz nego po chod zenia Ko zacy nie na le¿ eli do tra dyc yjnej elity, nie go dzi³o siê z nimi dy skutowaæ na te mat poli - tycz nej przysz³oœci ziem ukraiñskich (s. 140). Fakt ten po wod owa³, i¿ Kreml nawi¹zuj¹c w po³owie XVI wie ku sto sunki z Zap oro¿ cami mia³ na celu je dyn ie ich w³¹cze nie do obrony jak równi e¿ wal ki prze ciwko Ta tar om. ̄ ad nych istotn ych zmian w re lac jach mi êdzy Wiel kim Ksiê s - twem Mo skiews kim a Ko zac zyzn¹ nie pr zyn iós³ ta k¿e pocz¹tek XVII wie ku. Do piero zw iêks zaj¹cy siê w pierw szym dwu dzies tole ciu XVII wie ku wp³yw Ko zac zyzny Za por osk iej na spo³ecz ne pro cesy na Ukrai nie jak i na miêdz ynarodowe sto sunki Eu ropy Wschod niej sk³oni³ Kreml do po nown ego do kon ania oceny roli Koza ków oraz miej sca Woj ska Za por osk iego w struk tur ze swo jej po lit yki za gran icznej. W ocen ie Au tora dla Mo skwy z jej daw nym pra gnien iem przy³¹cze nia ziem ukr aiñskich oraz bia³orus kich wyra Ÿnym sy gna³em mu sia³ byæ ko ñcz¹cy siê w tym okres ie, za pocz¹tkow any jesz cze w po³owie XVI wi e ku, pro ces prze miany Ko zac zyzny w sa mod zielny czyn nik wewn êtrznopolitycznej kon fig ura cji jak i mi lit arny ch zm agañ Rze czy - p osp olit ej. Przej muj¹c na sie bie rolê obr oñców pra wos³awia jak i praw i swo bód «na rodu ru skiego», walcz¹c o w³asne sta nowe pre rog aty wy, maj¹c znacz¹cy ludz ki jak i woj skowy po tenc ja³, Ko zac zyzna by³a wsta nie zruj nowaæ spo³eczn¹ równ owagê Rze czyp osp olit ej. Nie mog³a jak pod kreœ la Bre chun ienko nie odc zuwaæ tego Mo skwa (s. 177). Po - nadto mia³a ona po wa¿ne pod stawy lic zyæ na wci¹gni êcie Koz aków w orb itê swo ich wp³ywów, o ile wy kaz ywa li oni go tow oœæ do s³u¿ enia ca - rowi prze ciwko jego muzu³mañs kim s¹sia dom, pra gnêli re gul arnie ot - rzy mywaæ zap³atê za od byt¹ s³u¿bê, pod leg ali wp³ywom pro mos kiew - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 650 sk iej agit acji z boku wy¿s zego pra wos³aw nego du cho wieñstwa. Nadal jed nak poz aelitarnoœæ Koz aków po zos tawa³a za sadn icz ym czyn ni - kiem, który kszta³towa³ politykê pañstwa carów wo bec mi eszkañców Si czy. Ostatn ie dziesi êciolecie przed na rod owo — wy zwo leñ cz¹ wojn¹ 1648 roku, swo je re lac je z Ko zac zyzn¹ ko ñczy³a Mo skwa w istoc ie tym, co zo sta³o za pocz¹tkow ane jesz cze w XVI wie ku, a mia now icie prag mat ycznym wy kor zyst ywan iem ko zack ich mo ¿liw oœci dla re aliz a - cji swo ich po lit yczny ch za mie rzeñ wo bec Kry mu, osad zani em na ob - sza r ach przy gran iczny ch Koza ków — ucho dŸców jak i prze ciwd zia ³a - niem wro gim wo bec niej za miar om Ko zac zyzny Za por osk iej (s. 184). Wed³ug Au tora zmie ni³y siê je dyn ie ska la i zas iêg zad añ, któ re by³y w ten spo sób roz wi¹zy wane. O ile w XVI i na pocz¹tku XVII wie ku pañ - st wo car ów tyl ko for mu³owa³o swój ob raz w œr odowisku ko zack im, o tyle obecn ie mog³o siê ono opier aæ miêdzy in nymi na ist nien iu w œwi a - dom oœci Koz aków bar dziej lub mniej trwa³ego wyobra¿enia o nim jako o obroñcy pra wos³awia, na te ryt ori um kt óre go mo ¿na by³o nie tyl ko prz eczekaæ prz eœladowania ze stro ny War szawy, ale rów nie¿ osi ed liæ siê na sta³e. Na uwa gê zwra ca tak¿e ukaz any w ni niejs zym roz dziale sto sun ek Zap oro ¿ców do re lac ji z Mo skw¹ w omaw ianym prze dziale cza sow ym. W. Bre chun ienko pi sze, ¿e w po dejœciu Ko zaków do Wiel - kiego Ksiê stwa Mo skiews kiego w ko ñcu XVI i pocz¹tku XVII wie ku nie by³o oznak myœlenia ka teg ori ami et niczn ej bl iskoœ ci Uk raiñc ów i Ro sjan czy na tur alne go po kre wieñ stwa mi êdzy Mo skw¹ a œw iatem uk - ra iñskim. Ko zac zyzna pa trzy³a na Mo skwê przez pry zmat w³asnych bie¿¹cych interesów jak i roz woju swej sta now oœci w ra mach Rze czyp os - politej. In ter esy te zmie nia³y siê w zale ¿noœci od inte nsywnoœci ko - zacko — pol skich zma gañ. Dla tego te¿ po jaw ienie siê pierw szych de - kla rac ji, w któ rych przed staw ici ele Ko zac zyzny do puszc zali mo ¿liwo œæ pod porz¹dkow ania siê ca rowi sy gnal izo wa³o o co raz cz êstszym wy - kor zyst ywan iu przez nich w swych kon flikt ach z Rze czyp osp olit¹ mo s - kiews kiego czyn nika (s. 164). Nie po wiod³y siê ta k¿e pr óby zmia ny ko - zack iego wi zer unku Mo skwy, po dejm owa ne od 1620 roku przez przed staw ici eli nie leg alnej hie rarc hii Koœ cio³a pra wos³aw nego w Rze - czy p osp olit ej: Hio ba Bo reck iego oraz Izaj asza Kopi ñsk iego. Pro pag o - wa ny przez nich w œrodowisku Zaporo¿ców ob raz Krem la jako twier - dzy pra wos³awia nie wp³yn¹³ na ra dyk aln¹ zm ianê ich pogl¹dów na sto sunki z ca rem. Zda niem Au tora do ko zack iego wy obra ¿enia o Mo s - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 651 kwie zo sta³ wpraw dzie do³¹czo ny pra wos³awny sk³ad nik lecz do pr zej - œcia na mo skiewsk¹ st ronê Ko zacy nadal siê nie przy got owy wali. W ich œwia dom oœci rola Wiel kiego Ksiê stwa Mo skiews kiego ostat ecz - nie zo sta³a spro wad zona do funk cji swo istej prze strogi dla Rze czyp os - p olit ej (s. 169). W roz dziale dru gim: Ukr aiñski 1648 rok oczami Mo skwy, zo - sta³a om ówiona re akc ja Krem la na wy dar zenia zwi¹zane z pocz¹tko - wym okres em na rod owo — wy zwo leñ czej woj ny ja rów nie¿ pierw sze kon takty miê dzy Boh dan em Chmiel nick im a ca rem Aleks ym Mi - chaj³owic zem. Do kon uj¹c wni kliw ej anal izy wyda rzeñ, do któr ych dosz³o na Ukrai nie w 1648 roku, Bre chun ienko s³usznie zauwa¿y³, i¿ in ter es Mo skwy do an typ olsk iego wy buc hu na Ukrai nie nie wy szed³ poza gra nice, ja kie Po sels ki pri kaz wy znac zy³ pod czas ko zack ich wo - jen pierw szej po³owy XVII wie ku. Car nie d¹¿y³ do zac ieœnienia sto - sunków z Woj skiem Za por osk im jak ró wni e¿ nie pok³ada³ w nim ¿a d - ny ch eks pans joni sty cznych na dziei. Mo skwa ostat ecznie ogran iczy³a sw¹ aktyw noœæ do uwa¿n ej ob serw acji roz gryw aj¹cych siê wyd arzeñ jak i dzia³añ na rzecz wy elim ino wan ia gr oŸby na padu ta tars kiego czy ko zacko — ta tars kiego woj ska (s. 236). Roz dzia³ trze ci za tytu³owany: Miêd zy «Wiecz nym Po koj em» a te ryt ori alnymi po kus ami, ukaz uje ca³okszta³t dy plom aty cznych st o - sun ków mi êdzy Czeh ryn iem a pañs twem carów w la tach 1649–1650. W. Bre chun ienko w in ter esuj¹cy sp osób przed stawi³ kon cepc je Chmiel - nickiego od nosz¹ce siê do roli Mo skwy w re aliz acji w³asnego pro - gramu po lit yczne go opier aj¹cego siê na idei uniez ale¿nienia Pañst wa Ko zack iego. Przed staw iony na Krem lu na pro gu 1649 roku przez Si³uana Mu¿y³ow skiego pro gram Czeh ryn ia zak³ada³ w pierw szej kolej noœci od sep aro wan ie ru skich ziem od Rze czyp osp olit ej. Na kie - runku mo skiews kim ko zack iej st arsz yŸnie za le¿a³o przede wszyst kim na wy pow iedz eniu przez cara woj ny War szaw ie za co Ko zacy zo - bowi¹zy wali siê mu s³u¿yæ w ra mach pra wos³aw nego blo ku, któ rego ostat ecznym ce lem mia³o byæ po kon anie muzu³ma ñsk iego œw iata i wyz - wo len ie gro bu Chry stusa. Tak jak w liœc ie het mana do cara z 8 czerw ca 1648 roku, Ko zacy po nown ie ok reœl ili gr anicê mo ¿liw ego za cieœ nienia st osun ków z Mo skw¹ — tra dyc yjnej s³u¿by na za sad ach umown ego podda ñst wa (s. 243). W in nym miej scu omaw iane go roz dzia³u Au tor po dkreœla, i¿ o tym, ¿e Chmiel nicki nie uto¿sa mia³ carsk¹ zw ier zch - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 652 noœæ z w³¹cze niem swe go pañ stwa do po lit yczny ch struk tur Wiel kiego Ksiê stwa Mo skiews kiego œw iadcz¹ zmia ny wnie sione do kon cepc ji wpro wad zenia Aleks ego Mi chaj³owic za na tron Rze czyp osp olit ej. O ile w 1648 roku mia³ on zos taæ w³adc¹ zar ówno Rusi, Pol ski jak i Li - twy to obecn ie w ra zie zw yciêskiej woj ny z Rze czyp osp olit¹ mia³ byæ kró lem tyl ko dwó ch ostatn ich. Pañstwo Ko zack ie, po zos taj¹ce poza gra nic ami kró les twa i bêd¹ce sa mod zielnym jak i le galn ym two rem w ro zum ieniu het mana mia³o je dyn ie sz ukaæ car skiej ³aski (s. 259). Od - no sz¹c siê do ge nezy nawi¹za nia przez Moskwê kontaktów z Pa ñ st - wem Ko zack im w 1649 roku, Bre chun ienko zau wa¿a, i¿ sprzy ja³ im fakt dostr ze¿enia przez ni¹ ko rzystn ych dla sie bie per spekt yw w uk ra - iñ sko — pol skiej woj nie. Pod wp³ywem woj skowo — po lit yczny ch su - kce sów Chmiel nick iego, do kona³a ona re wiz ji swych do tychc zaso - wych dzia³añ i za czê³a po strze gaæ wy dar zenia na rod owo — wy zwo leñ - czej woj ny jako istotny czyn nik, który nie tyl ko by³ w sta nie znacz nie os³abiæ Rze czyp osp olit¹ ale tak ¿e nar uszyæ jej te ryt ori aln¹ st ruk turê. Ostatni roz dzia³ ksi¹¿ki: Mo skiews ka kon cepc ja Pe rej as³awia 1654 r.: ni eok reœlona do ko ñca, za wiera an alizê dzia³añ mo skiews kiej dy plom acji w la tach 1651–1654, jak ró wnie¿ ok olicznoœci, kt óre do - pro w adzi³y do pr zejœ cia Ukrai ny pod pa now anie Aleksa Mi chaj³owic - za. Au tor do wod zi, i¿ za sadn icza przy czyna zwle kan ia Krem la, a¿ do po³owy 1653 z de cyzj¹ o pr zyj êciu w po dda ñstwo Boh dana Chmiel - nick iego i ca³ego Woj ska Za por osk iego wi¹za³a siê z ist niej¹cym w œwi adomoœci uprzyw ile jow any ch warstw spo³eczeñstwa mo skiews kie - go prze kon ani em o poza eli tar noœci Zapo ro¿ ców. Do piero gr oŸba tu rec - k ie go pro tekt ora tu nad Pañ stwem Ko zack im jak i suk cesy dy nas ty cz - ne go pro jektu het mana w Mo³da wii zmu si³y cara do przys³owiow ego prze kroc zenia Ru bik onu (s. 312). Nie dzi wi w zwi¹zku z tym brak oprac owa nia przez dwór car ski na czas Pe rej as³aw skiej Rady tak tyki rze czyw ist ego za kot wicz enia He tma ñszc zyzny jak i zmia na ideo logii uzas adni aj¹cej przy³¹cze nie Ukrai ny. W ocen ie W. Bre chun ienki, Mos - kwa ju¿ po zak oñcz onych ro kow ani ach w Pe rej as³awiu do kona³a prze - rob ienia na w³asny u¿yt ek ukra iñs kiej ar gum enta cji praw nego jak i hi - stor yczne go uwar unko wan ia car skiego pro tekt ora tu nad Het mañs zcz - yzn¹ jak i ca³¹ Ma³¹ Rusi¹. Ar gum enta cja ta odsy³a³a do pi erw szeñ stwa Ki jowa jak i idei Ma³ej i Wiel kiej Rusi. W mo skiews kiej wer sja wszyst ko zo sta³o od wrócone po szer zeni em na He tmañ szcz yznê dy nas - ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 653 tycznej teo rii, co oznac za³o uznan ie przez Kreml Kozaków za «naród po lit yczny» wszyst kich ziem ukraiñ skich. Wed³ug Au tora ideo logi cz - ne ma nip ula cje Krem la ostat ecznie rozja œniaj¹ istotê mo skiews kiej kon cepc ji Pe rej as³awia po leg aj¹cej na przy³¹cze niu przez Kozaków naj pierw Het mañszczyzny, a w nas têpnej kol ejnoœci po zos ta³ych ziem uk rai ñskich i bia³orus kich jako nie od³¹cznych czêœci «car skiej ojco - wiz ny» bez prawn ie zag arniê tych przez Rze czyp osp olit¹ (s. 313). Po - wraca w ni niejs zym roz dziale, tak ¿e kwe stia sto sunku Chmiel nick iego do zwierz chno œci cara nad Pañstw em Ko zack im. Zda niem Bre chun ien - ki pogl¹dy het mana ko zack iego na te mat for my zal e¿noœci Het mañ s - zczyz ny od Mo skwy zo sta³y przez nie go ostat ecznie ujawn ione w 1651 roku. Zak³ada³y one miêdzy in nymi oparc ie stosu nków miêdzy Ukrain¹ a Wiel kim Ksiê stwem Mo skiews kim na re lac jach ja kie ist nia - ³y miê dzy tym ostatn im a Ko zak ami Do ñsk imi. Nale¿y w tym miej scu podk reœliæ, i¿ za prez ento wane przez Au - tora sta now isko wo bec mo tywów, kt óre sk³ania³y Chmiel nick iego do przejœ cia pod pa now anie mo skiews kie od biega od tra dyc yjny ch pogl¹dów na gen ezê Rady Pe rej as³aw skiej za równo hi stor iogr afii uk - raiñ skiej jak i pol skiej. Rodz¹ siê tu rzecz ja sna py tan ia i w¹tp liw oœci, a przede wszyst kim jed no na suwa siê sz cze gólnie. Czy w istoc ie ugoda w Pe rej as³awiu by³a re zult atem kon sek wentnie re aliz owa nej przez het - mana ko zack iego kon cepc ji po lit ycznej? Wy daje siê jed nak, i¿ brak uwz glêdnienia pogl¹dów wiê kszoœci his toryków pol skich na te mat przy czyn zwo³ania Rady Pe rej as³aw skiej* os³abia wa rtoœæ przed sta - wio nej przez Brechunienkê ar gum enta cji, po zwal aj¹cej na udziel enie twierdz¹cej od pow iedzi na tak po staw ione py tan ie. Za brak³o tu jak ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 654 * Z prac wa ¿nie jszych na le¿y wy mien iæ: Z. Wó jcik, Feu dalna Rze czyp osp olita wo - bec umowy w Pe rej as³awiu, «Kwar taln ik Hi stor yczny», t. LXI, nr 3, s. 76–109; idem, Dzi kie Pola w ogniu. O KozaczyŸnie w daw nej Rze czyp os p o li t ej, War - szawa 1961; idem, Jan Ka zim ierz Waza, Wroc³aw 2004; W. A. Ser czyk, Hi stor ia Ukrai ny, Wroc³aw — War szawa — Kra ków 1979–1990–2001; J. Kacz marc zyk, Boh dan Chmiel nicki — Sza tan czy Me sjasz, «Stu dia Hi stor ycz ne», t. XXXIV, 1991, z. 3 (134) s. 369–384, idem, Ugoda w Pe rej as³awiu- ko nie cz noœæ czy wy - bór?, «Stu dia Hi stor yczne», t. XXVII, 1984, z. 3 (106), s. 413–435; H. Li twin, Od unii lu bels kiej do III roz bioru Rze czyp osp olit ej. Rzecz pos poli ta — Ukrai na. Szkic wydarzeñ po lit yczny ch, [w:] Mi êdzy sob¹. Szki ce hi stor yczne pol sko — ukr aiñskie, pod. red. T. Chyn czews kiej — Hen nel, N. Ja kow enko, In styt ut Eu - ropy Œrod kowo — Wschod niej, Lu blin 2000, s. 84–110. s¹dzê roz pat rzenia tak ¿e tych oko lic znoœci, któ re wska zywa³y, i¿ pod - dan ie Ukrai ny pod w³adzê cara by³o po pro stu nie uchronne. Mam tu na myœ li nie kor zystny dla Chmiel nick iego splot wydarzeñ z je sieni 1653 roku, kt óry wy mus za³ ko nie cznoœæ mi lit arne go wzmoc nien ia Ukrai ny. Od nosz¹ siê do pod stawy ma ter ia³owej pra cy nal e¿y zau wa¿yæ, i¿ prze prow adz ona przez Au tora kwe renda Ÿród³owa szc zegó lnie w ar - chiw ach pol skich mo¿e bud ziæ zas trze¿enia. Dzi wi przede wszyst kim fakt nie wy kor zyst ania, prze chow ywa nych w Ar chiw um G³ów nym Akt Daw nych, cen nych z punk tu wi dzen ia po djêt ej pro blem aty ki doku - men tów Ar chiw um Ko ronn ego War szaws kiego, a zw³asz cza rê ko pi - sów z Dzia³u ko zack iego (kar ton 42). Mo¿ na mieæ rów nie¿ pre tens je do Au tora o ni euwz - glêd nienie wie lu pod staw owy ch dla dzi ejów Ko zac zyzny Za por osk iej po zyc ji ba dac zy pol skich. Uder za g³ównie brak prac Zbi gniewa Wój - cika jak i W³adys³awa A. Ser czyka. ¯eby nie ko ñczyæ kry tyczn ymi uwag ami, prag nê podk reœ liæ, i¿ ksi¹¿ka Wik tora Bre chun ienki jest po zycj¹ in spir uj¹c¹ in tel ektu aln ie, a przez to wa¿n¹. Jej no wat orsk ie spoj rzen ie na re lac je mi êdzy Koza - czyz n¹ a Mo skw¹, znacz¹co wzbo gaca nasz¹ wied zê o ge nez ie Rady Pe rej as³aw skiej, zaœ kon trow ersy jne nie kiedy hi pot ezy Au tora pro - wok uj¹ do dal szych stu diów nad po rus zony mi w niej za gadn ieni ami. Mariusz R. Drozdowski ÐÅÖÅÍÇ²¯, ÎÃËßÄÈ 655 Op rócz prac wy mien iony ch w przyp. 2, mam tu na myœli nast êpuj¹ce oprac o - wa nia: Z. Wójcik, Woj ny ko zack ie w daw nej Pol sce, [w:] Dzie je na rodu i pa - ñ st wa pol skiego, t. II, z. 27, Kra ków 1989; idem, Jan So bies ki, War szawa 1983; W. A. Ser czyk, Na da lek iej Ukrai nie. Dzie je Ko zac zyzny do 1648 roku, Kr aków 1984, idem, Na p³on¹cej Ukrai nie, Dzie je Ko zac zyzny 1648–1651, War szawa 1998.

Viktor Brehunenko. Moskovs’ka ekspansia i Pereaslavs’ka rada 1654 Roku. — Kiiv, 2005. — 367 s.

Institution

Ähnliche Einträge