Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78747 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках / К. Коссаржецький // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 548-568. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78747 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-787472015-03-21T03:02:02Z Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках Коссаржецький, К. Джерелознавство 2006 Article Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках / К. Коссаржецький // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 548-568. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78747 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Джерелознавство Джерелознавство |
| spellingShingle |
Джерелознавство Джерелознавство Коссаржецький, К. Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Коссаржецький, К. |
| author_facet |
Коссаржецький, К. |
| author_sort |
Коссаржецький, К. |
| title |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках |
| title_short |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках |
| title_full |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках |
| title_fullStr |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках |
| title_full_unstemmed |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках |
| title_sort |
джерела архіву радзивілів (агад) про стосунки князя богуслава радзивіла з козацькою україною в 1655-1669 роках |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Джерелознавство |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78747 |
| citation_txt |
Джерела архіву Радзивілів (АГАД) про стосунки князя Богуслава Радзивіла з козацькою Україною в 1655-1669 роках / К. Коссаржецький // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 548-568. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT kossaržecʹkijk džerelaarhívuradzivílívagadprostosunkiknâzâboguslavaradzivílazkozacʹkoûukraínoûv16551669rokah |
| first_indexed |
2025-07-06T02:48:21Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:48:21Z |
| _version_ |
1836864086397157376 |
| fulltext |
Êøèøòîô Êîññàðæåöüêèé
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲ (ÀÃÀÄ)
ÏÐÎ ÑÒÎÑÓÍÊÈ ÊÍßÇß ÁÎÃÓÑËÀÂÀ
ÐÀÄÇȲËÀ Ç ÊÎÇÀÖÜÊÎÞ ÓÊÐÀ¯ÍÎÞ
 1655–1669 ÐÎÊÀÕ*
Ç
íà÷ íó ÷àñ òè íó Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ, ÿêèé çáåð iãàºòüñÿ ó
Âàð øàâi â Àðõiâi Ãî ëîâ íî ìó àêòiâ äàâíiõ (ÀGAD),
ñêëà äà þòü äæå ðå ëà ïðî êíÿ çÿ Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà,
âïëè âî âó â Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié ñå ðå äè íè — äðó ãî¿ ïî ëî âè íè XVII ñò.
ïî ñòàòü. Âîíè âiäáè âà þòü ðiçíi àñ ïåê òè éîãî äiÿëü íîñòi — âiä ñó -
òî ïî ëiòè÷ íî¿ òà âiéñüêî âî¿ äî ãîñ ïî äàð ÷èõ ñïðàâ òà ïî âñÿê äåí íî -
ãî æèò òÿ éîãî óðÿä íèêiâ i ïiääà íèõ. Äæå ðåëü íà ñïàä ùè íà Ðàä -
çèâiëiâ çãðó ïî âà íà â êiëüêà íàä öÿ òè çiáðàí íÿõ. Âìiñò äå ÿ êèõ ç íèõ
âiäî ìèé êðà ùå, iíøèõ — ìåí øå. Îñòàííi ùå ÷å êà þòü íà äîñëiä -
æåí íÿ, çîê ðå ìà, é ïiä êó òîì ç’ÿ ñó âàí íÿ ñòî ñóíêiâ Áî ãóñ ëà âà Ðàä -
çèâ iëà ç êî çàöü êîþ Óêðà¿ íîþ. Ùîá âè ÿ âè òè ñå ðåä âå ëè ÷åç íî¿
êiëüêîñòi àðõiâàëi¿â äæå ðå ëà ïðî öi ñòî ñóí êè, äî âå ëî ñÿ îãëÿ íó òè
íàä çâè ÷àé íî áà ãà òî äî êó ìåí òàëü íèõ ìà òåð iàëiâ.
ßê âiäî ìî, áiðæàíñüêi Ðàä çèâ iëè — ßíóø i Áî ãóñ ëàâ ïiäòðè -
ìó âà ëè êîí òàê òè ç ãåòü ìà íîì Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî Áîã äà íîì
Õìåëü íèöü êèì òà éîãî íà ñòóï íè êà ìè. Ó Áî ãóñ ëà âà íà öå áóëî
êiëüêà ïðè ÷èí. Íàé âàæ ëèâiøi âèï ëè âà ëè ç éîãî ïî ëiòè÷ íî¿ äiÿëü -
íîñòi. Êíÿçü áóâ ó Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié âè íÿò êî âèì ìàã íà òîì. Çà äîáè
âå ëè êî ãî øâå äñüêî ãî «ïî òî ïó» (1655–1660) äîâ ãèé ÷àñ çà ëè øàâ ñÿ
ïðè õèëü íè êîì êî ðî ëÿ Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà, à ïî òiì àæ äî ñìåðòi
(1669) ñëó æèâ áëèçü êî ìó ðî äè ÷åâi, åëåê òî ðîâi áðàí äåí áó ðçüêî ìó
i êíÿ çþ ïðóñü êî ìó Ôðå äå ðè êîâi Âiëüãåëü ìó. Áóâ ç éîãî ðóêè íà -
ìiñ íè êîì Êí ÿçiâñòâà Ïðóññi¿. ² õî÷à Á. Ðàä çèâië çáåð iãàâ çà ñî áîþ
óðÿä êî íþ øî ãî ëè òî âñüêî ãî, ìîæ íà âïåâ íå íî çà óâà æè òè, ùî iíòå -
ðå ñè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íå âiäiãðà âà ëè äëÿ êíÿ çÿ ïðiî ðè òåò íî¿ ðîëi â
ïî ëiòè÷íié ñè òó àöi¿, ùî çìiíþ âà ëà ñÿ, îñîá ëè âî â ðîêè íà é áiëüøî -
ãî çà íå ïà äó äåð æà âè (1655–1657), êîëè íà âiòü áðàâ ó÷àñòü â ¿¿ ïîä i -
548 Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006
* Àâòîðèçîâàíèé ïå ðå êëàä ç ïî ëüñüêî¿ ä. ³. í. Â. À. Áðå õó íåí êà.
ëi1. Âè ðàç íî áóâ ïiä âïëè âîì iäåé âå ëè êî ãî åëåê òî ðà i ïî ðÿäêiâ,
ïðè òà ìàí íèõ éîãî äåð æàâi. Ó ñâî¿é ïî ëiòèöi êóäè ñèëüíiøå êå ðó -
âàâ ñÿ iíòå ðå ñà ìè Áðàí äåí áóð ãó, íiæ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Öå âiäáè âà -
ëî ñÿ i íà êîí òàê òàõ îáîõ äåð æàâ ç óêð à¿íñüêè ìè êî çà êà ìè. Áîãó -
ñëàâ âiäøòîâ õó âàâ ñÿ ãî ëîâ íî âiä äâîõ ñïî íóê. Ïî-ïåð øå, ÿê ïðåä -
ñòàâ íèê åëåê òî ðà Ôðå äå ðè êà Âiëüãåëü ìà, äëÿ êîò ðî ãî ñòî ñóí êè ç
êî çàöü êè ìè ãåòü ìà íà ìè ìàëè ïåâ íó öiííiñòü â ïî ëiòè÷ íèõ êî ì ái íà -
ö iÿõ. Ïî-äðó ãå, ÷å ðåç íå îáõiäíiñòü óáåç ïå ÷è òè ñâî¿ âå ëèêi áiëî ðóñü -
êi ìàºòêè, ÿêi ëå æà ëè íà òå ðå íàõ, êóäè äî òÿ ãó âà ëè ñÿ êî çàöüêi ðóêè.
Âiä Ïå ðå ÿñ ëà âñüêî¿ ðàäè 1654 ðîêó, âíà ñëiäîê ÿêî¿ ìîñ êî â -
ñüêèé öàð ñòàâ çâåð õíè êîì êî çàêiâ, Áî ãóñ ëàâ ìó ñèâ òà êîæ áðà òè äî
óâà ãè Ìîñ êâó, ÿêó íå ìiã íàä ìiðó ïîä ðàç íþ âà òè ÷å ðåç íå î áå ðåæíi
êîí òàê òè ç êî çà êà ìè. Òîìó â 1655–1656 ðð., àáè çáå ðåã òè âëàñíi
ìàºòêè, çà ïåâ íÿâ ó ñâî¿é ïðè ÿçíi Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî é ïè ñà ðÿ
²âàíà Âè ãî âñüêî ãî. Ïå ðå áó âà þ ÷è íà áîöi Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà, ïè ñàâ
ïðî íå çëàì íó ïðè õèëüíiñòü äî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî, à òà êîæ ïå -
ðå êî íó âàâ àä ðå ñàòiâ, ùî â iíòå ðå ñàõ êî çàêiâ — óñòiéíè òè öþ ïðè -
ÿçíü, çðåø òîþ, ïðî ïî íó âàâ ñâîº ïî ñå ðåä íèö òâî. Áî ãóñ ëàâ äîá ðå
çíàâ, ùî Õìåëü íèöü êî ìó áà ãà òî çà ëå æèòü íà êîí òàê òàõ çi øâå äà -
ìè, i ââà æàâ, ùî ïðè îêàçi¿ îäíèì ç îïî ñå ðåä êî âà íèõ íà ñëiäêiâ ñòà -
íå óáåç ïå ÷åí íÿ âëàñ íèõ ìàºòêiâ. Îäíî ÷àñ íî â iíñòðóêöi¿ ñâîºìó
ïî ñëàí öþ äî ×è ãè ðè íà Ñòå ôà íî âè ÷ó çà ñòåð iãàâ, ùîá â æîä íî ìó
ðàçi íå äî ïóñ òèâ, àáè çà äåê ëà ðî âà íà ïðè ÿçíü äî êî çàêiâ íå ñïðî âî -
êó âà ëà ×è ãè ðèí, à ùå ãiðøå Ìîñ êâó, âè ñó íó òè âè ìî ãó ïðî ââå äåí -
íÿ ñâî ãî ãà ðíiçî íó äî Ñëóöü êà. Çàòå ìàâ äî ìîã òè ñÿ âiä ãåòü ìà íà
ñïðè ÿí íÿ ó ñïðàâi ïî ñòà ÷àí íÿ ïðî äî â îëüñòâà ìåø êàí öÿì òà ãà ð -
íiçî íó ìiñòà2. Öå áóëî îñîá ëè âî âàæ ëè âî äî ìî ìåí òó ðîç ðè âó
ãåòü ìà íà ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî ç Ìîñ êâîþ â 1658 ð., à îñîá ëè âî äî
÷àñó âå ëè êèõ ïî ëüñüêèõ ïå ðå ìîã íàä ìîñ êî âñüêè ìè âiéñüêà ìè â
1660 ð., êîëè Ìîñ êâà áóëà âiäêè íó òà äà ëå êî íà ñõiä.
Íàñ òóïíi ïiñëÿ 1656 ðîêè òà êîæ ïðè íî ñÿòü ÷è ìà ëî ïðè ê -
ëàäiâ êîí òàêòiâ Áî ãóñ ëà âà ç êî çà êà ìè. Öiêà âî, ùî ç ÷àñó çà ìè ðåí íÿ
êíÿ çÿ ç êî ðî ëåì i Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ â 1657 ð. òàêi êîí òàê òè ÷èì
äàëi âòðà ÷à ëè ïî ëiòè÷ íèé õà ðàê òåð, íà òîìiñòü âè ðà çíiøå çî ñå ðåä -
æó âà ëè ñÿ íà âêî ëî ïðî áëå ìè ãîñ ïî äà ðñüêî ãî é òîð ãî âî ãî îá ìiíó
ìiæ êí ÿçiâñüêè ìè ìàºòíîñ òÿ ìè é ñóñiäíiìè óêð à¿íñüêè ìè çåì ëÿ -
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
549
ìè. Åêî íî ìi÷íèé ìî òèâ âiäiãðà âàâ çíà÷ íó ðîëü i â ïî ïå ðåäíié ïåð i -
îä êîí òàêòiâ êíÿ çÿ ç Óêðà¿ íîþ, àëå âiäòå ïåð ïî ñëiäîâ íî ïå ðå òâî -
ðþ âàâ ñÿ íà äîì iíàí òíèé, ùî ÷iòêî ïðî ñòå æóºòüñÿ çà çáå ðå æå íè ìè
äî êó ìåí òà ìè ïðî õà ðàê òåð ñòî ñóí êó Áî ãóñ ëà âà äî òå ðè òîðié,
ïiäïî ðÿä êî âà íèõ êî çà êàì.
Ïiäõî äè Áî ãóñ ëà âà åâî ëþö iî íó âà ëè ó ïåð øó ÷åð ãó âíà ñëi -
äîê òèõ çìií, ÿêi âiäáó ëè ñÿ òîäi â ïî ëiòè÷íié ñè òó àöi¿. Ïî ðàç êà
øâåäiâ, ïî ëè øåí íÿ íèìè áàëòiéñüêî ãî óçáå ðåæ æÿ, ïî ðî çóìi ííÿ
êíÿ çÿ ïðóñü êî ãî Ôðå äåð iêà Âiëüãåëü ìà ç êî ðî ëåì ßíîì Êà çè ìè -
ðîì, âèõiä Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ iç çà íå ïà äó — óñå öå ïå ðå êðåñ ëþ âà ëî
ïëà íè Áî ãóñ ëà âà ùîäî ñòâî ðåí íÿ íà ïiâäåí íèõ ëè òî âñüêèõ çåì ëÿõ,
à òà êîæ íà Ïiäëÿøøi âëàñ íî ãî óäiëüíî ãî êí ÿçiâñòâà. ²ñòîò íó ðîëü
â òîìó ïðî öåñi ìàëà âiäiãðà òè ïiäòðèì êà êî çàêiâ. Ïiñëÿ êðà õó êí ÿ -
çiâ ñüêèõ ïëàíiâ, åôåêò âiä ÷îãî áóâ ïî ñè ëå íèé ôàê òîì ñìåðòi â
ëèïíi 1657 ð. âè äàò íî ãî ãåòü ìà íà Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî, ìîæ íà
çà óâà æè òè â ïî ëiòèöi Áî ãóñ ëà âà ãâàë òîâ íå çìåí øåí íÿ iíòå ðå ñó äî
Óêðà¿ íè, ÿê äî ïî ëiòè÷ íî ãî ÷èí íè êà. Íàñ òóïíi ðîêè, ó çâ’ÿç êó ç ïî -
ãëèá ëåí íÿì ó òèõ çåì ëÿõ âî ðî õî áèöi, òiëüêè ïî ñè ëþ âà ëè òåí äåí -
öiþ. Îäíàê óêðà¿íñüêi çåìëi é íàä àëi çà ëè øà ëè ñÿ äóæå âàæ ëè âèì
÷èí íè êîì ó ãîñ ïî äà ðñüêèõ ðîç ðà õóí êàõ êíÿ çÿ. Âiäòàê Áî ãóñ ëàâ
ñòà ðà òè ìåòü ñÿ ïiäòðè ìó âà òè ãàðíi êîí òàê òè ç ÷åð ãî âè ìè êî çàöü êè -
ìè ãåòü ìà íà ìè ÷è ïî ëêîâ íè êà ìè. Íå ñòà íóòü íà ïå ðå øêîäi é äî íå -
ñåí íÿ ïðî çà ãðî çè ç áîêó êî çàêiâ, ÿêi òî ç Ïðà âî áå ðåæ íî¿ Óêðà¿ íè
÷å ðåç Ïîëi ññÿ, òî ç Ëiâî áå ðåæ íî¿ ç áîêó ×åðíiãiâùè íè áó äóòü ïåâ -
íèé ÷àñ íå ïî êî¿ òè é ïóñ òî øè òè ïî ãðà íè÷ ÷ÿ êí ÿçiâñüêèõ ìàºòêiâ.
Êîí òàê òè Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà ç Óêðà¿ íîþ, êî çàöü êè ìè
ãåòü ìà íà ìè òà ïî ëêîâ íè êà ìè íå áóëè á òà êè ìè iíòåí ñèâ íè ìè,
ÿêáè âií íå ìàâ âå ëè ÷åç íèõ ìàºòíîñ òåé ó Ïiâäåííié Áiëî ðóñi, ñêóï -
÷å íèõ íå ïî äàëiê òå ðè òîðié, ùî ïå ðå áó âà ëè ïiä âïëè âîì êî çàêiâ.
Ó ïî ðiâíÿííi ç iíøè ìè âî ëîäi ííÿ ìè (i íå ìà ëè ìè), çîê ðå ìà, æìó ä -
ñü êè ìè é ïiäëÿñü êè ìè, ìàºòêè íà áiëî ðóñü êèõ çåì ëÿõ Âå ëè êî ãî
êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî áóëè íà é áiëüøè ìè. Ëî êàë içó þ ÷èñü íà âêî ëî
Ñëóöü êà é Êî ïè ëà, öi ìàºòêè ÷àñ òî çíà ÷àòü ñÿ ó äæå ðå ëàõ ïiä íà ç -
âîþ êí ÿçiâñòâà Ñëóöü êî ãî é Êî ï èëüñüêî ãî. Ñå ðåä íèõ îñîá ëè âî
âàæ ëè âå ìiñöå ïî ñiäàâ Ñëóöüê. Âæå â ïî ïå ðåäíi ñòîëi òòÿ öå áóâ
çíà÷ íèé îñå ðå äîê òîðãiâëi òà ðå ìåñ ëà. Íèç êà ïðè âiëå¿â, îò ðè ìà íà â
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
550
XV — ïåðøié ïî ëî âèíi XVII ñò., êîëè âií áóâ ó âëàñ íîñòi Ðàä -
çèâiëiâ, çà áåç ïå ÷è ëî éîìó øâèä êèé ðîç âè òîê, óíà ñëiäîê ÷îãî ïå ðå -
òâî ðèâ ñÿ íà îäèí iç íà é çíà ÷íiøèõ, ïî ðó÷ ç Ìî ãè ëå âîì òîð ãî âèé
öåíòð ïiâäåí íî-ñõiäíî¿ ÷àñ òè íè Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà. Çíà÷íi ïðè -
áóò êè êóï öÿì i ìiñòó ïðè íî ñè ëè êîí òàê òè ç iíøè ìè ëè òî âñüêè ìè
òà êî ðîí íè ìè çåì ëÿ ìè, à òà êîæ çåì ëÿ ìè ïðóñü êè ìè, êóð ë ÿíäñüêè -
ìè òà iíôë ÿíäñüêè ìè. Òà íà é ïðè áóò êîâ iøè ìè áóëè êîí òàê òè ç
áëèçü êîþ Óêðà¿ íîþ, ç ÿêî¿ çà âî çè ëè ïåðø çà âñå ñiëü, âiñê, ïî ëîò -
íî, ðiçíó ñiëüñüêî ãîñ ïî äà ðñüêó ïðî äóê öiþ (ãî ëîâ íî çáiææÿ, ìåä,
ãî ðiëêó), à òà êîæ ñå ëiòðó, íå îáõiäíó äëÿ âè ãî òîâ ëåí íÿ ïî ðî õó.
Íåìຠíi÷î ãî äèâ íî ãî, ùî, ïè øó ÷è äî ñâî ãî ñëóöü êî ãî êî ìåí äàí -
òà, Áî ãóñ ëàâ çíà ÷åí íÿ óêð à¿íñüêèõ çå ìåëü óâè ðàç íþ âàâ â äóæå ïî -
êà çî âèé ñïîñiá: «Ñëóöüê ìåíi òàê ìè ëèé, ÿê îêî íà ëîái»3. Çà äîáè
âiéí ñå ðå äè íè XVII ñò. ìiñòî ïå ðå òâî ðè ëî ñÿ íà ïî òóæ íó îá î ðî í íó
òâåð äè íþ. Äàâíi ôîð òèô iêàöi¿ áóëè â 1655 ð. øâèä êî ïå ðå áó äî âàíi
íà ãîë ë àíäñüêèé âçið ïiä îðó äîþ îá åð ëåé òå íàí òà Âiëü ãåëü ìà Ïà -
òåð ñî íà, âíà ñëiäîê ÷îãî, à òà êîæ ðîáiò, âè êî íà íèõ â íà ñòóï íèõ ðî -
êàõ, ïî ñòà ëà ìiöíà ôîð òå öÿ ç òðüî ìà çà ìêà ìè (Âè ñî êèé, Íèæíié íà
òå ðå íàõ ñòà ðî ãî ìiñòà i íî âèé â íî âî ìó ìiñòi). Âiä 1655 ð. â Ñëóöü -
êó ïå ðå áó âàâ ðàä çèâ iëî âèé ðåã iìåíò íiìåöü êî¿ ïi õî òè, ÿêèé ðàç îì
ç iíøè ìè çà ëî ãî âè ìè æî âíiðà ìè óòâî ðþ âàâ ãà ðíiçîí ÷è ñ åëüíiñòþ
ïî íàä 1000 äóø4. Ó âå ðåñíi 1655 ð. íîâi ñïî ðó äè Ñëóöü êà òà ãà ð íi -
çîí ñêëà ëè iñïèò, îá îðî íÿ þ ÷è ìiñòî âiä àòàê ìîñ êî âñüêî ãî âiéñüêà
À. Ì. Òðó áåöü êî ãî òà äî ïî ìiæíî ãî âiéñüêà ²âàíà Çî ëî òà ðåí êà5.
Ïî çèö iÿ êíÿ çÿ, éîãî ñèëè òà ìîæ ëè âîñòi (õî÷à é ÷àñ òî ïå ðå -
îöiíþ âàíi) ðî áè ëè ç íüî ãî æà äà íî ãî ïàð òíå ðà â ïî ëiòè÷ íèõ êî ì -
áiíàö iÿõ êî çàöü êèõ ãåòü ìàíiâ. Ç iíøî ãî áîêó, äóæå çâàá ëè âè ìè
áóëè áà ãàòi ñëóöüêi ìàºòíîñòi. Íà òîé ÷àñ íà òëi iíøèõ çå ìåëü Âå -
ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî âîíè âèã ëÿ äà ëè êóäè ëiïøå çà ãîñ -
ïî äà ðåí èìè é ìàëè çíà÷íi ïðî äóê òîâi çà ïà ñè, îñêiëüêè çà ïî áiãëè -
âèé Áî ãóñ ëàâ çóìiâ îò ðè ìà òè âiä êî çàêiâ òà âiä Ìîñ êâè îá iöÿí êè,
çà ïåâ íè òè íå äî òîð êàíiñòü äîáð íà âè ïà äîê âõîä æåí íÿ òóäè âiéñüê.
 ðîêè áåç ïå ðåð âíèõ âiéí ñàìå ïðî âiàíò ç òèõ çå ìåëü áóâ íàä çâè -
÷àé íî áà æà íèì äëÿ áóäü-ÿêèõ çìî ðå íèõ âè ãî ëîä æå íèõ âiéñüê.
Òîìó áà ãà òî ïî ëêîâ íèêiâ òà ëî êàëü íèõ êî çàöü êèõ ïðî âiäíèêiâ — i
òèõ, ùî äiÿ ëè íà Ïîëiññi, â Áiëî ðóñi, i òèõ, ÿêi äiñòà âà ëè ñÿ ñþäè ç
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
551
ãëè áè íè Óêðà¿ íè, — ÷àñ òî øó êà ëè çà ïàñiâ ó ñëóöü êèõ ìàºòíîñ òÿõ
êíÿ çÿ. Öå ñòà ëî âå ëè êîþ ïðî áëå ìîþ äëÿ ñëóã Áî ãóñ ëà âà, ÿêi óðÿ äó -
âà ëè â Ñëó÷ ÷èíi. Ñàì âií çà âñiëÿ êó öiíó íà ìà ãàâ ñÿ óíèê íó òè çà ÷i -
ïîê ç êî çà êà ìè. Îäíî ÷àñ íî íå ìiã ìîâ ÷àç íî ïî ãî äè òèñü íà áåç êàð -
íå âè ìè âàí íÿ ïðî äóê òî âèõ çà ïàñiâ, îñêiëüêè ¿õ ìîã ëî íå âèñ òà ÷è òè
ìåø êàí öÿì Ñëóöü êà òà ãà ðíiçî íó ìiñòà. Ðiøó÷i äi¿ ïðî òè êî çàöü -
êèõ çà ãîíiâ ñïðî âî êó âà ëè á óñêëàä íåí íÿ ñòî ñóíêiâ ç óêð à¿íñüêèì
ãåòü ìà íîì, ùî òåæ ìîã ëî âïëè íó òè íà äîâiç äî Ñëóöü êà ïðî äóêòiâ
õàð ÷ó âàí íÿ (áî æ îá ìiëiëè á òîð ãîâi êîí òàê òè ç óêð à¿íñüêè ìè çåì -
ëÿ ìè), à òà êîæ íà êëè êà òè íà êíÿçiâñüêi ìàºòêè öåí òðàë içî âà íèé
íà ¿çä ðîç êâàð òè ðî âà íèõ ïî áëè çó êî çàöü êèõ çà ãîíiâ.
Ñè òó àö iÿ îñîá ëè âî óñêëàä íè ëà ñÿ ïiñëÿ ñìåðòi Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî. Ìiíëè âèé ïî ëiòè÷ íèé êëiìàò â Óêðà¿íi, óíiÿ â Ãà äÿ÷i,
ñîþç êî çàêiâ ç Ði÷÷þ Ïîñ ïî ëè òîþ, ó òiì ÷èñëi ïî ëêiâ, ÿêi ïå ðå áó âà -
ëè íà Áiëî ðóñi ïiä îðó äîþ íà êàç íî ãî ïî ëêîâ íè êà áiëî ðóñü êî ãî
²âàíà Íå ÷àÿ, ïî íîâ ëåí íÿ âîñ å íè 1658 ð. âiéíè ç Ìîñ êâîþ — óñå öå
çìó øó âà ëî Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà äî âiäïî âiäíî ãî êî ðè ãó âàí íÿ
ñâî¿õ êðîêiâ ñòî ñîâ íî Óêðà¿ íè. Çà ñàä íè ÷î âií íå ìàâ íà ìåòi òâåð äî
âçÿ òè ñòî ðî íó îä íî ãî iç ó÷àñ íèêiâ êîíôëiêòó, ùî ðîç ãî ðàâ ñÿ. Ãî -
ëîâ íà ìåòà Áî ãóñ ëà âà ïî ëÿ ãà ëà â òîìó, ùîá ïåðø çà âñå çà áåç ïå ÷è òè
â ìiðó öiëiñíiñòü òà äîá ðèé ñòàí êí ÿçiâñòâà Ñëóöü êî ãî é Êî ï èëü -
ñüêî ãî. ²íòå ðåñ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íå áóâ äëÿ íüî ãî ïåð øî ðÿä íèì,
îñîá ëè âî êîëè âiä ïî ÷àò êó 1659 ð. øâèä êèé ðîç âè òîê ïîä ié âêà çó -
âàâ íà òå, ùî ïå ðå ìîæ öåì â çìà ãàí íÿõ áóäå øâèä øå Ìîñ êâà. Öå
ñòè ìó ëþ âà ëî êíÿ çÿ äî âè íÿò êî âî êî ðèñ ëè âî¿ ïî ëiòè êè ñòî ñîâ íî ÿê
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, òàê i êî çàêiâ. Ó äîá ðå çáå ðå æåíié â Àðõiâi Ðàä -
çèâiëiâ êî ðåñ ïîí äåíöi¿ êíÿ çÿ äî ñëóöü êèõ óðÿä íèêiâ òà â ií ñòðóê -
öiÿõ äî êî ìåí äàíòiâ ãà ðíiçî íó é êîì iñàðiâ çíà õî äè ìî íèç êó êîí ê -
ðåò íèõ âêàç iâîê, ÿê öi îñî áè ìà þòü ðå à ãó âà òè íà òå, ùî äiºòüñÿ â
Óêðà¿íi. Ïî ãà íî, îäíàê, çáå ðåã ëè ñÿ ëèñ òè, ñêå ðî âàíi äî êî çàöü êèõ
ãåòü ìàíiâ . Óòiì çíà õî äè ìî âiäïîâiäi ç ×è ãè ðè íà íà ëèñ òè êíÿ çÿ.
Äiàð ióø Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà, ÿêèé âiäêëàâ ñÿ â ÷åò âåð òî ìó
âiääiëi Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ6, ïî ïðè öiëêîì çðî çóìiëi î÷iêó âàí íÿ,
ìຠíå çíà÷ íèé iíôîð ìà öiéíèé ïî òåí öiàë ùîäî óêð à¿íñüêèõ ñïðàâ
Áî ãóñ ëà âà. Äiàð ióø º ñïå öè ôi÷íèì. Êíÿçü ïè ñàâ éîãî ïiä êiíåöü
ñâî ãî æèò òÿ (ïî ìåð 31 ãðóä íÿ 1669). Ó òîäiøíié ïî ëiòè÷íié ñè òó à -
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
552
öi¿ âií ñòà ðàâ ñÿ âèï ðàâ äà òè ñâié ïå ðå õiä íà áiê Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà ïiä
÷àñ íà ïà äó øâåäiâ i â òà êèé ñïîñiá ñôîð ìó âà òè ïðè õèëü íó äî ñåáå
øëÿ õå òñüêó äóì êó òà çiïåð òè íà íå¿ ñâî¿ ïðå òåíçi¿ íà ëè òî âñüêó áó -
ëà âó é Âiëå íñüêå âîºâî äñòâî. Ç öiº¿ ïðè ÷è íè çà ìîâ ÷ó âàâ áà ãà òî òèõ
ñòîð iíîê çi ñâî ãî ìè íó ëî ãî, ÿêi ìîã ëè éîìó çà øêî äè òè. Íå îä íî ðà -
çî âî êíÿ çþ çà êè äà ëè ùîäî éîãî òàºìíèõ i âî ðî æèõ äëÿ Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëè òî¿ êîí òàêòiâ ç Ìîñ êâîþ òà êî çà êà ìè7. Âiäïî âiäíî â äiàð ióøi
çíà é äå ìî äóæå ìàëî ñâiä÷åíü, äî òè÷ íèõ ñòî ñóíêiâ Áî ãóñ ëà âà ç
êî çà êà ìè.
Íà áà ãà òî áiëüøå (i öiííî¿) iíôîð ìàöi¿ çíà õî äè ìî â V âiääiëi
Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ. Ïiä ¹ 2014 ïîä è áóºìî êiëüêà ëèñòiâ Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî ç 1656–1657 ðð. Ñêå ðî âàíi âîíè äî êî ìåí äàí òà Ñëóöü êà
ßíà Ãðîñ ñà òà äî ñà ìî ãî êíÿ çÿ. Ëèñò äî Áî ãóñ ëà âà äà òî âà íèé
13 ëèï íÿ 1656 ð. Ãåòü ìàí ëà êî íi÷íî ïðî ñèòü çà â’ÿ çà òè êîí òàê òè ç
ìå òîþ îá ãî âî ðåí íÿ âàæ ëè âèõ ñïðàâ. Ïðè öüî ìó Á. Õìåëü íèöü êèé
íà ãî ëî øó âàâ íà ñâî¿é âå ëèêié ïðè õèëü íîñòi äî êíÿ çÿ òà çà çíà ÷àâ,
ùî äå òàëi ïî âiäຠïî ñëà íåöü. Çâà æà þ ÷è íà ðîç âè òîê òî ãî ÷àñ íèõ
ïî ëiòè÷ íèõ ïîä ié, ìî æå ìî çäî ãà äó âà òè ñÿ, ùî ìàâ íà óâàçi ãåòü ìàí.
Òîãî ñà ìî ãî äíÿ âií ñêå ðó âàâ ëèñò äî Ãðîñ ñà ç ïðî õàí íÿì äî ïî ìîã -
òè êî çàöü êî ìó ïî ñëàí öåâi äiñòà òè ñÿ äî êíÿ çÿ. Öiêà âèé º ÷åð ãî âèé
ëèñò äî Ãðîñ ñà âiä 9 ñåð ïíÿ 1656 ð. Á. Õìåëü íèöü êèé ïiäòâåð äæóº,
ùî ç ìå òîþ óñòiéíåí íÿ «przyjazni naszey y dobrego zachowania z
Xciem Jego msci¹» âè äàâ äëÿ Ñëóöü êà îá îðîííi óíiâåð ñà ëè8. Öåé
ëèñò çà òîð êóº ïðî áëå ìè, ÿêi ñòâî ðþ âà ëè êî çàöüêi âiéñüêà, ðîç êâàð -
òè ðî âàíi â Áiëî ðóñi. Ó òi ðîêè ÷àñ òè íà áiëî ðóñü êèõ ñå ëÿí i ìiùàí
çà áà æà ëà ñòà òè êî çà êà ìè é, óòâî ðèâ øè íèç êó çà ãîíiâ, âäà ëà ñÿ äî
÷èñ ëåí íèõ ïî ãðà áó âàíü, âíà ñëiäîê ÷îãî äî ×è ãè ðè íà ïî ëåò iëè
ñêàð ãè âiä ëþ äåé Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà. Êå ðiâíè êîì îä íî ãî ç òà êèõ
çà ãîíiâ áóâ Äå íèñ Ìó ðàø êà. Á. Õìåëü íèöü êèé çðiêàâ ñÿ áóäü-ÿêî ãî
çâ’ÿç êó ç íèì, òâåð äÿ ÷è, ùî ó Âiéñüêó Çà ïî ðîçü êî ìó òà êî ãî ñî òíè -
êà íåìàº. Îäíî ÷àñ íî ïè ñàâ, ùî íà êà çàâ ïî ëêîâ íè êó ²âà íîâi Íå ÷àþ
êà ðà òè ïîä iáíèõ ëþ äåé. Íà ïåâ íî, öå áóëà ðå àê öiÿ çà ïî ðîçü êî ãî
ãåòü ìà íà íà ñêàð ãè òà ïðî õàí íÿ êíÿ çÿ ùîäî îá îðî íè âëàñ íèõ
ìàºòêiâ9. Á. Õìåëü íèöü êèé òà êîæ ïðî ñèâ Ãðî ñà, ùîá òîé iíôîð ìó -
âàâ éîãî ïðî ïî ñòà âó êíÿ çÿ, òîá òî ïðî òå, ÿêî ãî íà ðàçi òðè ìàºòüñÿ
êî ðî ëÿ — øâå äñüêî ãî ÷è ïî ëüñüêî ãî. ² öå äîá ðå âiäòiíþº âàæ ëè âó
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
553
ðîëü Ñëóöü êà â ðîç âèò êó êîí òàêòiâ êíÿ çÿ ç êî çà êà ìè. Ëî êàë içî âà -
íèé ìiæ Óêðà¿ íîþ òà öåí òðàëü íîþ ÷àñ òè íîþ Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà
Ëè òî âñüêî ãî, âií iäå àëü íî íàä à âàâ ñÿ íà ðîëü ïóí êòà çáî ðó iíôîð -
ìà öi¿. Öþ ôóíê öiþ Ñëóöüê áóäå äîâ ãî âè êî íó âà òè òà êîæ i äëÿ
êå ðiâ íèö òâà ëè òî âñüêèõ âiéñüê, ÿêi â ñïiëöi ç ãåòü ìà íîì Âiéñüêà
Çà ïî ðîçü êî ãî ²âà íîì Âè ãî âñüêèì çìà ãà òè ìóòü ñÿ ç Ìîñ ê âîþ. Ïî
«íî âè íè ç Óêðà¿ íè», ïî âiäî ìîñòi ïðî ðóõ êî çàöü êèõ âiéñüê, ñïî -
ðÿä æåí íÿ ïî ñëiâ äî óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà íå îäíî ðà çî âî çâåð òàâ -
ñÿ äî êî ìåí äàí òà ñëóöü êî ãî âå ëè êèé ãåòü ìàí Ïàâ ëî Ñà ïå ãà é îò ðè -
ìó âàâ ó âiäïîâiäü äîê ëàä íó iíôîð ìàö iþ10.
Çáå ðåã ëî ñÿ òà êîæ 15 ëèñòiâ ñïàä êîºìöÿ Á. Õìåëü íèöü êî ãî
²âàíà Âè ãî âñüêî ãî ïiä ñèã íà òó ðîþ 18111 çà 1657–1661 ð. Áiëü -
øiñòü ç íèõ ñêå ðî âà íà äî Áî ãóñ ëà âà ÷è éîãî ñëóöü êî ãî êî ìåí äàí òà
ßíà Ãðî ñà. Ïåð øèé ç ëèñòiâ áóâ íà ïè ñà íèé 3 áå ðåç íÿ 1657 ð., òîá òî
ùå çà æèò òÿ Á. Õìåëü íèöü êî ãî. Âè ãî âñüêèé âè ðàç íî ïiäêðåñ ëþº
âçàºìíó ïðè ÿçíü, áà æàí íÿ ïiäòðè ìó âà òè ïî ðî çóìi ííÿ. Êðiì òîãî,
ãå íå ðàëü íèé ïè ñàð ãà ðàí òóº áåç ïå êó Ñëóöü êó é òàì òåøíiì âî ëîñ -
òÿì. Òèì æå äíåì äà òî âà íèé ëèñò Âè ãî âñüêî ãî äî ñëóöü êî ãî
àðõiìàí äðè òà Òå î äî ðà Âà ñè ëå âè ÷à. Ëèñò ïiäòâåð äæóº òå âå ëè êå
çíà ÷åí íÿ, ÿêå â ×è ãè ðèíi íàä à âà ëè ïè òàí íþ äîá ðèõ âiäíî ñèí ç
êíÿ çåì: Âè ãî âñüêèé îä íî çíà÷ íî çà îõî ÷ó âàâ àðõiìàí äðè òà äî òîãî,
ùîá òîé ÷è íèâ êî ðèñ íèé äëÿ Óêðà¿ íè âïëèâ íà Áî ãóñ ëà âà: «Boæby
chyba niezna³by siê na ludziach kto by sobie z takim Kawalerem, który
ledwie nie wszytkich narodow poszanowanie y dobre imiê ma,
nie¿yczy³ przyjaŸni. Dlatego y WmMmP. sam upewniæ go bezpiecznie
mo¿esz o dobrey i poufa³ey Jm Pana Hetmana ku niemu uprzejmoœci».
Âè ãî âñüêèé òà êîæ çà ïåâ íÿâ ó ñâî¿é íå çëàìíié ïðè ÿçíi òà ó âïëè -
âîâi íà Õìåëü íèöü êî ãî ç ìå òîþ îá îïiëüíî ãî äî ñÿã íåí íÿ öiëi, ÿêîþ
áóëà ñïiëüíà çi øâå äñüêèì êî ðî ëåì òà ñå ìè ãî ðî äñüêèì êíÿ çåì
Þ. Ðà êî÷i àê öiÿ ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿11. 30 âå ðåñ íÿ 1657 ð. Âè ãîâ -
ñüêèé íà ïè ñàâ ç ×è ãè ðè íà ëèñò äî Áî ãóñ ëà âà, iíôîð ìó þ ÷è, ùî
ñòàâ ãåòü ìà íîì, i çíî âó çà ïåâ íÿ þ ÷è êíÿ çÿ ó ñâî¿é ïðè ÿçíi. Ó íîâié
ïî ëiòè÷íié ñè òó àöi¿ òà êîæ çà ïè òó âàâ, íà ÷èºìó òîé áîöi — øâå ä -
ñüêî ìó ÷è ïî ëüñüêî ìó. Âiäøòîâ õó þ ÷èñü âiä çà óâà æå íî¿ ïðè ÿçíi,
ðî êîì ïiçíiøå, ó ïåð iîä ðîç ðè âó ç Ìîñ êâîþ i íå çà äî âî ëåí íÿ ñâîºþ
ïî ëiòè êîþ ñå ðåä çíà÷ íî¿ ÷àñ òè íè êî çàêiâ òà ÷åðíi, ãåòü ìàí ïðî ñèâ
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
554
êíÿ çÿ ïðè ñëà òè çi Ñëóöü êà «cokolwiek niemieckiego woyska…
przeciwko communes hostes»12.
Îäíàê çà óðÿ äó âàí íÿ Âè ãî âñüêî ãî äiéøëî äî iíöè äåí òó,
ÿêèé ìiã çiïñó âà òè ñòî ñóí êè Áî ãóñ ëà âà ç êî çà êà ìè. Íà çëàìi 1657 i
1658 ðð. ç âiäî ìà êî ìåí äàí òà Ãðî ñà ñëóöüêi æî âíiðè íà ïà ëè íà êî -
çàöü êèé çà ãií Ñòàí iøå âñüêî ãî, ÿêèé óâiéøîâ äî êí ÿçiâñüêèõ âî -
ëîñ òåé. Êiëüêà êî çàêiâ çà ãè íó ëî, áiëüøå ïî òðà ïè ëî â ïî ëîí. Áóëî
çà õîï ëå íî òà êîæ ÷è ìà ëî çáðî¿, õî ðóã âè òà áóá íè. Âè ïà äîê ñòàâ
ïðè âî äîì äëÿ øâèä êî ãî é ãîñ òðî ãî ïðî òåñ òó ç áîêó Âè ãî âñüêî ãî, à
ïî òiì — äëÿ ÷àñ òî ãî îá ìiíó ïî ñ îëüñòâà ìè, ùî âiäáè ëî ñÿ ó òðüîõ
ëèñ òàõ ãåòü ìà íà äî Áî ãóñ ëà âà çà ëþ òèé-áå ðå çåíü 1658 ð. òà â êîïi¿
êí ÿçiâñüêî ãî ëèñ òà äî Âè ãî âñüêî ãî, ÿêà âiäêëà ëà ñÿ â íå âïî ðÿä êî -
âà íèõ ïà ïå ðàõ âiääiëó V. Òà ïî ðiâíÿ íî íà é øèðøi îïè ñè ñè òó àöi¿
ìiñòÿòü ñÿ â ëî êàë içî âà íèõ ó êî ðåñ ïîí äåíöi¿ öüî ãî æ âiääiëó ëèñ òàõ
êí ÿçiâñüêèõ óðÿä íèêiâ. Îñòàííiõ íå ïî êî¿ ëà ìîæ ëèâiñòü òîãî, ùî
óêðà ¿íñüêi êóïöi ïðè ïè íÿòü äî âî çè òè äî Ñëóöü êà ïðî äî â îëüñòâî.
Óòiì, çà ìiñÿöü êðè çà ìè íó ëà, é íå áåç ïå êà âè ãî ëîä æåí íÿ áóëà óñó -
íó òà13.
¥âàë òîâ íå ïàäi ííÿ Âè ãî âñüêî ãî, ÿêå ïî òÿã íó ëî çà ñî áîþ çà -
íå ïàä éîãî ïî çèöié íà ïî ëiòè÷íié àðåíi, çà êî íî ìiðíî ïðè çâå ëî äî
âè ãà ñàí íÿ iíòå ðå ñó Áî ãóñ ëà âà äî öiº¿ îñî áè. Îñòàííi ëèñ òè Âè ãî â -
ñüêî ãî äî êíÿ çÿ, ïè ñàíi â 1660 é 1661 ð. çi Ëüâî âà òà Ëþ áîì ëÿ, âè -
ðàç íî âiäáè âà þòü áà æàí íÿ êî ëèø íüî ãî ãåòü ìà íà ïðè ñëó æè òè ñÿ
Áî ãóñ ëà âîâi ÷è òî ÷å ðåç êëî ïî òàí íÿ ïå ðåä Þðiºì Õìåëü íèöü êèì
ñòî ñîâ íî çà êóïiâëi ëþäü ìè çi Ñëóöü êà ïðî äî â îëüñòâà â Óêðà¿íi, ÷è
òî ó ñïðàâi Ïåò ðà Ãí î¿íñüêî ãî, ÿêèé ç ÷àñó áèò âè ïiä Ïðîñ òêà ìè
ïå ðå áó âàâ çà ìiñòü Áî ãóñ ëà âà óâ’ÿç íå íèì ó Êðè ìó. Óñå öå ìàëî íà
ìåòi âiäíî âè òè êîí òàê òè òà äðóæíi ñòî ñóí êè ç êíÿ çåì.
Ó âiääiëi V çáåð iãàºòüñÿ òà êîæ 10 ëèñòiâ-îðèã iíàëiâ Ïàâ ëà
Òå òåði çà 1663–1670 ðð. ïiä ¹ 16241, à òà êîæ êîï iÿ ãåòü ìà íñüêî ãî
ëèñ òà, ÿêà âiäêëà ëà ñÿ ñå ðåä êî ðåñ ïîí äåíöi¿ ñëóöü êî ãî êîì iñà ðà
Êà çè ìè ðà Êëî êîöü êî ãî14. Ïðè âî äîì äëÿ îá ìiíó ëèñ òà ìè ìiæ Áî -
ãó ñ ëà âîì i ×è ãè ðè íîì ñòà ëè ãî ëîâ íî ïðî áëå ìè òîðãiâëi ìiæ Óêðà¿ -
íîþ òà Ñëóöü êîì. Ïè ñàíi âîíè áóëè ó çâ’ÿç êó ç ïî ãðà áó âàí íÿì
óêð à¿íñüêî ãî êóï öÿ Ïàð ôå íà Êîñ òþ êå âè ÷à ç ×è ãè ðè íà ñëóöü êèì
êóï öåì ªæè Ñà âîñ òîþ. Ó âiäïîâiäü Òå òå ðÿ íà êà çàâ àðåø òó âà òè
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
555
êóïöiâ çi Ñëóöü êà, ÿêi ñàìå ïå ðå áó âà ëè â Óêðà¿íi, é òðè ìà òè ¿õ äî
òîãî ÷àñó, àæ ïîêè ÷è ãè ðè íñüêî ìó êóï öåâi íå áóäå âiäøêî äî âà íî
âàðòiñòü çà áðà íèõ òî âàðiâ. Ïiçíiøå, îäíàê, ñëó÷ ÷àí âiäïóñ òè ëè é
âîíè ìó ñè ëè âåð òà òè äî ðiäíî ãî ìiñòà ïiøêè. Êî ëiçiÿ óñêëàä íè ëà
òîð ãîâi ñòî ñóí êè. Êëî êîöü êèé ðà äèâ êíÿ çåâi âäà òè ñÿ äî àíà ëî ãi÷ -
íèõ êðîêiâ ñòî ñîâ íî óêð à¿íñüêèõ êóïöiâ òà ðiøó ÷å íà ãà äà òè óêð à -
¿í ñüêî ìó ãåòü ìà íîâi ïðî ñâî¿õ. Âè ðà æàâ òåæ ñâîº ãëè áî êå ïî áî þ -
âàí íÿ, ùî «zginiec tak handel w S³ucku kiedy siê Ukraina nauczy
tylko rabunków zw³aszcza za powodem Hetmañskim»15. Íàéáiëüøå
áî ÿ ëè ñÿ íà ñëiäêiâ êîíôëiêòó ñëóöüêi êóïöi, ÿêi ñêëà ëè ñÿ íà ñóìó
2 òèñ. çëî òèõ é çà âäÿ êè öüî ìó çà ëà ãî äè ëè êîíôëiêò16.
Ïiä ñèã íà òó ðîþ 3222 çáå ðiãñÿ îäèí ëèñò ãåòü ìà íà Âiéñüêà
Çà ïî ðîçü êî ãî Ïåò ðà Äî ðî øåí êà âiä 23 ëèñ òî ïà äà 1667 ð. Ó äî êó -
ìåíòi ìiñòèòü ñÿ ïî ÿñ íåí íÿ ïðè ÷èí âèñ òó ïó êî çàêiâ ïðî òè Ðå÷i
Ïîñ ïî ëè òî¿, à òà êîæ îïèñ ïå ðå æè òèõ ðîç ÷à ðó âàíü çà âiðíiñòü ¿é òà
ïå ðå ëiê çà âäà íèõ íåþ êðèâä.
Ç ìå òîþ çìiöíè òè ñâî¿ ïî çèöi¿ ñóï ðî òè ×è ãè ðè íà Áî ãóñ ëàâ
Ðàä çèâië âè êî ðèñ òî âó âàâ ñâî¿ ñòî ñóí êè ç Ôðå äå ðè êîì Âiëüãåëü -
ìîì. Â Supplementum âiääiëó II Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ âiäêëà ëà ñÿ
iíñòðóê öiÿ áðàí äåí áó ðçüêî ãî åëåê òî ðà äëÿ ïî ñëà, ñïî ðÿä æå íî ãî
äî ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî, ÿêà iíôîð ìóº ïðî ïî ðî çóìi ííÿ ãåòü ìà íà ç
ïî ëüñüêèì êî ðî ëåì. Âî ëî äàð Êí ÿçiâñòâà Ïðóñü êî ãî îä íî ÷àñ íî ïî -
âiäîì ëÿâ, ùî Áî ãóñ ëàâ ñòàâ ãó áåð íà òî ðîì öüî ãî Êí ÿçiâñòâà, ùî º
éîãî áëèçü êèì êðåâ íèì, i ïðî ñèâ îá åð iãà òè éîãî ìàºòêè òà äî ïî -
ìîã òè ó ñïðàâi ïî âåð íåí íÿ áà ðñüêî ãî ñòà ðîñ òâà17.
Ó ôîí äàõ âiääiëó V çíà õî äè ìî òà êîæ ïî îäè íîêi ëèñ òè êî -
çàöü êèõ ïî ëêîâ íèêiâ. Çîê ðå ìà, ìàºìî ëèñò Äiî íiñiÿ Ìó ðàø êè iç çà -
ñâiä÷åí íÿì ïðè ÿçíi äî êíÿ çÿ òà æà äàí íÿì çâiëüíåí íÿ â’ÿçíiâ ç éîãî
çà ãî íó. Ïî äè áóºìî é ëèñò ïî ëêîâ íè êà ²âàíà Íå ÷àÿ äî ði÷èöü êî ãî
ñêàð áíè êà ñòî ñîâ íî ïî ðó øåí íÿ íà áëèçü êî ìó âæå ñåéìi ïè òàí íÿ
ïðî ñâî¿ ëè öàðñüêi çà ñëó ãè. Âiäêëà ëè ñÿ 5 ëèñòiâ òóðiâñüêî ãî ïî ë -
êîâ íè êà Êîñ òÿí òè íà Âè ãî âñüêî ãî. Öiêà âèì º ëèñò ç Òó ðî âà âiä
6 ëèï íÿ 1658 ð., ó ÿêî ìó ïðî ãî ëî øóºòüñÿ áà æàí íÿ ìàòè ïðè ÿçíi
êîí òàê òè ç êíÿ çåì. Öåé ëèñò º ùå îäíèì ñëiäîì çìiíè ïî ëiòè÷ íî¿
îðiºíòàöi¿ â êî çàöü êî ìó ñå ðå äî âèùi é ïî íîâ ëåí íÿ ïî ãëÿäiâ êî çàêiâ
â áiê Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿18. Êî çàöüêi ïî ñëè ðîç ïî ÷à ëè òîäi ÷à ñòiøå
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
556
ïðè áó âà òè äî Ñëóöü êà é îò ðè ìó âà òè ïîä à ðóí êè, ùî âiäáè ëî ñÿ ó
âè äàò êî âèõ ðà õóí êàõ19.
Ñå ðåä ïà ïåðiâ ñëóöü êî ãî êîì iñà ðà Êëî êîöü êî ãî ó âiääiëi V
çáåð iãàºòüñÿ êîï iÿ ëèñ òà, íà ïè ñà íî ãî 11(21) ãðóä íÿ 1659 ð. ç Òó ðî -
âà äî ñëóöü êî ãî êî ìåí äàí òà Ôðiäðiõà Êëîñ ñå íà. Àâòîðîì äî êó -
ìåí òà º Ïåò ðî Âà ñ èëüêiâñüêèé, ÿêèé òè òó ëóº ñåáå ïî ëêîâ íè êîì
îâðóöü êèì i òóðiâñüêèì. Öÿ îñî áà ñòâåð äæó âà ëà, ùî âîëiº æèòè ç
êí ÿçiâñòâîì Ñëóöü êèì â ïðè ÿçíi ïî ïðè «ðîç ëó ÷åí íÿ» Âiéñüêà Çà -
ïî ðîçü êî ãî òà êî ðî ëÿ (ïiñëÿ ïî çáàâ ëåí íÿ Âè ãî âñüêî ãî áó ëà âè âîñå -
íè 1659 ð.). Òîìó âií âè äàâ íà êàç, ùîá êî çàöüêi çà ãî íè íå íà âà æó -
âà ëè ñÿ âõî äè òè äî êí ÿçiâñòâà, à êóï öÿì çà áåç ïå ÷å íî âiëüíèé ïðî -
¿çä. Ïîâ iäîì ëÿâ òà êîæ ïðî ñïî ðÿä æåí íÿ ñâî ãî ñî òíè êà äî Ñëóöü êà
ç ìå òîþ çà êóïiâëi òî âàðiâ, ÿêèõ ïî òðå áó âàâ. Âîä íî ÷àñ çà ñòåð iãàâ,
àáè ìiñòî øó êà ëî ïðè õèëü íîñòi éîãî, ïî ëêîâ íè êî âî¿, òà Âiéñüêà
Çà ïî ðîçü êî ãî çà ãà ëîì, iíàê øå âií ìîæå óñi ñâî¿ ñèëè êè íó òè íà
çåìëi êí ÿçiâñòâà20.
Ñïðàâæíiì êëà äå çåì âiäî ìîñ òåé ïðî ðiçíî ãî ðîäó ñòî ñóí êè
Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà ç êî çàöü êîþ Óêðà¿ íîþ º çãðî ìàä æå íà â áà ãà -
òþ ùî ìó âiääiëi V êî ðåñ ïîí äåí öiÿ éîãî ñëóã, óðÿä íèêiâ òà ðiçíèõ
iíôîð ìà òîðiâ. Ïðîá ëå ìà, îäíàê, ïî ëÿ ãຠâ òiì, ùî âiäïîâiäíi òåê ñ -
òè ðîç ïî ðî øåíi ñå ðåä òè ñÿ÷ ëèñòiâ òà iíøèõ äî êó ìåíòiâ, âèñ ëà íèõ
ñëóöü êè ìè óðÿä íè êà ìè äî êíÿ çÿ. Íå ïiäëÿ ãຠñó ìíiâó, ùî ñàìå
Ñëóöüê áóâ äëÿ Áî ãóñ ëà âà ñâîºðiäíèì âiêíîì â Óêðà¿ íó. Ñâî¿é ïî -
iíôîð ìî âà íîñòi ïðî óêðà¿íñüêi ïîä i¿ êíÿçü çä åáiëüøî ãî çà âäÿ ÷ó âàâ
âëàñ íå ëèñ òàì çi Ñëóöü êà, âè ìà ãà þ ÷è íå ãàé íî ïî âiäîì ëÿ òè ïðî âñi
çìiíè. Äÿ êó þ ÷è öüî ìó, ìiã îïå ðà òèâ íî ðå à ãó âà òè íà îñòàííi.
Ìîæ íà âèä iëè òè øå ðåã îñiá ç êí ÿçiâñòâà Ñëóöü êî ãî, ÿêi
áó ëè ïåð øî ðÿä íè ìè iíôîð ìà òî ðà ìè êíÿ çÿ. Âèùå âæå çãà äó âàâ ñÿ
êî ìåí äàíò ñëóöü êèé ßí Ãðîññ (AR V. — ¹ 4758), ÿêèé ó 1656–
1658 ðð. ïî âiäî ìèâ íèç êó öiííèõ âiäî ìîñ òåé, ïî â’ÿ çà íèõ ç äi ÿëü -
íiñ òþ êî çàöü êèõ âiéñüê â Áiëî ðóñi òà ç ïðî áëå ìîþ ïî øó êó êí ÿ çiâ -
ñüêè ìè ïiääà íè ìè ïðî òåêöi¿ óêð à¿íñüêî ãî ãåòü ìà íà. Ïðî ñó òè÷ êè ç
ðiçíè ìè êî çàöü êè ìè âà òà ãà ìè ïè ñàâ íà ñòóï íèé êî ìåí äàíò Îëåê -
ñàíäð Øèëiíã21. Ïðî ñâîþ ïå ðå ìî ãó íàä êî çàöü êèì ïî ëêîâ íè êîì
Êóê ëîþ ïiä Òó ðî âèì (1666) ïè ñàâ áð åñòñüêèé çå ìñüêèé ñóä äÿ ïî ë -
êîâ íèê Ñòà íiñëàâ-Êà çè ìèð Áîá ðîâ íèöü êèé22.
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
557
Äóæå äîá ðèì iíôîð ìà òî ðîì áóâ Ñà ìó åëü Ëåæ íèöü êèé.
Ó 1657–1665 ðð. âií íàä àâ íèç êó âiäî ìîñ òåé ïðî ïî çèö iþ êî çàêiâ
âiäíîñ íî Ñëó÷ ÷è íè, ïðî çìà ãàí íÿ Âè ãî âñüêî ãî ç îïî çèöiºþ, ñêóï -
÷å íîþ íà âêî ëî ïî ëêîâ íè êà Ïóø êà ðÿ, ïðî ñêó ïî âó âàí íÿ â Óêðà¿íi
çáiææÿ äëÿ ïî òðåá Ñëóöü êà, ïðî çíî ñè íè ç ïî ëêîâ íè êîì òóðiâ -
ñüêèì, ìî çè ðñüêèì i ïåò ð èêiâñüêèì Êîñ òÿí òè íîì Âè ãî âñüêèì,
çðåø òîþ, ïðî æà äàí íÿ êî çàöü êèõ âà òàæêiâ îò ðè ìó âà òè ïðå çåí òè
âiä Ñëóöü êà. Çíà õî äè ìî òà êîæ âiäî ìîñòi ïðî êîí òàê òè ïðà âîñ ëàâ -
íî ãî ñëóöü êî ãî äó õiâíèö òâà ç êè¿âñüêèì ìèò ðî ïî ëè òîì Äiîíiñiºì
Áà ëà áà íîì23.
²íøèì âàæ ëè âèì iíôîð ìà òî ðîì áóâ Ñòå ôà íî âè÷, ÿêèé ó êíÿ -
çiâñüêèõ ñïðà âàõ ÷àñ òî ¿çäèâ â Óêðà¿ íó. Éîãî ëèñ òè çà 1657–
1659 ðð. ïîä à þòü íàì íèç êó öiííèõ iíôîð ìàöié, îñîá ëè âî ïðî ïî -
÷àò êè ãåòü ìà íñòâà Âè ãî âñüêî ãî, ïðî íà ðîñ òàí íÿ íà ïðó ãè ìiæ íèì i
îïî çèöiºþ, î÷î ëþ âà íîþ Ïóø êà ðåì i Áà ðà áà øåì, ïðî ïðè ñÿ ãó Âè -
ãî âñüêî ãî â Ïå ðå ÿñ ëàâi íà âiðíiñòü ìîñ êî âñüêî ìó öà ðåâi24.
Òàê ñàìî áà ãà òî âiäî ìîñ òåé ìîæ íà âè äî áó òè ç êî ðåñ ïîí äåí -
öi¿ Êøèø òî ôà Äîá êå âè ÷à, îñîá ëè âî ïðî íà â’ÿ çó âàí íÿ êîí òàêòiâ ó
Ñëóöü êó ç ïî ñëà ìè ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî âîñ å íè 1658 ð. Äîá êå âè÷ áóâ
äîá ðå ïî iíôîð ìî âà íèì. Íàâiòü ïiä ÷àñ ïå ðå áó âàí íÿ ó Âiëüíî âií
îò ðè ìó âàâ iíôîð ìàö iþ ïðî ïîä i¿ íà äà ëå êî ìó Çàäíiïðîâ’¿, äÿ êó þ -
÷è ÷îìó ìiã çâiäîì ëþ âà òè êíÿ çÿ ïðî äiÿëüíiñòü êî çàöü êèõ ïî ëêiâ
ïiä Ãî ìå ëåì òà ïðî ÷åð ãîâi ïî ëiòè÷íi ïå ðå âî ðî òè â ñå ðå äî âèùi
òàì òåøíiõ êî çàêiâ. Çàâ æäè ìàâ Äîá êå âè÷ òà êîæ àê òó àëüíi äàíi ïðî
çà ãðî çó Ñëóöü êó ç áîêó Ïîëi ññÿ âiä Ìîñ êâè, êî çàêiâ, à òà êîæ ïî êî -
çà ÷å íèõ ñå ëÿí, çâà íèõ ëiñó íà ìè25.
Ïåâíi âiäî ìîñòi ìîæ íà âè òÿã íó òè ç êî ðåñ ïîí äåíöi¿ ìiñòà
Ñëóöü êà (¹ 14627) äî Áî ãóñ ëà âà, ÿêà ïðî äó êó âà ëà ñÿ çà ó÷àñòi
âiéòà íà ñåñ iÿõ ðàäè ìiñòà. Çàö iêàâ ëåí íÿ ðàäè êîí öåí òðó âà ëè ñÿ ãî -
ëîâ íî íà âêî ëî òîð ãî âèõ êîí òàêòiâ ç Óêðà¿ íîþ. Ç êîëà öèõ óðÿä -
íèêiâ, çîê ðå ìà, iíôîð ìó âàâ êíÿ çÿ ïðî ïîä i¿ â Óêðà¿íi Êøèø òîô
Âiíêëåð. Íà ïî ÷àò êó 1669 ð. âií ïî âiäîì ëÿâ ïðî ìàðø Àíäðiÿ Ìó -
ðàø êè (ñèíà çíà íî ãî ïî ëêîâ íè êà Äiî íiñiÿ), ïðî éîãî ãðà áóí êè, ñó -
òè÷ êè çi ñëóöü êèì ãà ðíiçî íîì, âðåøòi ïðî éîãî ïå ðå õiä çi ñâî¿ ìè
ëþäü ìè äî ÷åðíiãiâñüêî ãî ïî ëêîâ íè êà26.
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
558
Ç 1664 ð. ñëóöü êî ãî ãó áåð íà òî ðà Êà çèì iðà Êëî êîöü êî ãî çà -
ìiíèâ ßí Ïå ê àëüñüêèé. Êî ðåñ ïîí äåí öiÿ îñòàí íüî ãî òåæ ìiñòèòü
íî âè íè, äî òè÷íi êî çàöü êî¿ Óêðà¿ íè. Ïåð iîä õà î ñó ïiñëÿ ïàäi ííÿ
Òå òåði ñïðè ÿâ ïî áiëüøåí íþ äëÿ Ñëóöü êà çà ãðî çè ç áîêó ðiçíèõ êî -
çàöü êèõ çà ãîíiâ òà ëiñóíiâ. Íà òîìiñòü çi ñõî äó âäè ðà ëè ñÿ êî çà êè
ç ×åðíiãiâùè íè, íå ðàç ñêå ðî âó âàíi ìîñ êî âè òà ìè. Ñå ðåä ëèñòiâ Ïå -
ê àëü ñüêî ãî, íà ïîâ íå íèõ äî íå ñåí íÿ ìè ïðî öi çà ãðî çè, çíà õî äÿòü ñÿ
êîïi¿ ëèñòiâ ìî çè ðñüêî ãî ïiä÷à øî ãî ²ºðîí iìà Ãîðäçiºâñüêî ãî, ÿêèé
îá’ºìíî îïè ñó âàâ ñó òè÷ êè ç êî çà êà ìè27. Ïîäiáíi ñâiä÷åí íÿ ìiñ -
òÿòü ñÿ i â ëèñ òàõ ²ºðîí iìà Íà áî ðî âñüêî ãî òà Ñà ìó å ëÿ Ãîëåºâñüêî -
ãî28. Äóæå äîá ðèì iíôîð ìà òîì áóâ íî âî ãðó äñüêèé ïiä÷à øèé ßí
Öåä ðî âñüêèé. Âií ïå ðåïîâ iäàâ áà ãà òî âiäî ìîñ òåé ïðî ïî ãëèá ëåí íÿ
â Óêðà¿íi ç 1665 ð. õà î ñó, ïðî äiÿëüíiñòü êî çàêiâ, ÿêi ïiäñòó ïîì âè -
òÿ ëè íî âèé Áèõiâ, ïðî çìà ãàí íÿ çà Ãî ìåëü29.
Ñå ðåä óðÿä íèêiâ êíÿ çÿ, ÿêi ïå ðå áó âà ëè â Ñëóöü êó, íà é -
áiëüøå óêð à¿íñüêèõ íî âèí ïî âiäî ìè ëè éîìó äâà êîì iñà ðè, ïî ñëàíi
äî ìiñòà âîñ å íè 1658 ð. — Âëà äèñ ëàâ Ãó ðèí i Êà çè ìèð Êëî êîöü -
êèé30. Íåìຠïî òðå áè ïå ðå ðà õî âó âà òè òóò âñi ¿õíi äî íå ñåí íÿ ïðî
ñè òó àö iþ â Óêðà¿íi, ïðî äi¿ êî çàêiâ Íå ÷àÿ â Áiëî ðóñi ÷è ïðî ðiçíî ãî
ðîäó êîí òàê òè ç êî çàöü êîþ Óêðà¿ íîþ. Ïðàê òè÷ íî êîæ íèé ëèñò öèõ
êîì iñàðiâ ìiñòèòü íîâi âiäî ìîñòi, áî æ êíÿçiâñüêi íà êà çè äóæå âè -
ðàç íî çìó øó âà ëè ðîç äî áó âà òè iíôîð ìàö iþ é ïî âiäîì ëÿ òè ¿¿ â ÷åð -
ãî âèõ ëèñ òàõ. Îñîá ëè âî íà ñè ÷åíi iíôîð ìàöiºþ äî íå ñåí íÿ çà 1658–
1680 ðð.31 Ñàìå òîäi â áåç ïî ñå ðåä íüî ìó ñóñiäñòâi çi Ñëóöü êîì
âiäáó âà ëè ñÿ íà é äðà ìà òè÷íiøi ïîä i¿, ïî â’ÿ çàíi ç ïî âñòàí íÿì Íå ÷àÿ,
îá ëî ãîþ Ñòà ðî ãî Áè õî âà, áî ðîòü áîþ ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî â Óêðà¿íi,
íà ¿çäîì ìîñ êî âñüêèõ âiéñüê ²âàíà Õî âà íñüêî ãî, ïî ðàç êîþ îñòàí -
íüî ãî, âòîð ãíåí íÿì êî ðîí íèõ âiéñüê â Óêðà¿ íó. Íå çíè êຠâðà æåí -
íÿ, ùî Êëî êîöü êèé âè ðàç íî ñèì ïà òè çó âàâ Íå÷àºâi, éîãî êî çà êàì i
øëÿ õå òñüêèì æî âíiðàì. Ïå ðå æè âàâ ïî ðàç êó ïî ëêîâ íè êà, à ç òðàâ -
íÿ 1659 ð. äóæå óâàæ íî ñïîñ òåð iãàâ çà çìà ãàí íÿ ìè ïiä Ñòà ðèì Áè -
õî âèì, óñâiäîì ëþ þ ÷è, ùî ïiñëÿ òîãî, ÿê áó äóòü ïðè äàâ ëåíi êî çà êè
òà âïà äå öÿ òâåð äè íÿ, ÷åð ãî âîþ ôîð òå öåþ íà øëÿ õó âî ðî ãà-ïå ðå -
ìîæ öÿ ìîæå áóòè Ñëóöüê. Íå ìiã çðî çóì iòè ïðè ÷èí òîãî, ùî ëè òî -
âñüêå âiéñüêî íå íàä à ëî åôåê òèâ íî¿ äî ïî ìî ãè äiÿëü íî ìó ïî ëêîâ -
íè êîâi, ïðî ñèâ êíÿ çÿ, ùîá äî áè âàâ ñÿ ó ëè òî âñüêî ãî ãåòü ìà íà Ïàâ -
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
559
ëà Ñà ïå ãè ÿê íàé øâèä øî ãî âèï ðàâ ëåí íÿ ñè òó àöi¿. Äî íî ñèâ òà êîæ
ïðî ãíiâ ç öüî ãî ïðè âî äó ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî, ïðî îá óðåí íÿ êî çàêiâ,
ÿêi, íå îðiºíòó þ ÷èñü, ÿê äà ëå êî ðîç òà øî âà íèé Êðî ëå âåöü, ìàëè
î÷iêó âà òè äî ïî ìî ãó âiä Áî ãóñ ëà âà. Ñàì òåæ ðî çóìiâ, ùî Ìîñ êâà,
ìà þ ÷è âiëüíi ðóêè â Ëèòâi, óÿð ìèòü Óêðà¿ íó, à ïî òiì ðó øèòü íà
çåìëi Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî. Çðåø òîþ, äî íî ñèâ ïðî
ïàäi ííÿ âíî÷i 13 ãðóä íÿ 1659 ð. Ñòà ðî ãî Áè õî âà òà ïðî çà õîï ëåí íÿ
ìîñ êî âè òà ìè ²âàíà Íå ÷àÿ. Ïî äiáíî äî ìå ìó à ðèñ òà Ìà öåÿ Âîð áå -
êà-Ëåò òî âà, ÿêèé ïå ðå áó âàâ ó Ñëóöü êó, âiääà âàâ øàíó çâè òÿçi êî -
çàöü êî ãî ïî ëêîâ íè êà32. Óñâiäîì ëþ âàâ íå áåç ïå÷íiñòü âïëèâó êî -
çàêiâ, ÿêi ïëþí äðó âà ëè ñëóöüêi ìàºòêè, íà ìåø êàíöiâ Ñëóöü êà.
Çíà÷ íà ÷àñ òè íà îñòàííiõ, îñîá ëè âî íà é áiäíiøà, âè ðàç íî ìàëà
«inklinacje do Kozaków»33.
Ó íà ñòóïíi ðîêè äî íå ñåí íÿ ç Óêðà¿ íè íà áó âà þòü iíøî ãî âèã -
ëÿ äó. Êîì iñà ðè ïè ñà òè ìóòü ¿õ ç ïåâ íèì âiäñòî ðî íåí íÿì, ñïðè ÷è -
íå íèì âiääà ëåí íÿì òå àò ðó êî çàöü êî¿ äiÿëü íîñòi, õî÷à é áó äóòü ç
óâà ãîþ ñòå æè òè çà óïàä êîì Ïàâ ëà Òå òåði. Õàîñ, ùî ïî ãëèá ëþ âàâ -
ñÿ â Óêðà¿íi, íà òîìiñòü ïî ñè ëþ âà òè ìå ¿õíþ îá å ðåæíiñòü òà çà ãîñ -
òðþ âà òè ìå íå îáõiäíiñòü ïðî òèñ òî ÿ òè ïî âòî ðþ âà íèì ãðà áiæíèöü -
êèì íà ïà äàì ìåíø ÷è áiëüø îðãàí içî âà íèõ êî çàöü êèõ òà ñå ëÿ í -
ñüêèõ ãðóï ç Ïîëi ññÿ, Óêðà¿ íè ÷è «kozaków moskiewskich» iç
Ëiâî áå ðåæ æÿ. Öå, ó ñâîþ ÷åð ãó, ïî ðîä æó âà òè ìå ïî ñòiéíi êëî ïî òè
ùîäî çà áåç ïå ÷åí íÿ ïðî äî â îëüñòâà ç Óêðà¿ íè. Âèäàºòüñÿ, ùî íå -
àáè ÿêi ïî áî þ âàí íÿ ïðî áåç ïå êó Ñëó÷ ÷è íè ñóï ðî âîä æó âà ëè âñi äî -
íå ñåí íÿ ïðî íå ñïîêié íà Ëiâî áå ðåææi, çâiäêè ñïîä iâà ëè ñÿ íà ïà äó
ðå ãó ëÿ ðíiøèõ âiéñüê — êî çàöü êî ãî òà ìîñ êî âñüêî ãî. Óâàæ íî
ñïîñ òåð iãà ëè çà ðà éî íîì ×å ðíiãî âà, Ãî ìå ëÿ, Ëîºâà, Òó ðî âà, Ìî çè -
ðÿ. Íà òîìiñòü ç áîêó Ïîëi ññÿ áiëüøå çà ãðî æó âà ëè ãðà áiæíèöüêi íà -
ïà äè ëèøå êî çàêiâ òà ëiñóíiâ34. À ç êiíöÿ 1666 ð. ðîç ïî ÷à ëè ñåðé îç -
íî ïî áî þ âà òè ñÿ íà ïàäiâ êî çàêiâ, çäiéñíþ âà íèõ çà ïiäòðèì êè
òóðêiâ i òà òàð, îñêiëüêè áóëî âiäî ìî ïðî ïî ðî çóìi ííÿ ç Êðè ìîì
ãåòü ìà íà Ïåò ðà Äî ðî øåí êà35. Ç ëèñòiâ Êëî êîöü êî ãî òà êîæ äîâ i äó -
ºìî ñÿ ïðî äi¿ ëè òî âñüêî ãî òà êî ðîí íî ãî âiéñüê ïðî òè òèõ êî çàêiâ,
ÿê i ïðî çáðîéíi àêöi¿, îðãàí içî âó âàíi ñëóöü êèì ãà ðíiçî íîì. Îñîá -
ëè âî áà ãà òî íà ïè ñà íî ïðî ïå ðå ìî ãó íàä êî çà êà ìè òà ìîñ êî âè òà ìè
ïiä Ïåò ðè êî âèì, äî ñÿã íó òèì ëþäü ìè ç öüî ãî ãà ðíiçî íó36. Ïðî êî -
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
560
çàöüêi íà ïà äè, ïðî çíè ùåí íÿ ïî ëiñüêèõ ìiñò Áîá ðó éñüêà, Ïåò ðè êî -
âè÷ äî íî ñÿòü íà ÿâíi â êî ðåñ ïîí äåíöi¿ Êëî êîöü êî ãî êîïi¿ àä ðå ñî âà -
íèõ Â. Ðàä çèâ iëîâi ëèñòiâ ìî çè ðñüêî ãî õî ðóí æî ãî Êîð íå âè ÷à, ïîëü -
íîãî ëè òî âñüêî ãî ïè ñà ðÿ Îëåê ñàí äðà Ïî ëþ áè íñüêî ãî, ìî çè ðñüêî -
ãî ïiä÷à øî ãî ²ºðîí iìà Ãîð äè øå âñüêî ãî37. Òàê ñàìî áà ãà òî äóæå
öiêà âèõ âiäî ìîñ òåé ìiñòÿòü ëèñ òè Âëà äèñ ëà âà Ãó ðè íà çà 1658–
1664 ðð. Öå äî íå ñåí íÿ ïðî ñó òè÷ êè íà Ëiâî áå ðåææi òà ïðî ïî ðàç êè
òàì ó 1662 ð. Þðiÿ Õìåëü íèöü êî ãî38.
Áî ãóñ ëàâ Ðàä çèâië îò ðè ìó âàâ iíôîð ìàö iþ òà êîæ âiä îñiá
ç-ïîçà Ñëóöü êà. Äóæå áà ãà òî ïî âiäîì ëåíü, îñîá ëè âî âiéñüêî âèõ,
ïå ðå êà çàâ ìî çè ðñüêèé çå ìñüêèé ñóä äÿ Ñà ìó åëü Îñêåð êà. Ç 1659 ð.
âií íà ÷îëi çíà÷ íî ãî âiéñüêî âî ãî çà ãî íó ïðè êðè âàâ ëè òîâñüêi çåìëi
ç áîêó Ïîëi ññÿ òà ×åðíiãiâùè íè39. Ç Âàð øà âè iíôîð ìó âàâ Áî ãóñ ëà -
âà Ñòå ôàí Äðóø êå âè÷ (¹ 3036), ïå ðå êà çó þ ÷è âiñòi, ÿêi äî êî ÷ó âà -
ëè ñÿ äî ñòî ëèöi, òà ïëà íè ÷åð ãî âèõ âiéñüêî âèõ äié ïðî òè Ìîñ êâè â
ñî þçi ç Âè ãî âñüêèì i òà òà ðà ìè. Öiêàâi íî âè íè çà íî òó âàâ ó 1660 ð. ó
ñâîºìó ëèñòi, íà ïè ñà íî ìó ç Óêðà¿ íè, ßí Áî êóì (¹ 1103). Áà ãà òî
âiäî ìîñ òåé ìàâ Áî ãóñ ëàâ âiä æìó äñüêî ãî ñòà ðîñ òè Þðiÿ Ãëiáî âè -
÷à, ÿêèé, ïå ðå áó âà þ ÷è ïðè êî ð îëiâñüêî ìó äâîði, à ïî òiì âè êî íó þ -
÷è ôóíê öi¿ êîì iñà ðà Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íà ïå ðå ãî âî ðàõ ç Ìîñ êâîþ,
äîá ðå îðiºíòó âàâ ñÿ â êî çàöü êî ìó ïè òàííi. Öiêà âó iíôîð ìàö iþ ïî -
âiäîì ëÿâ êíÿ çåâi, ïå ðå áó âà þ ÷è â îá îçi ßíà Êà çè ìè ðà, ßí Àíäðié
Ìîð øòèí. Ïè ñàâ ïðî âèï ðà âó íà Ëiâî áå ðåæ æÿ 1663–1664 ðð., ïðî
ïî ëî íåí íÿ òà ñòðà òó ². Âè ãî âñüêî ãî, ïðî ñâî¿ ñòà ðàí íÿ íà âêî ëî ïî -
âåð íåí íÿ êíÿ çåâi Áà ðñüêî ãî ñòà ðîñ òâà40.
Áåç çà òðèì êè iíôîð ìó âàâ Áî ãóñ ëà âà îäèí iç íà é øà íî âíiøèõ
íèì ñëóã âiëüê îìiðñüêèé ìàð øà ëîê ßí Ìå æå íñüêèé. Îñòàííié òà -
êîæ ÷àñ òî ïå ðå áó âàâ ïðè äâîði, ó 1658–1659 ðð. áóâ ñâiäêîì ïiäãî -
òîâ êè óãî äè ç êî çà êà ìè, ïè ñàâ ïðî óñïiõè ²âàíà Íå ÷àÿ â Áiëî ðóñi,
ïðî äiÿëüíiñòü ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî ïðî òè Ìîñ êâè. Ó êâiòíi 1659 ð.
ïî âiäîì ëÿâ ïðî ïî ñ îëüñòâî Ôå äî ðà Âè ãî âñüêî ãî äî Âàð øà âè, ÿêå
âæå òîäi äî ìà ãà ëî ñÿ ïðè ñÿ ãè âiä êî ðî ëÿ, ñå íà òó íà óêëà äå íèõ ó Ãà -
äÿ÷i ïàê òàõ. Ïè ñàâ ïðî ïðè áóò òÿ íà ñåéì ãåòü ìà íî âî ãî áðà òà Êîñ -
òÿí òè íà òà Þðiÿ Íå ìè ðè ÷à, ïðî ñâàð êè ìiæ íèìè çà ïðà âî ðåï ðå -
çåí òó âà òè Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå, ïðî òå, ùî íà êàí öëå ðñòâî ðóñü êå
². Âè ãî âñüêèé âè ñó âàâ Íå ìè ðè ÷à, à êî ð îëiâñüêèé äâið — Ïàâ ëà Òå -
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
561
òå ðþ. Ìå æå íñüêèé ïèëü íî äáàâ ïðî iíòå ðå ñè êíÿ çÿ é, ìîæ ëè âî, âií
ñòî ÿâ çà çà ÿ âîþ êî çàöü êèõ ïî ñëiâ íà âàð øà âñüêî ìó ñåéìi, ùî êî çà -
êè íå âiääà äóòü âå ëè êî ìó ëè òî âñüêî ìó êíÿ çåâi Ïàâ ëó Ñà ïåçi éîãî
áiëî ðóñüêi ìàºòíîñòi òà Ñòà ðèé Áèõiâ, ÿêùî òîé íå ãàé íî íå ïî êè íå
ðàä çèâ iëîâñüêi ìàºòêè. Öå ìó ñè ëî äóæå ðîçãíiâà òè Ñà ïå ãó é ïî ñëiâ
âiä ëè òî âñüêî ãî âiéñüêà, ÿêå ñàìå ñòî ÿ ëî ó äå ÿ êèõ ìàºòíîñ òÿõ Áî -
ãóñ ëà âà41. Ó ëèñ òàõ çà íà ñòóïíi ìiñÿöi òà ðîêè Ìå æåöü êèé ïè ñàâ
ïðî ðîç âè òîê ïîä ié â Óêðà¿íi, ïðî áóíò Öå öþ ðè, ïàäi ííÿ ²âàíà Âè -
ãî âñüêî ãî, âòå ÷ó îñòàí íüî ãî äî êî ðîí íèõ âiéñüê, âõiä â Óêðà¿ íó
íî âèõ ìîñ êî âñüêèõ âiéñüê, ïî ãî ëîñ êè ñå ðåä êî çàêiâ ñòî ñîâ íî òó -
ðåöü êî¿ ïðî òåêöi¿.
Áà ãà òî äà íèõ ïðî êî çàêiâ Áî ãóñ ëàâ ìiã çíàé òè â êî ðåñ ïîí -
äåíöi¿, îò ðè ìó âàíié âiä ëè òî âñüêî ãî êàí öëå ðà Êøèø òî ôà Ïàöà,
îñîá ëè âî â ëèñ òàõ çà 1658–1659 ðð. Ïàö áóâ îäíèì ç ïðî âiäíèõ
àðõiòåê òîðiâ òî ãî ÷àñ íî¿ ëè òî âñüêî¿ ïî ëiòè êè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿.
Óæå â òðàâíi 1658 ð. âií ïè ñàâ äî êíÿ çÿ, ùî º ïðè õèëü íè êîì ïåðå -
ãî âîðiâ çi øâå äà ìè, óêëà äåí íÿ ìèðó ç êî çà êà ìè òà îá åð íåí íÿ ðà -
çîì ç îñòà ííiìè óñiõ ñèë íà Ìîñ êâó. Ç êiíöÿ ëiòà, à îñîá ëè âî âîñ å -
íè ó êî ð îëiâñüêî ìó äâîði ïà íó âà ëè âå ëèêi íàä i¿, ñïðî âî êî âàíi ïå -
ðå õî äîì êî çàêiâ íà áiê Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Ó Ëèòâi öåé ïå ðå õiä
ñïiââiäíî ñè ëè ç âèñ òó ïîì ïðî òè Ìîñ êâè ïî ëêîâ íè êà ²âàíà Íå ÷àÿ.
Îäíàê ïðè êðà ïî ðàç êà ëè òî âñüêî ãî ïî ëüíî ãî ãåòü ìà íà Âiíöåí òiÿ
Ãîí ñå âñüêî ãî ïiä Âåð êà ìè 21 æîâ òíÿ 1658 ð. ïå ðå êðåñ ëè ëà öi ðîç -
ðà õóí êè. Ó ëèñ òàõ êàí öëå ðà äî êíÿ çÿ ìîæ íà çíàé òè íèç êó âiäî ìîñ -
òåé ïðî êî ð îëiâñüêó ïî ëiòè êó ñòî ñîâ íî êî çàêiâ, ïðî äi¿ âèñ ëà íèõ
äî Áiëî ðóñi íà äî ïî ìî ãó Íå ÷àþ ëè òî âñüêèõ ñèë, ïðî çà õî äè Âè ãî â -
ñüêî ãî â Óêðà¿íi ïðî òè áóíòiâíèêiâ òà Ìîñ êâè, ïðî ùî ðàç ãiðøå
ñòà íî âè ùå êî çàêiâ ó Áiëî ðóñi òà îá ëî ãó Íå ÷àÿ â Còà ðî ìó Áè õîâi42.
Íå ìà ëî öiííèõ ñâiä÷åíü ïðè íî ñÿòü ïî øó êè ó íå âïî ðÿä êî âà -
íèõ ïà ïå ðàõ âiääiëó V. Çîê ðå ìà, çíà õî äè ìî òàì ôðàã ìåíò ëèñ òà
íå âiäî ìî¿ îñî áè, íà ïè ñà íî ãî çi Ñëóöü êà 24 æîâ òíÿ 1659 ð. ç âèò ëó -
ìà ÷åí íÿì Áî ãóñ ëà âîâi éîãî ðîëi â êîí òàê òàõ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ òà
Óêðà¿ íè. Âiäêëà ëà ñÿ òà êîæ êîï iÿ ëèñ òà ç Êðî ëåâ öÿ âiä 3 ëþ òî ãî
1658 ð. ó ñïðàâi ïî áè òèõ êî çàêiâ Ñòàí iøå âñüêî ãî, êîïi¿ ëèñòiâ Êîñ -
òÿí òè íà Âè ãî âñüêî ãî òà ßêó áà Ïå êó ëèöü êî ãî âiä ëèï íÿ 1658 ð. äî
ñëóöü êèõ ìiùàí ç âè ðà çà ìè ïðè ÿçíi.
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
562
Îñîá ëè âîñòi ñòî ñóí êó Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà äî êî çàöü êî¿
Óêðà¿ íè ìîæ íà ïðî ñëiäêó âà òè çà éîãî iíñòðóê öiÿ ìè óðÿä íè êàì,
íà ïðàâ ëå íèì äî Ñëóöü êà. Â Àðõiâi Ðàä çèâiëiâ âiäêëà ëî ñÿ êiëüêà
òà êèõ iíñòðóêöié. Äâi ç íèõ çáåð iãà þòü ñÿ ó âiääiëi VII é âàðòi îñîá -
ëè âî¿ óâà ãè. Ïåð øà áóëà àä ðå ñî âà íà 27 âå ðåñ íÿ 1658 ð. ßíó Ãðîñ -
ñó, ÿêèé ïiñëÿ ìàé æå ïiâði÷íî ãî ïå ðå áó âàí íÿ ïðè êíÿ çåâi â Êðî -
ëåâöi, ïî âåð òàâ ñÿ íà ñâîþ ïî ïå ðåä íþ ïî ñà äó êî ìåí äàí òà Ñëóöü -
êà43. Ó øîñ òî ìó ïóíêòi iíñòðóêöi¿ êíÿçü ç ïðè òèñ êîì íà êà çó âàâ
éîìó æèòè ç óñiìè ñóñ iäà ìè â ïðè ÿçíi, «a osobliwie Kozakom do
¿adney nieprzyjaŸni nie dawaæ pobudki». Âîä íî ÷àñ âåëiâ áóòè ç îñòàí -
íiìè äóæå îá å ðåæ íèì. Áî ãóñ ëàâ íå áåç ïðè ÷è íè çâåð òàâ óâà ãó êî -
ìåí äàí òà íà íå îáõiäíiñòü ïiäòðè ìó âà òè ãàðíi ñòî ñóí êè ç êî çà êà ìè.
Ãðîññ îá iéìàâ ïî ñà äó êî ìåí äàí òà Ñëóöü êà ç âåñ íè 1656 ð., à
âiäêëè êà íèé áóâ íà ïî ÷àò êó 1659 ð. ó çâ’ÿç êó ç íà ïà äîì íà êî çàêiâ
Ñòàí iøå âñüêî ãî. Â iíñòðóêöi¿ êíÿçü ïðÿ ìî âèç íà âàâ, ùî ìó ñèâ
ïðè òðè ìà òè Ãðîñ ñà â Êðî ëåâöi ÷å ðåç ïî çèö iþ ²âàíà Âè ãî âñüêî ãî, ç
ÿêèì íå õîòiâ ïñó âà òè êîí òàêòiâ òà ïî ãiðøó âà òè çà áåç ïå ÷åí íÿ
ìiñòà é ãà ðíiçî íó ïðî äî â îëüñòâîì i çíè æó âà òè íàä õîä æåí íÿ ïî -
äàò êiâ âiä òîðãiâëi. Ïîäiáíi íà ñòà íî âè ñòî ñîâ íî êî çàêiâ Áî ãóñ ëàâ
äà âàâ ó 1660 ð. âiäïðàâ ëå íî ìó äî Ñëóöü êà Âiëüãåëü ìîâi Ïà òåð ñî -
íó44. Ó ïóíêòi 17 êíÿçü ïè ñàâ âè ðàç íî: «Moskwy szkoda iritowac, a
z Kozakami te¿ trzeba humaniter tractowaæ, ¿eby handle mieyskie na
Ukrainie nieustawa³y, od których Accyza S³ucka zawis³a».
Ñàìå iíôîð ìàö iÿ, ùî íàä õî äè ëà ç ðiçíèõ äæå ðåë, à ãî ëîâ íî
âiä ñëóã çi Ñëóöü êà, áóëà îñíîâ íèì ÷èí íè êîì, íà ïiäñòàâi ÿêî ãî
êíÿçü ôîð ìó âàâ ñâîº óÿâ ëåí íÿ ïðî óêð à¿íñüêó ñè òó àö iþ òà îïðàöüî -
âóâàâ ñâîþ ïî ëiòè êó, ùîá ïî òiì íàä iñëà òè âiäïîâiäíi iíñòðóêöi¿
ñëóöü êèì óðÿä íè êàì. Öå äîá ðå ïðî ñòå æóºòüñÿ çà êî ðåñ ïîí -
äåíöiºþ Áî ãóñ ëà âà, ÿêà çáåð iãàºòüñÿ ó âiääiëi IV òà â êîï iàð ió øàõ
âiääiëó IVa. Ïðè öüî ìó ó êí ÿçiâñüêèõ âiäïîâ iäÿõ íà ëèñ òè óðÿä -
íèêiâ ïîä å êî ëè âëîâ ëþºòüñÿ íå äîâ iðà äî iíôîð ìàöi¿ (íà ïðèê ëàä,
âiä Ãó ðè íà òà Êëî êîöü êî ãî) ïðî íå áåç ïå êó ç áîêó êî çàêiâ. Îäíàê
ïiä ÷àñ ñâî¿õ êî ðîò êèõ âiäâiäèí Ñëóöü êà êíÿçü ïå ðå êî íó âàâ ñÿ â
îá’ºêòèâ íîñòi äî íå ñåíü45.
Âèùå âæå çãà äó âà ëè ñÿ ëèñ òè Áî ãóñ ëà âà äî Á. Õìåëü íèöü êî -
ãî ó ñïðàâi îá îðî íè ìàºòíîñ òåé, à òà êîæ ëèñ òè, â ÿêèõ êíÿçü íiáè
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
563
ïóáëi÷íî âèï ðàâ äî âó âàâ ñÿ çà ñâî¿ íå äóæå çðî çóìiëi äëÿ øëÿ õå ò -
ñüêî ãî çà ãà ëó ñòî ñóí êè ç êî çà êà ìè òà Ìîñ êâîþ. Êðiì òîãî, çíà õî äè -
ìî íèç êó êí ÿçiâñüêèõ ðîç ïî ðÿä æåíü äî ñâî¿õ óðÿä íèêiâ ó Ñëó÷ ÷è íi ç
ïðè âî äó êîí òàêòiâ ç êî çà êà ìè46. Ó áà ãàòü îõ ëèñ òàõ Áî ãóñ ëà âà
ìiñòÿòü ñÿ ïå ðåïîâ iäó âàíi íèì âiñòi ïðî ïîä i¿ òà ñè òó àö iþ â Óêðà¿íi.
Ôðàã ìåí òè, ùî ñòî ñó þòü ñÿ Óêðà¿ íè, çíî âó æ òàêè äóæå ðîç -
ïî ðî øåíi ïî êî ðåñ ïîí äåíöi¿ Áî ãóñ ëà âà. Òóò íåìຠìîæ ëè âîñòi çà -
öè òó âà òè ¿õ óñi, òèì ïà÷å, ùî áiëüøiñòü ç íèõ º iíôîð ìàöiºþ, îò ðè -
ìà íîþ ïåðø çà âñå çi Ñëóöü êà é ïå ðå ïðàâ ëå íîþ äàëi. Ó êîï iàð ióøi
çíà õî äÿòü ñÿ ëèñ òè äî Á. Õìåëü íèöü êî ãî ç 1656 ð. òà äî ²âàíà Âè ãîâ -
ñüêîãî (âæå ç ëèñ òî ïà äà 1657 ð.) iç çà ïåâ íåí íÿ ìè ïðî ïðè ÿçíü òà
ïî âiäîì ëåí íÿì ïðî ñïî ðÿä æåí íÿ äî ×è ãè ðè íà âëàñ íèõ ïî ñëiâ, ÿêi
ïðèºäíà ëè ñÿ äî ïî ñëiâ âiä Ôðå äå ðè êà Âiëüãåëü ìà. Êî ìåí äàí òîâi
Ñëóöü êà Áî ãóñ ëàâ íà êà çó âàâ ÿê í àéëiïøå ñòà âè òè ñÿ äî ïðè áó ëî ãî
ïî ñëà âiä Âè ãî âñüêî ãî, àëå íå äî ïóñ êà òè òîãî äî âñiõ, à îñîá ëè âî
äî ïðî ñòî ëþ äó, ÿêèé ìiã âiä÷ó òè ñèëü íèé ïî òÿã äî êî çàêiâ47. Ç ií -
øèõ ïå ðå êàçiâ òåæ âèï ëè âàº, ùî êíÿçü äóæå áî ÿâ ñÿ ïî ÿ âè â Ñëóöü -
êó ïðî êî çàöü êèõ ñèì ïàòié. Ïiñëÿ ïàäi ííÿ Âè ãî âñüêî ãî, â ÷àñè ïå -
ðå âà ãè ìîñ êî âñüêî ãî âiéñüêà, Áî ãóñ ëàâ îñîá ëè âî íå õîòiâ çà ãîñ ò -
ðåíü ç êî çà êà ìè. Íà êà çó âàâ çè÷ ëèâ iøå âiäíåñ òè ñÿ äî âè ñó íó òî¿
ïî ëêîâ íè êîì îâðóöü êèì i òóðiâñüêèì Ïåò ðîì Âà ñ èëüêiâñüêèì
ïðî ïî çèöi¿ íà ëà ãî äè òè äîáði ñòî ñóí êè, ïðî ïî çèöi¿ äåùî äèâ íî¿, áî
ñàìå òîäi ñëóöü êà çà ëî ãà ðîç áè ëà îäèí iç çà ãîíiâ ëiñóíiâ, i áî ÿ ëè ñÿ,
ùî öåé íà ïàä ìîæå áóòè ïî ãà íî ñïðèé íÿ òèé çà óâà æå íèì êî çàöü -
êèì ïðî âiäíè êîì. Àëå i â òîìó âè ïàä êó Áî ãóñ ëàâ âè ìà ãàâ âiä êîì -
iñàðiâ ÿê íàé øâèä øå âèï ðà âè òè äî Âà ñ èëüêiâñüêî ãî ïî ñëàíöiâ çi
ñêàð ãîþ íà ëiñóíiâ, áî «ta jest u Kozakow wszytkich maxima, ¿e kto
siê wprzódy skar¿y, ten sprawê wygrywa». Íà òîìiñòü Áî ãóñ ëàâ íà êà -
çàâ ïî ñòè íà òè ñâî¿õ ïî êî çà ÷å íèõ ïiääà íèõ, ÿêi áðà ëè ó÷àñòü ó ñó -
òè÷öi ç ëiñó íà ìè48.
Êî ðåñ ïîí äåí öiÿ êíÿ çÿ ïî ðó øóº òà êîæ ïðî áëå ìó ðîç âèò êó
òîðãiâëi ç óêð à¿íñüêè ìè êóï öÿ ìè. Éøëî ñÿ éîìó ïðî òå, àáè ïðè âà -
áè òè öèõ êóïöiâ äî ìiñòà. Òîìó íà êà çó âàâ òðàê òó âà òè ¿õ «humani -
ter», ùîá òàê ñàìî òðàê òó âà ëè ñëóöü êèõ êóïöiâ â Óêðà¿íi. Îäíàê â
äå ÿ êèõ âè ïàä êàõ, ÿê-îò ó âæå çãà äó âàíîìó êîíôëiêò³ ç Òå òå ðåþ ïðî
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
564
ïî ãðà áó âàí íÿ êóïöiâ, Áî ãóñ ëàâ çà ëè øèâ ñÿ íå çâî ðóø íèì i ñõè ëÿâ -
ñÿ äî òî÷ êè çîðó Êëî êîöü êî ãî, ùî «potrzeba wet za wet oddaæ»49.
Íà ëå æèòü ùå ñêà çà òè ïðî îá’ºìíi âiääiëè XVII, XXIII, XXV
òà XVI. Ó íèõ çíà õî äÿòü ñÿ ÷èñ ëåííi äæå ðå ëà, äî òè÷íi óòðè ìó âà -
íèõ Ðàä çèâ iëà ìè ñòà ðîñò, îêðå ìèõ ìàºòíîñ òåé, iíâåí òàði ÷è îïè ñè
îñíà ùåí íÿ îêðå ìèõ çà ìêiâ. Ñå ðåä âå ëè ÷åç íî¿ êiëüêîñòi äî êó -
ìåíòiâ âiäêëà ëè ñÿ íå îäíî ðà çîâi êîïi¿, à ïîä å êî ëè é îðèã iíà ëè äæå -
ðåë, ùî çà òîð êó þòü çâ’ÿç êè Áî ãóñ ëà âà ç Óêðà¿ íîþ.
* * *
Ïî äà íèé âèùå îãëÿä Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ, çðî çóì iëî, íå âè -
÷åð ïóº ïðî áëå ìó íà ÿâ íèõ òàì äæå ðåë äî iñòîði¿ ñòî ñóíêiâ êíÿ çÿ
Áî ãóñ ëà âà Ðàä çèâ iëà ç êî çàöü êîþ Óêðà¿ íîþ. Éìî âiðíî, ùî âå ëè êà
÷àñ òè íà äæå ðåë ç öüî ãî çiáðàí íÿ ùå ÷åêຠíà äîñëiäíè êà. Çà ñàä íè -
÷î ïî ñòà âà Áî ãóñ ëà âà ñòî ñîâ íî Óêðà¿ íè ãðóí òó âà ëà ñÿ íà âå ëè êî ìó
ïðàã ìà òèçìi. Ñëiä áóëî ïiäòðè ìó âà òè ç êî çà êà ìè äîá ðî ñóñiäñüêi
ñòî ñóí êè, áî âiäêðèòi êîíôëiêòè íå ñïðè ÿ ëè áåç ïåöi ñëóöü êèõ âî -
ëîñ òåé. Òîìó ìèð ç êî çà êà ìè ïiäòðè ìó âàâ ñÿ ïî ïðè òå, ùî, íà ïðèê -
ëàä, ñòî ñóí êè ç ²âà íîì Âè ãî âñüêèì ïîä å êî ëè çà ãîñ òðþ âà ëè ñÿ.
Ñòî ñîâ íî êî çàöü êèõ ïî ëêîâ íèêiâ, ÿê, çîê ðå ìà, Êîñ òÿí òè íà Âè ãî â -
ñüêî ãî, êíÿçü éøîâ íà ïåâíi ïî ñòóï êè, îñêiëüêè âîíè áóëè êî ðèñíi
äëÿ Ñëóöü êà. Äîç âî ëèâ éîìó ïðè äáà òè â ìiñòi áó äè íîê äëÿ äðó æè -
íè, à ãî ëîâ íå — çåð íîñ õî âè ùå, äî ÿêî ãî ìàâ ççîâíi çà âî çè òè
çáiææÿ. Íå áà ðèâ ñÿ êíÿçü ñêî ðèñ òà òè ñÿ òà êîæ ç óñïiõiâ êî çàêiâ Íå -
÷àÿ. ßê òiëüêè âîíè âè áè âà ëè ìîñ êî âèòiâ ç êîò ðî¿ñü êí ÿçiâñüêî¿ âî -
ëîñòi (ïðè ìiðîì, Êî ïèø ÷è Ñâèñ ëî÷), âiäðà çó íà êà çó âàâ ïî ñè ëà òè
òóäè «kogoœ sprawnego», àáè çiáðà òè ÷èíø50.
Íå ìîæ íà íå ïî ìiòè òè, ùî ïiä òèñ êîì ïî ëiòè÷ íèõ çìií óêð à -
¿í ñüêà ïî ëiòè êà Á. Ðàä çèâ iëà åâî ëþö iî íó âà ëà â êiëüêà åòàïiâ.
Îäíiºþ áóëà ïî ñòà âà êíÿ çÿ äî ÷àñó ïîºäíàí íÿ ç êî ðî ëåì i Ði÷÷þ
Ïîñ ïî ëè òîþ â 1657 ð., iíøîþ — â ïiçíiøèé ïåð iîä. Ïî ìiòíà ðiçíè -
öÿ ïiñëÿ ïàäi ííÿ Âè ãî âñüêî ãî òà ïî ëüñüêèõ ïå ðå ìîã 1660 ð. Ðó¿ íà â
Óêðà¿íi ïðè íî ñèòü ÷åð ãîâi çìiíè â òðàê òó âàííi öüî ãî êðàþ, ÿêèé,
íà âiäìiíó âiä äîáè Áîã äà íà Õìåëü íèöü êî ãî ÷è ùå ²âàíà Âè ãî â ñü -
êî ãî, ïå ðå ñòຠáóòè äëÿ êíÿ çÿ ïàð òíå ðîì â ïî ëiòè÷ íèõ êî ìáiíàö i -
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
565
ÿõ. Ãå íå ðàëü íî ñòî ñóí êè ç Óêðà¿ íîþ ðîç ãîð òà ëè ñÿ â òðüîõ ïëî ùè -
íàõ: ïî ëiòè÷íié (iñíó âà ëà ùå â ÷àñè Âè ãî âñüêî ãî); âiéñüêîâié (íà é -
áiëüøå ñïðÿ ìî âàíié íà îõî ðî íó êí ÿçiâñüêî¿ âî ëîñòi âiä êî çàêiâ çà
äî ïî ìî ãîþ ñëóöü êî ãî ãà ðíiçî íó) ãîñ ïî äàðñüêié, ñåá òî òîð ãî âî ìó
îá ìiíi ç Óêðà¿ íîþ, òà êî ìó iñòîò íî ìó äëÿ æèòòºäiÿëü íîñòi ãà ðíiçî -
íó é ìiñòà). Êî æåí ç ïå ðå ëi÷å íèõ àñ ïåêòiâ äî ñüî ãîäíi çà ëè øàºòüñÿ
íà ëåæ íèì ÷è íîì íå äîñëiäæå íèì. Êiëüêiñòü òà iíôîð ìà öiéíèé ïî -
òåí öiàë äæå ðåë ç Àðõiâó Ðàä çèâiëiâ ñèã íàë içóº ïðî iñíó âàí íÿ
øàíñiâ íà çà ïîâ íåí íÿ öiº¿ ëà êó íè.
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
566
1Wasilewski T. Zarys dziejów Bogus³awa Radziwi³³a // Bogus³law Radziwi³³ Autobio -
gra fia. — Warszawa, 1979. — S. 65.
2Memoria Panu Stefanowiczowi do Jmsci Pana Hetmana Zaporoskiego wyprawio -
nemu dany w obozie pod Nowym Dworem Dnia 24 Juliy A. 1656 // Archiwum
G³ówne Akt Dawnych w Warszawie (äàëi — AGAD). — Archiwum Radziwi³³owskie
(äàëi — AR). — Dz. IV. — T. 4. — Kop. 46. — S. 68–71.
3B. Radziwi³³ do majora Jana Grossa (Królewiec, 14. VII. 1657) (kopia). — AGAD. —
AR. — Dz. IV. — Teka 4. — Kop. 47. — S. 63.
4Ïðî Ñëóöüê äèâ.: Òêà ÷îâ Ì. À. Àáàðàíèi, çáó äî âàíi çà õàäíiõ çå ìåëü Áºëà ðóñi
XVII–XVIII ñò. — Ìåíñüê, 1978; Éîãî æ. Çàì êè è ëþäè. — Ìèíñüê, 1991; Dybaœ B.
Fortece Rzeczypospolitej. — Toruñ, 1998; Hryckiewicz P. Warowne miasta
magnackie na Bia³orusi i Litwie // Przegl¹d Historyczny. — T. LXI. — 1970. — Z. 3.
5Äèâ: Z diariusza miasta S³ucka // ÀGAD. — Dz. II. — Ks. 69/14. — S. 55–60.
6Áóâ âè äà íèé Ò. Âàñ iëå âñüêèì (Bogus³aw Radziwi³³ Autobiografia. — Warszawa,
1979).
7Äèâ.: W. Huryn do B. Radziwi³³a, S³uck, 24. I. 1661 // AGAD. — AR. — Dz. V. —
No 5569. — Cz. I. — S. 158; B. Radziwi³³ do J. Mierzeñskiego, Berlin, 28.VI.1660 //
AGAD. — Dz. IV. — T. 4. — Kop. 51. — No 157. — S. 14–15.
8Äå ÿêi îá îðîííi äëÿ Ñëóöü êà óíiâåð ñà ëè âè äàíi â: Óíiâåð ñà ëè Áîã äà íà Õìåëü -
íèöü êî ãî. — Êè¿â, 1998. — ¹ 122, 136, 148.
9Äëÿ ïðè êëà äó äèâ.: B. Radziwi³³ do S. Stefanowicza, obóz pod Nowym Dworem,
22.VII.1656 // AGAD. — AR. — Dz. IV. — T. 4. — Kop. 46. — No 46, 49.
10P. Sapieha do Jana Grossa, w obozie pod Lipniszkami, 1. XI. 1658 // AGAD. —
AR. — Dz. V. — No 13868; Cz. II. — S. 105; òà êîæ ëèñ òè ç 1 i 12. XII. 1658
(S. 141, 145).
11 I. Wyhowski do T. Wasilewicza, Czehryñ, 3. III. 1657 // Tam¿e. — S. 6–7.
12 I. Wyhowski do B. Radziwi³³a, z Irzyszczowa 26. X. 1658 // Tam¿e. — S. 22;
K. Dobkiewicz do B. Radziwi³³a, S³uck, 2. X. 1658 // AGAD. — AR. — Dz. V. —
No 3089. — Cz. I. — S. 1–2
13S. LeŸnicki do B. Radziwi³³a, S³uck, 8. III. 1658 // AGAD. — AR. — Dz. V. —
No 8451. — S. 16–18; Jan Hrusza do H. Mirskiego, z Perejas³awia 15. II. 1658 //
Tam¿e, No 5469; Miasto S³uck do B. Radziwi³³a, S³uck, 6.I.1658 // Tam¿e. —
No 14627. — S. 5–6.
14P. Tetera do magistratu s³uckiego, Czehryñ, 30. IV. 1663 // AGAD. — AR. —
Dz. V. — No 6865. — Cz. II. — S. 87.
15K. K³okocki do B. Radziwi³³a, S³uck, 16. VI. 1663 // Tam¿e. — No 6865. — Cz. II. —
S. 120–121; list z 20. VI. 1663. — S. 125.
16Suplika mieszczan s³uckich do ksiêcia Bogus³awa Radziwi³³a, S³uck, 5.VII.1665 //
Tam¿e. — No 14627. — S. 27–29.
17 Instructia y Kontenta tego, co imieniem Kurfirsta JEMsci Pose³ wyprawiony do
Wojs ka Zaporoskiego y do ich Hetmana Jmci Pana Wyhowskiego mianowicie JMP
Rotmistrz JMP Alexander Achilles Mein proponowac y traktowac ma, b. m. d.
(II po³owa 1657) // AGAD. — AR. — Dz. II–Supl. — No 551 (kopia).
18List Muraszki z Ihumenia 25. III. 1657 // Tam¿e — No 10145; list Nieczaja ze
Starego Bychowa 26.II.1659 // Tam¿e. — No 10359; list K. Wyhowskiego z Turowa
5.VII.1658 // Tam¿e. — No 18112.
19Copia Spraw Roznych od Roku 1658 wypisane // Tam¿e. — Dz. XXIII. —
Tom 158. — Plik 3.
20Kopia listu kozackiego do P. Commendanta Xiêstwa S³uckiego, Turów, 11 [21]. XII.
1659 // Tam¿e. — No 6865. — Cz. I. — S. 169–171.
21A. Schilling do B. Radziwi³³a, S³uck, 18. VII. 1664 // Tam¿e. — No 14021. — S. 3.
22S. K. Bobrownicki do B. Radziwi³³a, Turów, 23. V. 1666 // Tam¿e. — No 943. — S. 3.
23Íàï ðèê ëàä, äèâ.: S. LeŸnicki do B. Radziwi³³a, S³uck, 21.VI.1658 // Tam¿e. —
No 8451. — S. 24–25; list z 29. VI. 1658. — S. 28.
24Stefanowicz do B. Radziwi³³a, S³uck, 13.III.1658 // Tam¿e. — No 15081. — S. 1–3.
25Äèâ.: K. Dobkiewicz do B. Radziwi³³a, Wilno, 30. V. 1666 // Tam¿e. — No 3089. —
Cz. V. — S. 4; listy z Wilna z 6. VI. 1666 // Tam¿e. — S. 11; 15.VII.1666. — S. 40.
26K. Winkler do B. Radziwi³³a, S³uck, 12. I. 1669 // Tam¿e. — No 17469. — Cz. III. —
S. 6–9; list z 10.VIII.1669. — S. 63.
27Äèâ. ¹ 11557. — Cz. III, list z H³uska 12.IV.1665. — S. 24–26; Doniesienie z Mo zy -
ra, b. d. // Tam¿e. — S. 99. Òà êîæ äèâ. ëèñò ñà ìî ãî ß. Ïå ê àëüñüêî ãî çi Ñëóöü êà
âiä 1.VIII.1665 (Ñ. 168); âiä 8.VIII.1665 (Ñ. 175–176); âiä 29.I.1667 (×. IV. — Ñ. 87).
28H. Naborowski do B. Radziwi³³a, Petryków, 7.XI.1664 // Tam¿e. — No 10195,
S. 3–4; list z S³ucka 19.II.1667. — S. 15; S. Golejewski do B. Radziwi³³a, Sluck,
23.VIII.1664 // Tam¿e. — No 4403. — S. 23–24.
29J. Cedrowski do B. Radziwi³³a, S³uck, 13.III.1665 // Tam¿e. — No 1867. — Cz. II. —
S. 12; list z Smolewicz 13.VII.1665. — S. 36; list z S³ucka 19.VI.1666. — S. 82.
30Ordynans B. Radziwi³³a do miasta S³ucka, Królewiec, 27. IX. 1658 // AGAD. —
AR. — Dz. XI. — nr 50. — S. 25.
31Ëèñ òè Ê. Êëî êîöü êî ãî çáåð iãà þòü ñÿ ïiä ¹ 6865. Ëèñ òè çà 1658–1660 ðð. ìiòÿòü -
ñÿ â ×. I i II.
32Vorbek-Lettow M. Skarbnica pamiêci. Pamiêtnik lekarza króla W³adys³awa IV. —
Wroc³aw, 1968. — S. 285–286.
33K. K³okocki do B. Radziwi³³a, S³uck, 23. XII. 1659 // AGAD. — AR. — Dz. V. —
No 6865. — Cz. I. — S. 162; list z Wilna 9. V. 1664. — Cz. III. — S. 83; W. Huryn do
B. Radziwi³³a, S³uck, 21. V. 1661 // Tam¿e. — No 5569. — Cz. I. — S. 200.
34Íàï ðèê ëàä, ëèñ òè Këî êîöü êî ãî çi Ñëóöü êà âiä 25. VIII. 1663 // Tam¿e. —
¹ 6865. — Cz. II. — S. 178; âiä 8. IX. 1663. — S. 187; ç ²âàíÿ âiä 23. II. 1664. —
Cz. III. — S. 44; çi Ñëóöü êà âiä 12. IV. 1664. — S. 71; âiä 10. V. 1664. — S. 87–89;
âiä 31. V. 1664. — S. 101; ç Ðå ìî âà âiä 19. VIII. 1664. — S. 134; çi Ñëóöü êà âiä 9.
X. 1665. — Cz. IV. — S. 4–5; âiä 29. V. 1666. — S. 74–75; âiä 21. IX. 1666. —
S. 146.
ÄÆÅÐÅËÀ ÀÐÕ²ÂÓ ÐÀÄÇȲ˲Â
567
35K. K³okocki do B. Radziwi³³a, z Romoki 9. III. 1667 // Tam¿e. — Cz. IV. — S. 163.
36K. K³okocki do B. Radziwi³³a, b. m. d. [S³uck, VI/VII. 1666] // Tam¿e. — Cz. IV. —
S. 82–87.
37Copia listu Jmci Pana chor¹¿ego mozyrskiego, de data 22 Aprilis 1664 // Tam¿e. —
Cz. III. — S. 79–80; Copia listu Jmci Pana Pisarza Polnego WXL, z H³uska 19 Aprilis
1664 // Tam¿e. — S. 80; ëèñ òè Ãîð äçå éî âñüêî ãî ç Ãëóñü êà âiä 28.VI. i 1.VIII.
1666 // Tam¿e. — Cz. IV. — D. 92, 94.
38W. Huryn do B. Radziwi³³a, Sluck, 28.VIII.1662 // Tam¿e. — No 5569. — Cz. II. —
S. 111–112.
39Ëèñ òè Îñêåð êè ïiä ñèã íà òó ðîþ 11013.
40Äèâ.: J. A. Morsztyn do B. Radziwi³³a, b. m. 14.IV.1664 // AGAD. — AR V. —
No 10036. — S. 31–32.
41J. Mierzeñski do B. Radziwi³³a, Królewiec, 6. XI. 1658 // Tam¿e. — S. 103; War sza -
wa, 4.IV.1659 // Tam¿e. — No 9646. — Cz. I. — S. 161; list z 21.IV.1659 // Tam -
¿e. — S. 188; list z 3.V.1659 // Tam¿e. — Cz. II. — S. 1.
42Íàï ðèê ëàä, ëèñ òè K. Ïàöa äo Á. Ðàä çèâi ëëà ç Øà ìî òóë 12.V.1658 // Tam¿e. —
S. 46–47; ç îá îçó ïiä Òî ðó íåì 11 i 25. XI. 1658 // Tam¿e. — S. 72–73, 76; ç
Âiëêîâ iøîê 15.II i 19.II.1659, S. 97, 105; ç Âàð øà âè 17.VII, 16.VIII i 16.IX.1659 //
Tam¿e. — S. 130, 147, 154–155.
43 Informatia dana Panu Janowi Grossowi Maiorowi w Królewcu die 27 Septembr(is)
A. 1658 // Tam¿e. — Dz. VII. — No 678.
44 Instructia dana Urodzonemu Panu Wilhelmowi Petersonowi OberComissarzowi y
Gubernatorowi Generalnemu do Xnstw moich S³uckiego y Kopylskiego zes³anemu
w Roku 1660 Msca Januaryi dnia 8 // Tam¿e.
45B. Radziwi³³ do W. Huryna, Królewiec, 18.IX, 7.X.1662 // Tam¿e. — Dz. IV. —
T. 5. — Kop. 54. — S. 50, 55; 8.XI.1664. — T. 5. — Kop. 58. — S. 41.
46Íàï ðèê ëàä: B. Radziwi³³ do J. Grossa, Królewiec, 15. X. 1657 // Tam¿e. — T. 4. —
Kop. 48. — No 48. — S. 34; B. Radziwi³³ do komisarzy s³uckich, Królewiec, 24.III.
1659 // Tam¿e. — T. 9. — Kop. 96. — S. 3–4; B. Radziwi³³ do NN, b. m. d. [VII–VIII
1659] // Tam¿e. — T. 9. — Kop. 93. — S. 48–49.
47List do I. Wyhowskiego, Królewiec, 21. XI. 1657 // Tam¿e. — T. 1. — Kop. 1. —
K. 42–42 v; 26.XII.1657. — K. 64; do kapitana s³uckiego, Królewiec, 5.IV.1658 //
Tam¿e. — K. 126 v.
48 Informatia Urodzonemu Panu Karolowi z Neretycz Karlinkowi Maiorowi (…) dana w
Królewcu d. 23 Decembris A. 1660 // Tam¿e. — T. 1. — Kop. 6. — K. 483; list do
K. K³okockiego, Królewiec, 7.VII.1663 // Tam¿e. — T. 3. — Kop. 22. — K. 10 v; list z
Królewca 17.II.1664 // Tam¿e. — T. 3. — Kop. 26. — K. 252.
49B. Radziwi³³ do komisarzy s³uckich, Królewiec, 8. I. 1660 // Tam¿e. — T. 1. —
Kop. 2. — S. 297.
50B. Radziwi³³ do komisarzy s³uckich, Królewiec, 24.III.1659 // Tam¿e. — T. 9. —
Kop. 96. — S. 1–4; list b. m. d. [jesieñ 1658] // Tam¿e. — S. 7; list do NN, b. m. d.
[wiosna 1659]. — T. 9. — Kop. 93. — S. 48.
ÊØÈØÒÎÔ ÊÎÑÑÀÐÆÅÖÜÊÈÉ
568
|