Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78842 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 214-226. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78842 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-788422015-03-24T11:05:14Z Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років Черкас, Б. Історія 2006 Article Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 214-226. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78842 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Черкас, Б. Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Черкас, Б. |
| author_facet |
Черкас, Б. |
| author_sort |
Черкас, Б. |
| title |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років |
| title_short |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років |
| title_full |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років |
| title_fullStr |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років |
| title_full_unstemmed |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років |
| title_sort |
україна під час стародубської війни 1534-1537 років |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78842 |
| citation_txt |
Україна під час Стародубської війни 1534-1537 років / Б. Черкас // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 214-226. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT čerkasb ukraínapídčasstarodubsʹkoívíjni15341537rokív |
| first_indexed |
2025-07-06T02:57:12Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:57:12Z |
| _version_ |
1836864642872246272 |
| fulltext |
Áîðèñ ×åðêàñ
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
1534–1537 ÐÎʲÂ
Ê
iíåöü XV — ïåð øà ïî ëî âè íà XVI ñò. ïî çíà ÷è ëè ñÿ äëÿ
ªâðî ïè íèç êîþ çà òÿæ íèõ âîºííèõ êîíôëiêòiâ, íà é -
áiëü øè ìè ç ÿêèõ áóëè ²òàëiéñüêi âiéíè, âiéíè ìiæ
õðèñ òè ÿ íñüêè ìè êðà¿ íà ìè i Îñìà íñüêîþ iìïåðiºþ òà Ëè òî âñüêî-
Ìîñ êîâñüêi âiéíè1. Îñòàííi áåç ïî ñå ðåä íüî ñòî ñó âà ëè ñÿ óêð à¿í -
ñüêèõ i áiëî ðóñü êèõ çå ìåëü, çà ÿêi i íà ÿêèõ ñàìå é âiäáó âà ëà ñÿ
áiëüøiñòü âîºííèõ äié. ̄ õ íà ñëiäêîì ñòà ëî çðóé íó âàí íÿ, ðî çî ðåí íÿ
i ðî çäiëåí íÿ öèõ çå ìåëü ìiæ ðiçíè ìè äåð æà âà ìè.
Ó õîäi êiëüêîõ âiéí Âå ëè êå êí ÿçiâñòâî Ëè òî âñüêå (äàëi
ÂÊË. — Á. ×.) âòðà òè ëî âå ëè êèé ìà ñèâ çå ìåëü íà ñõîäi é ïiâäíi.
Ñè ãiçìóíä ² ó 1511 ð. ïè ñàâ, ùî «ç îä íî ãî áîêó âî ðîã ÷è ìà ëó ÷àñ -
òè íó éîãî (ÂÊË. — Á. ×.) çà é íÿâ, à ç iíøî ãî áîêó ïî ëî íîì (íà ñå -
ëåí íÿ. — Á. ×.) âèâiâ i áà ãà òî çå ìåëü ñïóñ òî øèâ»2. Òiëüêè íàä çâè -
÷àé íè ìè çó ñèë ëÿ ìè Ëè òîâñüêié äåð æàâi âäà ëî ñÿ çó ïè íè òè íà ñòóï
ìîñ êî â ñüêèõ âiéñüê i çà âäà òè ¿ì ïî ðàç êè ïiä Îðøåþ ó 1514 ð.3 Ïðî -
òå çà õîï ëåí íÿ i óòðè ìàí íÿ Âå ëè êèì êí ÿçiâñòâîì Ìîñ êî âñüêèì
(äàëi ÂÊÌ. — Á. ×.) Ñìî ëå íñüêà, Ãî ìå ëÿ é ×å ðíiãî âà äà âà ëî ìîæ -
ëè âiñòü çà âäà òè óäà ðó ïî âíóòðiøíiõ ðà éî íàõ ÂÊË, ïå ðå äóñiì Ïî -
ëîöü êó é Êèºâó. Ñè òó àö iÿ äëÿ Âiëüíî ïî ãiðøó âà ëà ñÿ ùå é òèì, ùî
Êðè ì ñüêî ìó õà íà òó, ÿêèé ïå ðå áó âàâ â ñî þçi ç Ìîñ êâîþ, âäà ëî ñÿ
âiäñó íó òè êîð äî íè ÂÊË âiä áå ðåãiâ ×îð íî ãî ìîðÿ äî Áðàö ëà âà,
Âiííèöi é ×åð êàñ. Òîìó âiä ïî çèöi¿ öiº¿ äåð æà âè áà ãà òî â ÷îìó çà -
ëå æà ëî, êîìó äiñòà íåòü ñÿ óñïiõ ó ÷åð ãîâié âiéíi. Äî ñÿã íó òå ïå ðå -
ìèð ’ÿ ó ëè òî âñüêî-ìîñ êîâñüêié âiéíi 1512–1522 pp. ÂÊË i ÂÊÌ
âè êî ðèñ òà ëè äëÿ çìiöíåí íÿ âëàñ íèõ ñèë i âïî ðÿä êó âàí íÿ âiäíî ñèí
ç ñóñ iäà ìè. Âiëüíî ç óñïiõîì äëÿ ñåáå âòðó òè ëîñü ó âí óòðiøíüî-
êðèì ñüêi óñî áèöi 1524–1532 pp.4, à Ìîñ êâà ïî ñà äè ëà â Êà çàíi ìàð -
i î íåò êî âî ãî õàíà5. Äî 1533 ð. îá èäâi êðà¿ íè âïîâíi âiäíî âè ëè ñâî¿
ñèëè äëÿ íî âî¿ âiéíè.
214 Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006
Íî âèé 1533 ð. îá iöÿâ Âiëüíî íå ïî ãàíi ïåð ñïåê òè âè â ïî -
ëiòèöi. Ç îñìà íà ìè áóëî ïiäïè ñà íî ìèð, i â Ñòàì áóëi íà ìiòè ëî ñÿ
ïî ñè ëåí íÿ àí òè ìîñ êî âñüêèõ íà ñòðî¿â, ïðî ÿêi Ñè ãiçìóíä ² ìiã çíà -
òè âiä ñâî ãî Âå ëè êî ãî ïî ñëà Îïà ëè íñüêî ãî. Öå, ÿê çà óâà æèâ Ãðå -
êîâ, ñïî íó êà ëî ïî ëüñüêèõ óðÿ äîâöiâ «äî äié, ÿêi äàëè ïåâíi ðå çóëü -
òà òè»6. Çà õîï ëåí íÿ Îñìà íñüêîþ iìïåðiºþ Óãîð ùè íè i ïiäïè ñàí íÿ
«âi÷íî ãî ìèðó» çáëè çè ëî Ñòàì áóë, Êðàêiâ i Âiëüíî7. Íà äóì êó òó -
ðåöü êî ãî â÷å íî ãî Ãàë iëà ²íà ëäæè êà, íå à áè ÿ êó ðîëü ó òà êî ìó ïå ðå -
áiãó îñìà íñüêî¿ çîâíiøíüî¿ ïî ëiòè êè âiäiãðàâ íî âèé êðè ìñüêèé
õàí Ñàõiá-Ãiðåé ², ÿêî ìó âäà ëî ñÿ ïå ðå êî íà òè Ñó ëåé ìà íà ² â íà ìiði
óðÿ äó ÂÊÌ çà õî ïè òè êî ëèø íþ çî ëî òî îð äè íñüêó òå ðè òîð iþ ó áà -
ñåéíi Ñå ðåä íüî¿ i Íèæ íüî¿ Âîë ãè8. À öå áóëî íå âè ãiäíî Ñòàì áó ëó,
ÿêèé çáè ðàâ ñÿ âî þ âà òè ç Ïåðñiºþ çà ðîç øè ðåí íÿ ñâî ãî âïëè âó íà
Ìå ñî ïî òàì iþ i Êàâ êàç9. Ùîï ðàâ äà, îñòà òî÷ íî çðî çóì iòè ìiðó íå -
áåç ïå êè âëàñ íèì iíòå ðå ñàì ç áîêó Ìîñ êâè ó Òó ðå÷ ÷èíi ñïðî ìîã ëè -
ñÿ ê ñå ðå äèíi XVI ñò.10 Àëå âæå Ñàõiá-Ãiðåé ² îò ðè ìàâ ôàê òè÷ íî
äîçâië íà ðîç øè ðåí íÿ êðè ìñüêî¿ àã ðåñi¿ ñóï ðî òè ÂÊÌ, íå çà áó âà þ -
÷è ïðè öüî ìó i êîð äîíiâ Ëè òî âñüêî¿ äåð æà âè, à òà êîæ Ïîëüùi.
Ñàõiá-Ãiðåé ², íà âiäìiíó âiä ñâî ãî ïî ïå ðåä íè êà Ñà à äåò-
Ãiðåÿ ², êîò ðèé çìàë êó æèâ â Òó ðå÷ ÷èíi, ÿê ïî ëiòè÷ íèé äiÿ÷ ñôîð -
ìó âàâ ñÿ ïiä áåç ïî ñå ðåäíiì âïëè âîì ïî ëiòè÷ íî ãî îòî ÷åí íÿ ñâî ãî
áàòü êà Ìåíãëi-Ãiðåÿ ² òà áðà òà Ìó õàì ìåä-Ãiðåÿ ² i, îòæå, áðàâ àê -
òèâ íó ó÷àñòü ó çäiéñíåííi íèìè âå ëè êî äåð æàâ íî ãî êóð ñó Êðè ì -
ñüêî ãî õà íà òó ó Ñõiäíié ªâðîïi. Ïiä ÷àñ âiéíè Êðè ìñüêî ãî õà íà òó ç
ÂÊÌ ó 1521–1522 pp. Ñàõiá-Ãiðåé áóâ Êà çà íñüêèì õà íîì i âî þ âàâ
íà áîöi Êðè ìó11. Ó çâ’ÿç êó ç ïî ñëàá ëåí íÿì Êðè ìó ïiñëÿ ñìåðòi
Ìó õàì ìåä-Ãiðåÿ ² i ïî ñòó ïà þ ÷èñü ïå ðåä âîºííî-ïî ëiòè÷ íèì òèñ -
êîì Ìîñ êâè, âií áóâ çìó øå íèé çà ëè øè òè Êà çàíü ó 1524 ð. i ïî âåð -
íó òè ñÿ äî Êðè ìó12. Ñòàâ øè ïðà âè òå ëåì Êðè ìó i âñå ùå ââà æà þ ÷è
ñåáå çà êîí íèì, àëå ïî çáàâ ëå íèì âëà äè âî ëî äà ðåì Êà çàíi, Ñàõiá-
Ãiðåé ² íå ìiã îöiíè òè ïðè çíà ÷åí íÿ Âà ñèëiºì III õà íîì â Êà çàíü ó
1532 ð. Äæàí-Àëi iíàê øå, ÿê âî ðî æó äëÿ ñåáå àê öiþ13. Âiäòàê ïðè -
ðîä íî, ùî íî âèé õàí ôàê òè÷ íî ñòàâ ïðî äîâ æó âà ÷åì âå ëè êî äåð -
æàâ íî ãî êóð ñó ñâî¿õ ïî ïå ðåä íèêiâ. Óæå â ÷åðâíi êðèìöi, êå ðî âàíi
Ñàôà-Ãiðåºì, ïiääà ëè ðóé íó âàí íþ ìîñ êî âñüêèé êîð äîí ìiæ Ìå -
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
215
ùå ðîþ i Êà ñè ìî âèì14. 14 ñåð ïíÿ 1533 ð. 40-òè ñÿ÷ íå âiéñüêî ïå ðå -
êîïöiâ íà ÷îëi ç ²ñëàì i Ñàôà-Ãiðå ÿ ìè íà ïà ëî íà Ðÿ çàí ùèíó15.
Õî÷à âiðîãiäíiñòü íà ïà äó íà ÂÊË ç áîêó Êðè ìñüêî ãî õà íà òó
ó ïåðøié ïî ëî âèíi 1533 ð. áóëà äî ñèòü ìà ëîþ, ïðî òå ó Âiëüíî íå
çáè ðà ëè ñÿ çà ëè øà òè ñÿ â ñòî ðîíi âiä çà çíà ÷å íèõ ïîä ié. Òèì áiëüøå
ñè òó àö iÿ, ÿê öå áó âà ëî âæå íå ðàç, ìîã ëà â ëþ áèé ìî ìåíò êàð äè -
íàëü íî çìiíè òè ñÿ. Òîìó âëiòêó òîãî æ 1533 ð. äî íî âî ãî õàíà áóëî
íà ïðàâ ëå íî Âå ëè êî ãî ïî ñëà ïàíà Îíiêåÿ Ãîð íîñ òàÿ ç ïðî ïî çèö iÿ -
ìè ñî þ çó. Ëè òîâöi ïðî ïî íó âà ëè õàíó, ÿê äî òîãî éîãî áàòü êó i áðà -
òó, 15 òèñ. çî ëî òèõ (ïî ëî âè íó ãðî øè ìà, à ïî ëî âè íó — òêà íè íà ìè)
ùî ði÷íî îêðiì òèõ ðîêiâ, ó ÿêi õàí àáî éîãî ïiääàíi ïëþí äðó âà ëè
ÂÊË ÷è Êî ð îëiâñòâî Ïîëüñüêå (äàëi ÊÏ. — Á. ×.). Ùîï ðàâ äà,
Ñàõiá-Ãiðåé ², ïiä âïëè âîì âëàñ íèõ óñïiõiâ ó âiéíi ç Ìîñ êâîþ, çà é -
íÿâ áiëüø æî ðñòêó ïî çèö iþ. Âií âè ìà ãàâ, àáè 15 òèñ. óïî ìèíêiâ
áóëî îá îâ’ÿç êî âî äîñ òàâ ëå íî â ëèñ òî ïàäi, ÿê áóëî äî ìîâ ëå íî ç
Î. Ãîð íîñ òàºì. Ó âè ïàä êó æ âiäñóò íîñòi óïî ìèí êà õàí ïî ãðî æó âàâ
íå çà òâåð äè òè ïðè ñÿ ãó16.
Ñóòòºâîþ ïðî áëå ìîþ íà ïå ðå ãî âî ðàõ ñòà ëî êî çàöü êå ïè òàí -
íÿ. Óêðà¿íñüêi êî çà êè ç Ñå ðåä íüî¿ Íà ääíiïðÿí ùè íè çäiéñíþ âà ëè
÷àñòi íà ïà äè íà óëó ñè ñòå ïî âèêiâ. Íå îä íî ðà çîâi æ ñêàð ãè Ñàõiá-
Ãiðåÿ ² äî ëè òî âñüêî ãî óðÿ äó çà ëè øà ëè ñÿ áåç íà ñëiäêiâ17. Îñîá ëè -
âî õàíà âè âå ëî ç ñåáå òå, ùî ïiä ÷àñ éîãî íà ïà äó íà ÂÊÌ êî çà êè ç
×åð êàñ i Êà íå âà øàð ïà ëè êðèìñüêi ôëàí ãè i äà âà ëè ïðè òó ëîê ïó ò -
èâëüñüêèì êî çà êàì-ïiääà íèì Ìîñ êâè18. Ìîæ ëè âî, áà æà þ ÷è ïî ì -
ñòè òè ñÿ çà öi êî çàöüêi ïî õî äè i çà äî ïî ìî ãîþ ïî ãðà áó âàí íÿ óêð à ¿í -
ñüêèõ çå ìåëü ïiäíÿ òè áî éî âèé äóõ ñâî ãî âiéñüêà ïå ðåä âå ëè êèì ïî -
õî äîì íà Ðÿ çàí ùè íó, ó äðóãié ïî ëî âèíi ëèï íÿ 1533 ð. êðèìöi ïiä
ïðî âî äîì Ñàõiá i ²ñëàì-Ãiðå¿â ïiäêî ÷ó âà ëè äî Ïîäi ëëÿ é çó ïè íè -
ëè ñÿ ó 15 ìè ëÿõ âiä Áðàö ëà âà. Äî êî ðî ëÿ íàä iéøëà iíôîð ìàö iÿ, ùî
õàí ç êàë ãîþ çáè ðà þòü ñÿ çäiéñíè òè íà ïàä íà Âî ëèíü òà óêðà¿íñüêi
çåìëi ÊÏ19. Òîìó Ñè ãiçìóíä ² ïåð øî ãî ñåð ïíÿ 1533 ð. îãî ëî ñèâ
ìîáiëiçàö iþ íà Âî ëèíi i Ïîäiëëi, îñêiëüêè ñàìå âîíè ìàëè ïðè é íÿ -
òè ïåð øèé óäàð íà ïàä íèêiâ. Êî ðîëü íà êà çó âàâ, àáè âñÿ ìiñöå âà
øëÿõ òà «êiííî, i ó çáðî¿ áóëè íà ãî òîâi çi âñiì ïî ÷òîì ñâî¿ì» ñëó -
æè òè àæ äî Ðiçäâà Õðèñ òî âà. Ïðè ÷î ìó, ó íà êàçi çà áî ðî íÿ ëî ñÿ çà ëè -
øà òè êðàé íà âiòü òèì, õòî ìàâ ðàí iøå êî ðîëiâñüêi ãðà ìî òè ïðî
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
216
âiä’¿çä äî Âiëüíî ÷è iíøèõ ÷àñ òèí êðà¿ íè20. Âiäáó ëèñü áî¿ òàê áè
ìî âè òè ìiñöå âî ãî çíà ÷åí íÿ. Âçäîâæ êîð äî íó éøîâ ïî ëü ñüêèé îáîç
ç ßçëî âåöü êèì íà ÷îëi, i òà òà ðè éîãî ðîç áè ëè21. Ñó äÿ ÷è ç óñüî ãî,
â÷àñíi âîºííi ïðè ãî òó âàí íÿ äàëè çìî ãó óíèê íó òè âî ðî æî ãî íà ïà -
äó, òàê ùî òîãî æ 1 ñåð ïíÿ Òîìiöüêèé â ëèñòi äî àðõiºïèñ êî ïà
Ãíåç íè íñüêî ãî ïè ñàâ, ùî íà Ðóñi ïàíóº ñïîêié22.
×å ðåç äå ÿ êèé ÷àñ, â òîìó æ ñåðïíi 1533 ð., êðèìöi çíî âó ïå -
ðå é øëè Äíiïðî i ïî ÷à ëè ãðó ïó âà òè ñÿ ó íå áåç ïå÷íié áëèçü êîñòi âiä
êîð äîíiâ ÂÊË. Çà ïî âiäîì ëåí íÿì Î. Äàø êî âè ÷à, ñòå ïî âè êè ñòî ÿ ëè
çà ÿêè õîñü 13 ìèëü âiä ×åð êàñ23. Õî äè ëè ÷óò êè, ùî âîíè çáè ðà ëè ñÿ
éòè íà ìîë äà âàí24. Ïî âñié êðà¿íi áóëî ðî çiñëà íî âîºííi ëèñ òè ïðî
çáið çå ìñüêî ãî îïîë ÷åí íÿ25. Íà öåé ðàç êðèìöi òàêè íà ïà ëè íà Êè¿â -
ùèíó òà Ïîäi ëëÿ, àëå ¿õ áóëî â÷àñ íî ïå ðå õîï ëå íî i ðîç ãðîì ëå íî
ïðè êîð äîí íè ìè çà ãî íà ìè. Íà Ïîäiëëi ÷è Âî ëèíi íà ïàä íèêiâ â
÷èñëi 800 ðîç áèâ êíÿçü ²ëëÿ Îñòðîçü êèé, ïðè ÷î ìó 12 ïî ëî íå íèõ
âií âiäiñëàâ êî ðî ëþ â ïîä à ðó íîê26. Íà Êè¿ âùèíi æ ñòå ïî âèêiâ ïî -
ãðî ìèâ êè¿âñüêèé âîºâîäà ïàí Àíäðié Íå ìè ðî âè÷27.  æîâòíi
Îïà ëè íñüêèé ïè ñàâ äî ïðà âè òå ëÿ Áðàí äåí áóð ãó êíÿ çÿ Àëüáåðòà,
ùî òà òà ðè äâà ðàçè ðîç áè ëè ïî ëüñüêi âiääiëè28. Ïðî òå âàæ êî ñêà çà -
òè: ìîâà éøëà ïðî òîãî æ ßçëî âåöü êî ãî, ÷è áóëè iíøi áî¿.
Íåçâà æà þ ÷è íà òà òà ðñüêèé íà ïàä, çà ãà ëîì ñè òó àö iÿ ñêëà ëà -
ñÿ äëÿ ÂÊË íå ïî ãà íî, îñêiëüêè ïî õî äè êðèìöiâ íà Ðÿ çàí ùè íó çìó -
ñè ëè Âà ñèë iÿ III âèñ òà âè òè ïðî òè íèõ çíà÷íi âîºííi ñèëè, à öå, â
ñâîþ ÷åð ãó, äåùî ïî ñëà áè ëî íà ïðó ãó íà ëè òî âñüêî-ìîñ êî âñüêî ìó
êîð äîíi29. Ñìåðòü æå Âà ñèë iÿ III íà ïî ÷àò êó ãðóä íÿ 1533 ð. i ïðè -
õiä äî âëà äè òðè ði÷íî ãî ²âàíà IV30 âçà ãàëi çâå ëè íà íiâåöü ìîñ -
êîâñüêi ïëà íè ùîäî íà ñòó ïó íà Ëè òî âñüêó äåð æà âó. Àëå öå áóëà íå
ºäèíà ïîä iÿ, ùî âïëè íó ëà íà ïîä àëü øó ïî ëiòè êó Âiëüíî i Êðà êî âà.
Ïðèá ëèç íî ó òðàâíi — ÷åðâíi 1534 ð. â Êðè ìñüêî ìó õà íàòi
ñïà ëàõ íó ëî íîâå âîã íè ùå ìiæó ñîá íî¿ âiéíè, öüî ãî ðàçó ìiæ ïðè -
ái÷íè êà ìè ²ñëàì i Ñàõiá-Ãiðå¿â31.
Çãà äó âàíi ìîñ êîâñüêi i êðèìñüêi ïîä i¿, ÿê óæå çà çíà ÷à ëî ñÿ
ðàí iøå, ñåðé îç íî âïëè íó ëè íà çîâíiøíþ ïî ëiòè êó ÂÊË. Ïiä âïëè -
âîì äåñ òðóê òèâ íèõ iíòðèã, ùî ïî ÷à ëè ñÿ ïðè ìîñ êî âñüêî ìó äâîði,
íà âiëå íñüêî ìó ñåéìi, çiáðà íî ìó 15 ëþ òî ãî 1534 ð., áóëî âèð iøå íî
ðîç ïî ÷à òè âiéíó ç ÂÊÌ çà ïî âåð íåí íÿ âòðà ÷å íèõ ðàí iøå áiëî ðóñü -
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
217
êèõ i óêð à¿íñüêèõ òå ðè òîðié32. Ïî âå ëè êî ìó ðà õóí êó, ïðè êîð äîí íà
âiéíà ìiæ ÂÊË i ÂÊÌ, ÿê âëó÷ íî ïiäìiòèâ â ñâié ÷àñ Â. Ñèðîº÷êî â -
ñüêèé, íå ñòè õà ëà i â ðîêè ïå ðå ìèð ’ÿ33. Íå áóëè âèê ëþ ÷åí íÿì i
20-i ðð. XVI ñò. Áî éîâi äi¿ ìiæ îá îìà êðà¿ íà ìè òî ÷è ëè ñÿ ïî âñüî ìó
êîð äî íó. Ïðè ÷î ìó, ç ëè òî âñüêî ãî áîêó âiäçíà ÷è ëè ñÿ òi æ ïåð ñî íè,
ùî i íà òà òà ðñüêî ìó êîð äîíi — Ñå ìåí Ïî ëî çî âè÷ i Îñòàôié Äàø -
êî âè÷. Ïî êà çî âèì ùîäî ìàñ øòà áó öèõ áà òàëié º ñêàð ãè ìîñ êî â -
ñüêèõ âîºâîä íà ðå ÷èöü êî ãî íà ìiñíè êà Ñ. Ïî ëî çî âè ÷à: «Ñå ìåí Ïî -
ëî çîâ, ç Ðå ÷èöi â éîãî (ìîñ êîâñüêi. — Á. ×.) âî ëîñòi i ñåëà ãî ìåëü -
ñüêi áà ãàòü îõ ëþ äåé ïðè ñëàâ øè, âiéíîþ äî ñà ìî ãî ìiñòà Ãî ìå ëÿ
ïî âî þ âà ëè é ëþ äåé éîãî âåëiâ ïiéìàâ øè äî ñåáå ïðè âåñ òè…»
Öiêà âî, ùî ðå ÷èöü êèé íà ìiñíèê çìó ñèâ âñiõ ïî ëî íå íèõ ïðè ñÿã íó -
òè34. Ùå â êâiòíi 1525 ð. Âà ñèëié III ñêàð æèâ ñÿ Ñè ãiçìóí äó ², ùî
Ñ. Ïî ëî çî âè÷ íà ïà äຠíà «âî ëîñòi i ñåëà Ñòà ðî äóáñüêi, Ãî ìåëüñüêi,
Ïî ïî âó Ãîðó, â Äðîêiâ, â Ìàñ ëîâ äå ñÿ òîê, â Êðþêiâ äå ñÿ òîê òà
iíøi»35. Â æîâòíi 1532 ð. Ïî ëî çî âè÷ ðàç îì ç êíÿ çåì Ôå äî ðîì
Âèø íå âåíü êèì çíî âó ïiä Ãî ìå ëåì36. Ùîï ðàâ äà, íå ïðà âèëü íî
áóëî á äó ìà òè, ùî íà ïà äè áóëè îä íî ñòî ðîííi. Ëè òîâñüêi ñêàð ãè íà
ìîñ êî âñüêèõ ïiääà íèõ áóëè iäåí òè÷íi37.
12–14 áå ðåç íÿ 1534 ð. âèé øîâ óíiâåð ñàë, çà ÿêèì íà 4 êâiòíÿ
ïðè çíà ÷à ëà ñÿ ìîáiëiçàö iÿ çå ìñüêî ãî îïîë ÷åí íÿ â ðà éîíi Ìií -
ñüêà38. Ïiñëÿ öüî ãî äàòà çáî ðó ùå êiëüêà ðàç iâ ïå ðå íî ñè ëà ñÿ, ñïî -
÷àò êó íà 23 òðàâ íÿ, à ïî òiì — 29 ÷åð âíÿ. Ùîï ðàâ äà, i íà ïî ÷àò êó
ëèï íÿ çáið âiéñüêà ùå íå çà êií÷èâ ñÿ39. Íà ãðîøi ç ñå ðåá ùèç íî ãî
ïîä àò êó ïëà íó âà ëî ñÿ íà é íÿ òè 2000 äðàáiâ40. Ó öüî ìó ïè òàííi ëè -
òî âñüêà âëà äà âè ÿ âè ëà ñÿ áiëüø ñïðèò íîþ, i íà êîð äîí áóëî ïî ñëà -
íî 2000 êií íî òè i 1000 ïiõî òè41. Òàê ÿê ìîñ êîâñüêi âîºâîäè ñèëü íî
óêðiïè ëè ïðè êîð äîííi ìiñòà, òî êî ðîëü ïî ïiêëó âàâ ñÿ ùîäî ïî òóæ -
íî¿ îá ëî ãî âî¿ àð òè ëåði¿42.
Âiäïî âiäíî äî âîºííèõ ïðè ãî òó âàíü âàæ ëè âèì çà ëè øà ëî ñÿ
ïè òàí íÿ ùîäî ïî çèöi¿ Êðè ìñüêî ãî õà íà òó. Òàì ó äðóãié ïî ëî âèíi
1534 ð. ²ñëàì-Ãiðåé âiäêðè òî âèñ òó ïèâ ïðî òè Ñàõiá-Ãiðåÿ43. Ïðî òå
òó ðåöü êà äî ïî ìî ãà äàëà ìîæ ëèâiñòü õàíó ðîç áè òè ïëåìi ííè êà i
çìó ñè òè éîãî ñõî âà òè ñÿ çà ñòiíà ìè Ïå ðå êî ïñüêî¿ ôîð òåöi. ²ñëàì-
Ãiðåé âòðà òèâ áiëüøiñòü çíàòi, ùî éîãî ïiäòðè ìó âà ëà44. Ñè ãiçìóíä
² ïè ñàâ ãåòü ìà íó ÂÊË Þðiþ Ðàä çèâ iëó, ùî ïðè öà ðå âè÷i çà ëè øè -
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
218
ëè ñÿ ëèøå «ïî ñïî ëèòi» ëþäè45.  òîé æå ÷àñ Ñàõiá-Ãiðåé ², õî÷à i
âèé øîâ ïå ðå ìîæ öåì ç áèò âè, ïðî òå íå ìàâ äîñ òàòíiõ ñèë íå òiëüêè
äëÿ çà êií÷åí íÿ âiéíè, àëå é íå çìiã çà êðiïè òè ñâié óñïiõ, à òîìó
âiäñòó ïèâ äî Êiðêî ðà46. Ôàê òè÷ íî â Êðè ìó âñòà íî âè ëî ñÿ äâîâ ëàä -
äÿ. Òóò âè íè êຠïè òàí íÿ, íà ñêiëüêè êðè ìñüêà óñî áè öÿ áóëà âè ãiäíà
ëè òîâñüêié ñòî ðîíi. Ç îä íî ãî áîêó, ñëóø íèì âèã ëÿ äຠòâåð äæåí íÿ
Ì. Êðî ìà, ùî äëÿ ÂÊË, ÿêå ìàëî ñî þç íó óãî äó ç Ñàõiá-Ãiðåºì ²,
âí óòðiøíüîê ðè ìñüêèé êîíôëiêò ïå ðå øêîä æàâ îá iöÿ íèì õà íîì
âiéñüêî âèì äiÿì ïðî òè ÂÊÌ47, ïðî ùî Ñè ãiçìóíä ² ïè ñàâ êðè ì -
ñüêî ìó âî ëî äà ðþ ó íà ñòóï íî ìó, 1535 ð.48 Ïðî òå áóëî á äèâ íèì,
ÿêáè êî ðîëü íà ïè ñàâ õàíó, ùî éîãî âiéíà ç ïëåìi ííè êîì âè ãiäíà
ÂÊË! ²íøà ñïðà âà — ëèñ òó âàí íÿ Ñè ãiçìóí äà ² ç ëè òî âñüêè ìè óðÿ -
äîâ öÿ ìè. Êîëè êî ðîëü îò ðè ìàâ âiä Î. Äàø êî âè ÷à ïî âiäîì ëåí íÿ
ïðî «âå ëè êèé çà ìÿ òîê â Îðäi Ïå ðå êîïñüêié», òî âií ÿê íàé øâèä øå
ïî êâà ïèâ ñÿ ïðî iíôîð ìó âà òè ïðî öå ãåòü ìà íà Þðiÿ Ðàä çèâ iëà.
Îñòàííié çáè ðàâ ó ðà éîíi Ìiíñüêà âiéñüêà, i êî ðîëü çà ñïî êî þ âàâ
éîãî òèì, ùî ïîêè ó Êðè ìó âiéíà, «âiéñüêà íàøi âiä òiº¿ Îðäè íiÿ -
êî¿ ïå ðå êà çè ïðè é íÿ òè íå çìî æóòü»49. Òàêà ðàäiñòü êî ðî ëÿ íå âè -
ãëÿ äຠäèâ íîþ ç îãëÿ äó íà òå, ÿê ÷àñ òî â ïî ïå ðåäíi ðîêè êðèìöi íå
äîò ðè ìó âà ëè ñÿ óãîä.
Ðî çäiëèâ øè êðà¿ íó íà âïië, âî ðî ãó þ÷i ñòî ðî íè ðî çiñëà ëè
îêðåìi çà ãî íè íà ìîñ êîâñüêi çåìëi. ßê íà ñëiäîê, â ðà éîíi Êî ëîì íè
áóëè çiáðàíi ìîñ êîâñüêi âiéñüêà, ùîá äàòè âiäñi÷ òà òà ðàì50. Öå, â
ñâîþ ÷åð ãó, îñëà áè ëî îá îðî íó çà õiäíî ãî êîð äî íó ÂÊÌ51.
Ïðè ïè íåí íÿ íà ïàäiâ ñòå ïî âèêiâ íà Êè¿ âùè íó äàëî çìî ãó
Âiëüíî àê òèâ íî çà äiÿ òè âîºííó ñèëó âîºâî äñòâà.  òîé ÷àñ, ÿê
îñíîâíi ñèëè ëè òî âñüêèõ âiéñüê ÷è ñ åëüíiñòþ âiä 20 äî 40 òèñ. ÷î -
ëî âiê ñòî ÿ ëè áiëÿ Ìîã iëå âà â î÷iêó âàííi íî âèõ ïiäêðiïëåíü52, äî
òå ðè òîðié ÂÊÌ âòîð ãà ëè ñÿ çà ãî íè ïðè êîð äîí íèõ óðÿä íèêiâ. Ñïî -
÷àò êó â ñåðïíi Î. Äàø êî âè÷ øâèä êèì ðåé äîì ïðî é øîâ ïî ïðè êîð -
äîí íèì ðà éî íàì, çà âäàâ øè ìîñ êî âñüêèì ïî ëêàì òðè ïî ðàç êè53.
À ïî òiì ó âå ðåñíi 1534 ð. ðó øè ëè äâi áî éîâi ãðó ïè. Ïåð øà, êíÿ çÿ
Îëåê ñàí äðà Âèø íå âåöü êî ãî, éøëà íà Ñìî ëåíñüê, à äðó ãà, Àíäðiÿ
Íå ìè ðî âè ÷à, — íà Ñiâåð ùè íó54. Îòæå, êàì ïàí iÿ 1534 ð. âå ëà ñÿ
ôàê òè÷ íî ñè ëà ìè Êè¿âñüêî ãî âîºâî äñòâà, îñêiëüêè Íå ìè ðî âè÷ áóâ
ìiñ öå âèì âîºâî äîþ, à Âèø íå âåöü êèé íà ìiñíè êîì Ðå ÷èöü êî ãî çà ì -
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
219
êó55. Íåç âà æà þ ÷è íà ìàëi ñèëè, Íå ìè ðî âè ÷ó âäà ëî ñÿ çíè ùè òè ïî -
ñàä ó Ñòà ðî äóái i ìiñòî Ðà äî ãîù ðàç îì ç ìiñöå âèì âîºâî äîþ56. Âî -
ÿ êàì Âèø íå âåöü êî ãî ïî òà ëà íè ëî ìåí øå — ¿õ áóëî âiäáè òî âiä
ñìî ëå íñüêî ãî ïå ðå äìiñòÿ57.
Ïîêè íà ïiâíî÷i âiäáó âà ëè ñÿ áà òàëi¿, íà ïiâäíi, ó Êðè ìó,
Îíiêåé Ãîð íîñ òàé âiâ àê òèâíi ïå ðå ãî âî ðè ç îá îìà âî ðî ãó þ ÷è ìè
òà áî ðà ìè. Íà ùàñ òÿ äëÿ ëè òî âñüêî ãî ïî ñëà, öi óãðó ïî âàí íÿ ñàìi
øó êà ëè ïiäòðèì êè çîâíi. ²ñëàì-Ãiðåé, ÿê âæå çà çíà ÷à ëî ñÿ, çìiã çà -
êði ïè òè ñÿ ó Ïå ðå êîïi58. Îòæå, âií çà êðèâ, ÷è, ïðè íàéìíi, iñòîò íî
óñêëàä íèâ äëÿ Ñàõiá-Ãiðåÿ äîñ òóï äî ïiâíi÷íèõ êðà¿í. Òàêà ïîçè -
öiÿ äà âà ëà öà ðå âè ÷ó ìîæ ëèâiñòü òðè ìà òè ïiä ïðè öiëîì çíî ñè íè
õàíà ç Âiëüíî i Ìîñ êâîþ, à òà êîæ ìàòè ïëàö äàðì äëÿ ñà ì îñòiéíèõ
âîºííèõ ïî õîäiâ çà ìåæi Êðè ìó. Ñàõiá-Ãiðåé ² ïî ïðî ñèâ äî ïî ìî ãè
ó Ñó ëåé ìà íà ², êðiì òîãî, âií i ²ñëàì-Ãiðåé îá iöÿ ëè Ñè ãiçìóí äó ²
«äîá ðè ìè ïðè ÿ òå ëÿ ìè áóòè». Öà ðå âè÷, êî ðèñ òó þ ÷èñü ñâî¿ì ðîç òà -
øó âàí íÿì, íà ïðà âèâ äî ÂÊË ïî ñ îëüñòâî ó ñóï ðî âîäi êî ð îëiâñüêî -
ãî òîë ìà ÷à Êó çóë ìà íà59. Îíiêåé Ãîð íîñ òàé, ùå êîëè ïî ÷à ëè ñÿ áî¿
ìiæ ïðè ái÷íè êà ìè ²ñëàì i Ñàõiá-óðå¿â, ïî ñïiøèâ ñõî âà òè ñÿ ó
Êàôi, àáè íiÿ êî¿ «òðóä íîñòi i øêî äè â òîé ÷àñ íå ïðè é íÿâ»60.
Ñêëàä íà ïî ëiòè÷ íà ñè òó àö iÿ, â ÿêié îïè íè ëà ñÿ Ïå ðå êî ïñüêà Îðäà,
çíà÷ íî ïî ëåã øè ëà ëè òî âñüêî ìó ïî ñëó ïå ðå ãî âîð íèé ïðî öåñ.
Âðåøòi-ðåøò îá èä âà êðèìñüêi ëiäå ðè ïiøëè íà çíà÷íi ïî ñòóï êè.
Îêðiì çà ãàëü íèõ îá iöÿ íîê ùîäî äðóæ áè i ñî þ çó, êðèìöi äîç âî ëÿ ëè
êî ð îëiâñüêèì ïiääà íèì âiëüíî ¿çäè òè çà ñiëëþ äî Õà äæiáåÿ i íà
òîð ãè äî Ïå ðå êî ïà i Êàôè, à òà êîæ, ñïëà òèâ øè ñòàði ìèòà, âåç òè òî -
âà ðè íà çàä äî Êèºâà é Ëóöü êà61. Ïðè ÷î ìó, Ñàõiá-Ãiðåé ² çî áîâ ’ÿ çó -
âàâ ñÿ çà áåç ïå ÷è òè öi êó ïåöüêi âàë êè íàä iéíîþ îõî ðî íîþ62. Êðèì -
öi îá iöÿ ëè íå íà ïà äà òè íà ÂÊË i ÊÏ òà ñòðè ìó âà òè âiä öüî ãî áiëãî -
ðîäöiâ. Âèí íèõ æå ó íà ïà äàõ Ñàõiá-Ãiðåé ² ìàâ ñõî ïè òè i ðàç îì ç
¿õíiìè ðî äè íà ìè âèñ ëà òè äî êî ðî ëÿ63.
Öÿ ñòàò òÿ, i îñîá ëè âî çãà äó âàí íÿ â íié áiëãî ðî äñüêèõ òà òàð,
áà ãà òî â ÷îìó áóëè îá óìîâ ëåí³ ¿õíüîþ àê ò èâíiñòþ â ñå ðå äèíi
1534 ð.  òîé ÷àñ, ÿê ìîñ êîâñüêi âiéñüêà íè ùè ëè áiëî ðóñüêi é ëè -
òîâñüêi çåìëi ÂÊË64, 10-òè ñÿ÷ íå òà òà ðñüêå âiéñüêî ïiäñòó ïè ëî äî
Ïîäi ëëÿ. Îòðè ìàâ øè âiä ïî ëî íå íèõ iíôîð ìàö iþ ïðî îá îðîííi çà -
õî äè ïî ëüñüêî ãî Âå ëè êî ãî ãåòü ìà íà ßíà Òâî ðî âñüêî ãî i çiáðàíi
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
220
ïðè íüî ìó âiéñüêà, ñòå ïî âè êè âiäìî âè ëè ñÿ âiä íà ñòó ïó. Âîíè ñïà -
ëè ëè ïå ðå äìiñòÿ Çàñ ëàâ ëÿ i âiäiéøëè65. Çà iíøè ìè äà íè ìè, òà òà ðè
âåëü ìè ñèëü íî ïî âî þ âà ëè Âî ëèíü i âè âå ëè 15 òèñ. ïî ëî íó66. Â îä -
íî ìó ç ëèñòiâ çà 6 ÷åð âíÿ 1534 ð. ñó ÷àñ íèê ïè ñàâ, ùî êiëüêà òè ñÿ÷
òà òàð ñïóñ òî øè ëè âî ëîäi ííÿ êíÿ çÿ ²ëëi Îñòðîçü êî ãî i ðó øè ëè íà
Ïîäi ëëÿ67.
Ñåðé îç íèì óñïiõîì Ãîð íîñ òàÿ ñòà ëà äî ìîâ ëåíiñòü ç êðè ì -
ñüêè ìè ïðà âè òå ëÿ ìè ïðî çìåí øåí íÿ ði÷íèõ óïî ìèíêiâ. Ñàõiá-
Ãiðåé ² ìàâ îò ðè ìó âà òè 200, à ²ñëàì-Ãiðåé — 60 ïî ñòàâiâ «ëó í -
ñüêèõ» òêà íèí ç âèï ëà òîþ 30 ÷åð âíÿ. Ó âè ïàä êó æ òà òà ðñüêî ãî íà -
ïà äó óïî ìè íîê âçà ãàëi íå âèï ëà ÷ó âàâ ñÿ68. Õàí ìàâ ïî ñè ëà òè ñâî¿õ
ïî ñëiâ òiëüêè ó êðàé íüî ìó âè ïàä êó, ôiíàí ñó þ ÷è ¿õ ç óïî ìèí êó.
Îñíîâíi æ çíî ñè íè ìàëè âiäáó âà òè ñÿ ÷å ðåç ãiíöiâ, àëå òóò òà êîæ
ìàëî ìiñöå çà ñòå ðå æåí íÿ, ùî êðè ìñüêèé ãiíåöü ïî âè íåí áóâ ìàòè
ïðè ñîái íå áiëüøå òðüîõ ÷î ëîâiê ñóï ðî âî äó69. Ïðèé íÿâ øè ïðè ñÿ -
ãó âiä õàíà, Ãîð íîñ òàé ïî âåð íóâ ñÿ äî ÂÊË ó ñóï ðî âîäi ñàõiá-
ãiðåºâà ïî ñëà Äåâ ëåò-ìóð çè70.
Öi «ôiíàí ñîâi» óñïiõè Î. Ãîð íîñ òàÿ áóëè òèì äî ðå÷íiøi, ùî
ëè òî âñüêà ñêàð áíè öÿ i òàê áóëà ïå ðåîá òÿ æå íà âîºííè ìè âèò ðà òà ìè
íà âiéíó ç Ìîñ êâîþ, à ïî ëÿ êè, ÿê ñêàð æè ëè ñÿ Î. Ãàø òîâò i Ï. Ãîëü -
øà íñüêèé, íå õîò iëè äà âà òè ñâîþ äîëþ óïî ìèí êó71. Âæå â êâiòíi ó
Âiëüíî áóëî ñïî ðÿä æå íî íî âî ãî Âå ëè êî ãî ïî ñëà Âà ñè ëÿ Òèø êå âè -
÷à. Éîìó ñòà âè ëî ñÿ çà îá îâ’ÿ çîê âçÿ òè ç Ñàõiá-Ãiðåÿ ² ïðè ñÿ ãó,
iäåí òè÷ íó ïðè ñÿçi 1517 ð. ìiæ Áî ãà òèð-Ãiðåºì i Îëüáðàõ òîì Ãàø -
òîâ òîì, áî äî êîí ÷àëü íèé ëèñò, íàä iñëà íèé õà íîì, áóâ, íà äóì êó
êî ðî ëÿ, «íå ïî òî ìó íà ïè ñàí», ÿê çà ïðà ùóðiâ72. Êðiì òîãî, Òèø êå -
âè÷ ìàâ çà êðiïè òè äî ìîâ ëå íîñòi ìiæ Ãîð íîñ òàºì i Ñàõiá-Ãiðå ºì ².
Ùî ñòî ñóºòüñÿ óïî ìèíêiâ, òî Äåâ ëåò-ìóð çà ïå ðå äàâ õà íñüêå ïðî -
õàí íÿ çà òðè ìà òè ¿õ ó Êèºâi äî ñïåö iàëü íî ãî ïî âiäîì ëåí íÿ73.
Ó ïåðøié ïî äî ðîæi Âà ñè ëÿ Òèø êå âè ÷à äî Êðè ìó áà ãà òî
áiëèõ ïëÿì. Îôiöiéíà âåð ñiÿ Ñè ãiçìóí äà ², âèê ëà äå íà Ñàõiá-Ãi -
ðåþ ² ó ãðóäíi 1537 p., çâî äè ëà ñÿ äî òîãî, ùî Òèø êå âè ÷à ç óïî ìèí -
êà ìè áóëî íà ïðàâ ëå íî äî õàíà, àëå ²ñëàì-Ãiðåé ïå ðå õî ïèâ ëè òî â -
ñüêî ãî ïî ñëà i ïðè âëàñ íèâ óïî ìèí êè ñîái74. Àëå äàíà âåð ñiÿ áóëà
âèê ëà äå íà óæå ïiñëÿ ²ñëà ìî âî¿ ñìåðòi, êîëè êî ðî ëþ áóëî êîí ÷å íå -
îáõiäíî ïðè õî âà òè ñâî¿ êîí òàê òè ç îïî çè öiéíèì öà ðå âè ÷åì. Ïåâ -
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
221
íî, ó ïåðøié ïî ëî âèíi 1535 ðîêó Âà ñèëü Òèø êå âè÷ ¿õàâ äî Êðè ìó
ç ãî ëîâ íèì çà âäàí íÿì — çìó ñè òè òà òàð äî íî âî ãî ïî õî äó íà Ìîñ -
êî â ñüêó äåð æà âó. Àäæå â öåé ÷àñ çà êií÷ó âà ëà ñÿ ïiäãî òîâ êà íà ñòó -
ïó ÂÊË íà Ñòà ðî äóá75. ² óïî ìèí êè, ÿêi âií âiç, ïðè çíà ÷à ëè ñÿ ñàìå
äëÿ öüî ãî.  òîé æå ÷àñ ïè òàí íÿ, õòî ìàâ îðãàí içó âà òè öåé ïî õiä —
²ñëàì ÷è Ñàõiá-Ãiðåé, — âå ëè êî ãî çíà ÷åí íÿ íå ìàëî. Áiëüøå òîãî,
øâèä øå çà âñå ñàìå ²ñëàì-Ãiðåé áóâ òîþ ñè ëîþ, íà ÿêó ó Âiëüíî
ðî áè ëè ñòàâ êó ó ñïðàâi îðãàí içàöi¿ âiéñüêî âî¿ îïå ðàöi¿ êðèìöiâ. Áî
íà âðÿä ÷è Ñè ãiçìóíä ² i Ïàíè-Ðàäè ìàëè iëþçi¿ ùîäî òîãî, ùî öà ðå -
âè÷ ïî ãî äèòü ñÿ ïðî ïóñ òè òè ¿õíüî ãî Âå ëè êî ãî ïî ñëà ç êîø òîâ íîñ -
òÿ ìè äî õàíà.
Áóâ ùå îäèí íå ìåíø âàæ ëè âèé ìî ìåíò. Ó 1534 ð. ²ñëàì-
Ãiðåé ïðè äiëèâ çíà÷ íó óâà ãó âñòà íîâ ëåí íþ ñî þç íèöü êèõ âiäíî ñèí
ç ÂÊÌ. Öèì âií âèð iøó âàâ äâi ïðî áëå ìè. Ïî-ïåð øå, âèñ òó ïà þ ÷è
âî ðî ãîì Ñàõiá-Ãiðåÿ, ñïîä iâàâ ñÿ îò ðè ìà òè âiä Ìîñ êâè ñóòòºâó äî -
ïî ìî ãó i, ïî-äðó ãå, ïiäâè ùó âàâ ñâîº çíà ÷åí íÿ â î÷àõ Ñè ãiçìóí äà ².
Äî áè âà þ ÷èñü ïiäòðèì êè Ìîñ êâè, ²ñëàì- Ãiðåé ÿê ïðè ÷è íó âî ðîæ -
íå÷i ç Ñàõiá-Ãiðåºì íà çè âàâ éîãî ñïiëüíi ç Ñè ãiçìóí äîì ² íà ìiðè
âî þ âà òè ïðî òè ÂÊÌ76.
Ìîñ êîâñüêi óðÿ äîâöi ñïåð øó ïî ñòà âè ëè ñÿ äî ²ñëàì-Ãiðåÿ
îá å ðåæ íî77, áî íå äîâ iðÿ ëè éîìó78, àëå ïî òiì âèð iøè ëè âè êî ðèñ òà -
òè ñèíà Ìó õàì ìåä-Ãiðåÿ ² ó âiéíi ïðî òè ÂÊË. Åíåðãiéíi ïå ðå ãî âî -
ðè i âå ëèêi äà ðóí êè ç Ìîñ êâè ïðè âå ëè äî òîãî, ùî 21 ñi÷íÿ 1535 ð.
²ñëàì-Ãiðåé âè äàâ øåð òíó ãðà ìî òó ÂÊÌ. Ó íié öà ðå âè÷ îá iöÿâ
²âàíó IV áóòè âiðíèì ñî þç íè êîì ïðî òè «Àõìàòîâèõ äiòåé i Êà çè -
ìè ðî âèõ êî ðî ëå âèõ äiòåé Ñè ãiçìóí äîì êî ðî ëåì ïî ÷àâ…»79.
Âiäíî ñè íè ²ñëàì-Ãiðåÿ i ÂÊÌ çà íå ïî êî¿ ëè ëè òî âñüêèé óðÿä.
Îñü ÷îìó äèï ëî ìà òè÷ íà ñëóæ áà ÂÊË âæè ëà åí åðãiéíèõ çà õîäiâ,
àáè çà ëó ÷è òè öà ðå âè ÷à íà ñâié áiê. Íåâ äîâçi ïiñëÿ ïiäïè ñàí íÿ óãî äè
ìiæ îñòàííiì i ²âà íîì IV êíÿçü Ñòðèãií íà íà êàç ç Ìîñ êâè ¿õà òè ïî ñ -
ëîì äî ²ñëàì-Ãiðåÿ âiäìî âèâ ñÿ íà òié ïiäñòàâi, ùî òîé ó ïðè ñóò íîñ òi
ëè òî âñüêî ãî ïî ñëà â Êðè ìó Îíiêåÿ Ãîð íîñ òàÿ ïðè ñÿã íóâ Ñè ãèç -
ìóí äîâi ² áóòè âî ðî ãîì ÂÊÌ80. Âiäïî âiäíî i Â. Òèø êå âè÷, âiä -
ïðàâ ëÿ þ ÷èñü äî Êðè ìó, ïåâ íî, âè õî äèâ ç êîí ’þê òó ðè, ÿêà ñêëà ëà ñÿ.
Ëiòíi ïîä i¿ çà ñâiä÷è ëè óñïiõ ëè òî âñüêî ãî ïî ñ îëüñòâà.  ñå -
ðå äèíi ñåð ïíÿ 1535 ð. ìàñè ñòå ïî âèêiâ íà ÷îëi ç ²ñëàì-Ãiðåºì
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
222
ïiäñòó ïè ëè äî Ðÿ çàí ùè íè. ÂÊÌ çìó øå íå áóëî ïðè ïè íè òè ïiäãî -
òîâ êó íà ñòó ïó íà ÂÊË é çà âåð íó òè ïî ñëàíi ðàí iøå äî Ñòà ðî äó áà
ïî ëêè81. Âíà ñëiäîê öèõ äié âiéñüêà Ëè òî âñüêî¿ äåð æà âè, çìiöíåíi
çà ãî íà ìè ç Ïîëüùi, çìîã ëè ç 16 ëèï íÿ ïî 29 ñåð ïíÿ çäî áó òè Ãî -
ìåëü, Ïî ÷åï, Ðà äî ãîù i Ñòà ðî äóá82. Äî êiíöÿ âiéíè êðèìöi ñèñ òå -
ìà òè÷ íî òå ðî ðè çó âà ëè ìîñ êîâñüêi êîð äî íè83, ñïðè ÿ þ ÷è öèì Âiëü -
íî. Ó ëþ òî ìó 1537 ð. áóëî ïiäïè ñà íå ï’ÿ òè ði÷íå ïå ðå ìèð ’ÿ ìiæ
ÂÊË i ÂÊÌ ç âiäïðàâ íîþ äà òîþ 25 áå ðåç íÿ84.
Ñòà ðî äó áñüêà âiéíà, íå äèâ ëÿ ÷èñü íà ÷è ìà ëå íà ïðó æåí íÿ
ïðî òè áî ðñòâó þ ÷èõ ñòîðií, íå âíåñ ëà ñóòòºâèõ çìií â ñòà íî âè ùå
ÂÊË, ÂÊÌ i Êðè ìñüêî ãî õà íà òó.  òîé æå ÷àñ ðî çî ðåí íÿ, ÿêî ìó
ïiääà âà ëè ñÿ óêðà¿íñüêi çåìëi, ðî çiðâàíi ìiæ Âå ëè êèì êíÿç³âñòâîì
Ëè òî âñüêèì ³ Âå ëè êèì êíÿç³âñòâîì Ìîñ êî âñüêèì, ïî êà çà ëè âñþ
òðàãi÷íiñòü ³ñíó âàí íÿ íà ðî äó áåç äåð æà âè.
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
223
1Ó XVI ñò. ìiæ ÂÊË i ÂÊÌ âiäáó ëî ñÿ ï’ÿòü âiéí. Âiäïî âiäíî ¿õ ïðè é íÿ òî íà çè âà òè,
Ïåð øà, Äðó ãà òoùo. Ó òoé æå ÷àñ ÷åò âåð òó i ï’ÿ òó â iñòîð iîã ðàôi¿ iìå íó þòü çà
òèìè òå ðè òîð iÿ ìè, äå âiäáó âà ëè ñÿ íà é áiëüøi áî éîâi äi¿, — Ñòà ðî äó áñüêà i Ëiâîí -
ñüêà.
2Äî êó ìåí òû Ìîñ êîâ ñêî ãî àð õè âà Ìè íèñ òå ðñòâà þñ òè öèè. — Ò. 1. — Ì., 1897. —
Ñ. 507.
3Dró¿d¿ P. Orsza 1514. — Warszawa, 2000. — S. 188–204.
4×åð êàñ Á. Óêðà¿ íà â ïî ëiòè÷ íèõ âiäíî ñè íàõ Âå ëè êî ãî êí ÿçiâñòâà Ëè òî âñüêî ãî ç
Êðè ìñüêèì õà íà òîì (1515–1540 ðð.). — Ê., 2006.
5Ïîõ ëåá êèí Â. Â. Òà òà ðû è Ðóñü. — Ì., 2005. — Ñ. 108–109; Ñìèð íîâ È. È. Âîñ -
òî÷ íàÿ ïî ëè òè êà Âà ñè ëèÿ III // Èñòî ðè ÷åñ êèå çà ïèñ êè. — Êí. 27. — Ì., 1948. —
Ñ. 66.
6Îñìàí ñêàÿ èì ïå ðèÿ è ñòðà íû Öåí òðàëü íîé, Âîñ òî÷ íîé è Þãî-Âîñ òî÷ íîé
Åâðî ïû XV–XVI ââ. — Ì, 1984. — Ñ. 168.
7Òàì æå. — Ñ. 172.
8 ²íà ëäæèê Ã. Áî ðîòü áà çà Ñõiäíî-ªâðî ïå éñüêó iìïåð iþ, 1400–1700 pp. Êðè ì -
ñüêèé õà íàò, îñìà íè òà ïiäíå ñåí íÿ Ðîñiéñüêî¿ iìïåði¿ // Êðèìñüêi òà òà ðè: iñòîð iÿ
i ñó ÷àñíiñòü (Äî 50-òè ði÷÷ÿ äå ïîð òàöi¿ êðè ìñüêî-òà òà ðñüêî ãî íà ðî äó). Ìà òåð ià -
ëè ìiæíà ðîä íî¿ íà óêî âî¿ êîí ôå ðåíöi¿ (Êè¿â, 13–14 òðàâ íÿ 1994 ð.) — Ê.,
1995. — Ñ. 119; ²íà ëäæèê Ã. Îñìà íñüêà iñòîð iÿ. Êëà ñè÷ íà äîáà, 1300–1600. —
Ê., 1998. — Ñ. 49.
9Êðè ìñüêèé À. ²ñòîð iÿ Òó ðå÷ ÷è íè. — Ê.; Ëüâiâ, 1996. — Ñ. 150–151.
10 ²íà ëäæèê Ã. Îñìà íñüêà iñòîð iÿ… — Ñ. 49.
11Ñìèð íîâ È. È. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 41–42.
12Òàì æå. — Ñ. 54.
13Òàì æå. — Ñ. 66.
14Êàð ãà ëîâ Â. Â. Íà ñòåï íîé ãðà íè öå. — Ì., 1974. — Ñ. 83.
15Ìà ëè íîâ ñêèé À. Ô. Èñòî ðè ÷åñ êîå è äèï ëî ìà òè ÷åñ êîå ñî áðà íèå äåë, ïðî èñ õî -
äèâ øèõ ìåæ äó Ðîñ ñèé ñêè ìè Âå ëè êè ìè êíÿçü ÿ ìè è áûâ øè ìè â Êðû ìå òà òàð -
ñêè ìè öà ðÿ ìè ñ 1462 ïî 1533 ãîä // Çà ïèñ êè Îäåñ ñêî ãî îá ùåñ òâà èñ òî ðèè è
äðåâ íîñ òåé. — Ò. 5. — Îäåñ ñà, 1863. — Ñ. 365; Êðîì Ì. Ì. Ñòà ðî äóá ñêàÿ âîé -
íà (1534–1537 ãã.) // Î÷åð êè ôå î äàëü íîé Ðîñ ñèè. — Âûï. 3. — Ì., 1999. —
Ñ. 102.
16Àêòû, îò íî ñÿ ùè å ñÿ ê èñ òî ðèè Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè, ñî áðàí íûå è èç äàí íûå Àð -
õåî ãðàôè÷åñêîþ êî ìèñ ñè åþ (äàëi — ÀÇÐ) — ÑÏá., 1848. — Ò. I². — Ñ. 186–187.
17Òàì æå. — Ñ. 186.
18Òàì æå. — Ñ. 186.
19Acta Òî miñià nà. — T. 15. — S. 428; Archiwum ksiajzaj: Sanguszkow w
Slawucie. — T. 3. — We Lwowie, 1890. — C. 420.
20 Ibid. — C. 420–421.
21Acta Òî miñià ïà. — T. 15. — S. 484/485.
22 Ibid. — S. 524.
23Öåí òðàëü íèé äåð æàâ íèé iñòî ðè÷ íèé àðõiâ Óêðà¿ íè (äàëi — ÖIJÀ Óêðà¿ íè). —
Ô. ÊÌÔ 36. — Îï. 1. — Ñïð. 15. — Àðê. 218.
24Acta Tomiciana. — Ò. 15. — S. 549.
25ÖIJÀ Óêðà¿ íè. — Ô. ÊÌÔ 36. — Îï. 1. — Ñïð. 15. — Àðê. 218–219 çâ.
26Acta Tomiciana. — Ò. 15. — S. 549.
27Ochmanski I. Organizanja obrony w Wielkim Ksiestwie Litewskim przed napadami
Tatarow Krymskich w XV–XVI w. // Studia I Materia³y do Historii Wojskowoœci. —
T. V. — W., 1960. — S. 363.
28Acta Tomiciana. — Ò. 15. — S. 688.
29Êà ðàì çèí Í. Ì. Èñòî ðèÿ ãî ñó äà ðñòâà Ðîñ ñèé ñêî ãî. — Êí. 2. — T. 8. — ÑÏá.,
1842. — Ñ. 84–85.
30Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 86.
31ÀÇÐ. — Ò. ²². — Ñ. 328–329.
32Kolankowski L. Polska Iagiellonow. — Lwów, 1936. — S. 229–230; Êðîì Ì. Ì.
Óêàç. ñî÷. — Ñ. 99.
33Ñû ðî å÷ êîâ ñêèé Â. Å. Ïóòè è óñëî âèÿ ñíî øå íèé Ìîñ êâû ñ Êðû ìîì íà ðó áå æå
XVI â. // Èçâåñ òèÿ àêà äå ìèè íàóê ÑÑÑÐ. — Ë., 1932. — Ñ. 201.
34Lietuvos Metrikà. — Kn. 15. — V., 2002. — Ñ. 228.
35Ïà ìÿò íè êè äèï ëî ìà òè ÷åñ êèõ ñíî øå íèé Ìîñ êîâ ñêî ãî ãî ñó äà ðñòâà ñ Ïî ëüñêî-
Ëè òîâ ñêèì ãî ñó äà ðñòâîì. Ò. ². // Ñáîð íèê Èìïå ðà òîð ñêî ãî Ðîñ ñèé ñêî ãî èñ òî ðè -
÷åñ êî ãî îá ùåñ òâà. — ÑÏá., 1892. — Ò. 35. — Ñ. 693, 703.
36Òàì æå. — Ñ. 861.
37Òàì æå. — Ñ. 700–701.
38Kolankowski L. Op. cit. — S. 230
39Êðîì Ì. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 101.
40Archiwum Glówny Aktów Dawnych w Warszawie (äàëi — AGAD). — Arh Radz —
Dz. XI. — Sygn. 17. — S. 59–60.
41Êðîì Ì. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 101.
224
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
42AGAD. — Arh Radz — Dz. XI. — Sygn. 17. — S. 30–31.
43Êà ðàì çèí Í. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 17–18.
44AÇP. — T. II. — C. 329.
45Òàì æå. — Ñ. 329.
46Òàì æå. — Ñ. 329.
47Êðîì Ì. Ì. Óêàç. ñî÷ — Ñ. 104.
48Òàì æå. — Ñ. 104.
49AÇP — T. II. — C. 339.
50Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 89.
51Êðîì Ì. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 102.
52Kolankowski L. Op. cit. — S. 230.
53Acta Tomiciana. — T. 16 (2). — S. 111
54Ïàò ðè àð øàÿ èëè Íè êî íîâ ñêàÿ ëå òî ïèñü // Ïîë íîå ñî áðà íèå ðóñ ñêèõ ëå òî ïè -
ñåé. — ÑÏá., 1904. — Ò. 13. — Ñ. 80–81.
55Àðõèâ Þãî-Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè. — ×. 8. — Ò. 5. — Ê., 1907. — Ñ. 6.
56Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 89; Ïàò ðè àð øàÿ èëè Íè êî íîâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… —
Ñ. 80.
57Ïàò ðè àð øàÿ èëè Íè êî íîâ ñêàÿ ëå òî ïèñü… — Ñ. 80.
58ÀÇÐ. — Ò. ²². — Ñ. 329.
59Òàì æå. — Ñ. 329.
60Òàì æå. — Ñ. 329.
61ÖIJÀ Óêðà¿ íè. — Ô. ÊÌÔ 36. — Îï. 1. — Ñïð. 15. — Àðê. 210 çâ, 225.
62Òàì ñàìî. — Àðê. 210 çâ.
63Òàì ñàìî. — Àðê. 210 çâ.–211.
64Êðîì Ì. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 117.
65Kronika Marcina Bielskiego. — Sanok, 1856. — T. II (Kn. IV, V). — S. 1065.
66Êðîì M. M. Óêàç. ñî÷ — C. 117.
67Acta Tomicianà. — T. 16 (1). — S. 602.
68ÖIJÀ Óêðà¿ íè. — Ô. ÊÌÔ 36. — Îï. 1. — Ñïð. 15. — Àðê. 211.
69Òàì ñàìî. — Àðê. 211.
70Òàì ñàìî. — Àðê. 215 çâ.
71AGAD. — Arh Radz — Dz. XI. — Sygn. 17. — S. 38, 52.
72ÖIJÀ Óêðà¿ íè. — Ô. ÊÌÔ 36. — Îï. 1. — Ñïð. 15. — Àðê. 224 çâ., 226.
73Òàì ñàìî. — Àðê. 231.
74Òàì ñàìî. — Àðê. 231 çâ.
75Kolankowski L. Op. cit. — S. 231.
76Êóç íå öîâ À. Á. Äèï ëî ìà òè ÷åñ êàÿ áîðü áà Ðîñ ñèè çà áå çî ïàñ íîñòü þæ íûõ ãðà -
íèö (ïåð âàÿ ïî ëî âè íà XVI â.). — Ìèíñê, 1986. — Ñ. 89.
77Êà ðàì çèí Í. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 18.
78ÀÇÐ. — Ò. II. — Ñ. 327.
ÓÊÐÀ¯ÍÀ Ï²Ä ×ÀÑ ÑÒÀÐÎÄÓÁÑÜÊί ²ÉÍÈ
225
79Ðîñ ñèé ñêèé ãî ñó äà ðñòâåí íûé àð õèâ äðåâ íèõ àê òîâ. — Ô. 123. — Îï. 2. —
Ñïð. 24.
80Êà ðàì çèí Í. Ì. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 18.
81Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 91.
82Kolankowski L. Op. Cit. — S. 231; Przybylinski R. Hetman Wielki Koronny Mikolaj
Mielecki (ok. 1540–1585). — Toruñ, 2003. — S. 35–36.
83Êàð ãà ëîâ Â. Â. Óêàç. ñî÷. — Ñ. 91–93.
84Ëþ áàâ ñêèé Ì. Ëè òîâ ñêî-Ðóñ ñêèé ñåéì. — Ì., 1901. — Ñ. 269; Ïîõ ëåá êèí Â. Â.
Âíåø íÿÿ ïî ëè òè êà Ðóñè, Ðîñ ñèè è ÑÑÑÐ çà 1000 ëåò. — Ì., 1995. — Ñ. 379.
ÁÎÐÈÑ ×ÅÐÊÀÑ
226
|