Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік)
Збережено в:
| Дата: | 2006 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Ukrainian |
| Опубліковано: |
Інститут історії України НАН України
2006
|
| Назва видання: | Україна в Центрально-Східній Європі |
| Теми: | |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78844 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 281-307. — укр. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-78844 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-788442015-03-24T11:06:55Z Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) Гурбик, А. Історія 2006 Article Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 281-307. — укр. XXXX-0035 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78844 uk Україна в Центрально-Східній Європі Інститут історії України НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Ukrainian |
| topic |
Історія Історія |
| spellingShingle |
Історія Історія Гурбик, А. Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) Україна в Центрально-Східній Європі |
| format |
Article |
| author |
Гурбик, А. |
| author_facet |
Гурбик, А. |
| author_sort |
Гурбик, А. |
| title |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) |
| title_short |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) |
| title_full |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) |
| title_fullStr |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) |
| title_full_unstemmed |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) |
| title_sort |
похід військ раднотської коаліції на варщаву та повернення на україну (1657 рік) |
| publisher |
Інститут історії України НАН України |
| publishDate |
2006 |
| topic_facet |
Історія |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/78844 |
| citation_txt |
Похід військ Раднотської коаліції на Варщаву та повернення на Україну (1657 рік) / А. Гурбик // Україна в Центрально-Східній Європі: Зб. наук. пр. — К.: Інститут історії України НАН України, 2006. — Вип. 6. — С. 281-307. — укр. |
| series |
Україна в Центрально-Східній Європі |
| work_keys_str_mv |
AT gurbika pohídvíjsʹkradnotsʹkoíkoalícíínavarŝavutapovernennânaukraínu1657rík |
| first_indexed |
2025-07-06T02:57:17Z |
| last_indexed |
2025-07-06T02:57:17Z |
| _version_ |
1836864648237809664 |
| fulltext |
Àíäðié Ãóðáèê
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯
ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ ÒÀ ÏÎÂÅÐÍÅÍÍß Â ÓÊÐÀ¯ÍÓ
(1657 ðiê)
Ï
îõiä âiéñüê Ðàä íî òñüêî¿ êî àëiöi¿ íà ïiâíi÷íî-ñõiäíi
òå ðå íè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ òà ïîä àëü øå îïà íó âàí íÿ
íèìè Áðåñ òà (7 òðàâ íÿ 1657 ð.) çà âåð øè ëè ÷åð ãî âèé
åòàï âiéíè ñî þç íèõ àðìié ïðî òè Ïîëüùi1. Îñòàííi âñå ùå çáåð iãà -
ëè ñòðà òå ãi÷íó iíiöià òè âó òà ÷è ñåëü íó ïå ðå âà ãó íàä ðîç ïî ðî øå íè -
ìè ïiäðî çäiëà ìè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ é ñïîä iâà ëè ñÿ, ïå ðå ãðó ïó âàâ øè
ñèëè (ïëà íó âà ëî ñÿ íà âiòü äîï ðà âè òè â Ïîëü ùó äî äàò êîâi ïiäðî ç -
äiëè iç Ïðóñi¿), çà âäà òè ïî ëüñüêié ñòî ðîíi âèð iøàëü íî¿ ïî ðàç êè.
Õî÷à äî ñèòü î÷å âèä íè ìè ñòà âà ëè ïðî ðà õóí êè òà îá’ºêòèâíi òðóä -
íîùi ïîä àëü øî¿ êàì ïàíi¿ øâå äñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèõ
âiéñüê. Äî îñòàííiõ âiäíî ñè ëè ñÿ íå âèï ðàâ äà íî çà òÿæ íèé (êiëüêàìi -
ñÿ÷íèé) òà íå ÷iòêî àê öåí òî âà íèé õà ðàê òåð âå äåí íÿ áî éî âèõ äié
(ïðî ùî ñâiä÷è ëî íà âiòü çà íàä òî òðè âà ëå ïå ðå áó âàí íÿ ó Áðåñòi), ùî
ïðè çâå ëî äî âêëþ ÷åí íÿ ìå õàíiçìiâ âiäíîâ ëåí íÿ ãå î ïîë iòè÷ íî¿
ðiâíî âà ãè â Öåí òðàëü íî-Ñõiäíié ªâðîïi ÷å ðåç âòÿ ãó âàí íÿ â êîí -
ôëiêò âñå íî âèõ (÷àñ òî ïî òóæ íèõ) äåð æàâ, à òà êîæ íà ðîñ òàí íÿ íà
öüî ìó ôîíi ñó ïåðíèö òâà òà ñó ïåðå÷îê, ÿê ïî ìiæ êî ìàí äó âàí íÿì
òàê i ñå ðåä ðÿ äî âèêiâ — ó÷àñ íèêiâ Ðàä íî òñüêî¿ êî àëiöi¿.
Íà ïî ÷àò êó äðó ãî¿ äå êà äè òðàâ íÿ 1657 ð.* òðàíñ iëüâà í -
ñüêî-óêð à¿íñüêà àð ìiÿ íà ìà ãà ëà ñÿ ÿê íàé øâèä øå âè ðó øè òè ç Áðåñ -
òà â ïî õiä íà Âàð øà âó. Öåé íà ïðÿ ìîê ãå íå ðàëü íî ãî íà ñòó ïó áóâ
îá ðà íèé ãî ëîâ íèì ÷è íîì ÷å ðåç òå, ùî ñþäè íà ïðàâ ëÿ ëè ñÿ îñíîâíi
øâåäñüêi ñèëè íà ÷îëi ç êî ðî ëåì Êàð ëîì Õ Ãóñ òà âîì (1654–1660),
ÿêèé çìó øå íèé áóâ ñïiøíî ïå ðå ïðàâ ëÿ òè ñâîþ àð ìiþ äëÿ çà õèñ òó
Øâåöi¿ âiä Äàíi¿¿. Îñòàí íÿ, îãî ëî ñèâ øè øâå äàì âiéíó, íà ìà ãà ëà ñÿ
ïî âåð íó òè ñîái ïà íó âàí íÿ íà Áàë òèöi òà àíó ëþ âà òè íà â’ÿ çà íèé ¿é
Óêðà¿íà â Öåíòðàëüíî-Ñõ³äí³é ªâðîï³, ¹ 6, 2006 281
* Äà òó âàí íÿ ó ñòàòòi ïîäàºòüñÿ çà þë ià íñüêèì (ñòà ðèì) ñòè ëåì. Ðiçíè öÿ
ìiæ îñòàííiì òà ãðè ãîð ià íñüêèì (íî âèì) äëÿ ÕVII ñò. ñòà íî âèòü 10 äíiâ.
ìèð ó Áðåì ñåá ðó 1645 ð. Îñü ÿê ïè ñàâ ïðî âiäõiä øâåäiâ iç Ïîëüøi
øâå äñüêèé iñòî ðèê ². Àíäåðññîí: «Òå ïåð, çäà âà ëî ñÿ, âiéíà êè íó ëà
Øâåö iþ â áå çîä íþ áiä. Àëå iç âïåâ íå íiñòþ ëó íà òè êà Êàðë Ãóñ òàâ
çóìiâ âè êî ðèñ òà òè öå êðè òè÷ íå ñòà íî âè ùå òàê, ùî âñi áóëè ïðè ãî -
ëîì øåíi. Âií ðó øèâ ïî õî äîì ïðÿ ìî íà Äàí iþ… éîãî âèáið çà ñîáiâ
÷àñ òî îøå ëå øó âàâ i îçà äà ÷ó âàâ — ñàìå â öüî ìó áóëà éîãî ñèëà ÿê
âîºíà ÷àëü íè êà»2. Ïðî ñó âà þ ÷èñü ñïiøíèì ìàð øåì íà çà õiä Ïîëü -
ùi, øâå äñüêà àð ìiÿ ó 20-õ ÷èñ ëàõ òðàâ íÿ áóëà âæå â Ïóë òóñ êó ïiâ -
íi÷ íiøå Âàð øà âè é äàëi ðó õà ëàñü ó íà ïðÿì êó Øëåç âèã-Ãîëøòi íi¿3.
Òèì ÷à ñîì ãî ëîâ íîþ íàäiºþ òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ Ä’ºð -
äÿ II Ðà êîöi (1648–1660) â ïîä àëü øî ìó óñïiøíî ìó ðîç ãîð òàííi
âñiº¿ âiéñüêî âî¿ êàì ïàíi¿ 1657 ð. â Ïîëüùi áóëî íîâå ç’ºäíàí íÿ iç
øâå äñüêè ìè âiéñüêà ìè, ÿêi ñïiøíèì ìàð øåì ðó øè ëè íà çà õiä
Ïîëüùi. Àëå îïå ðà òèâ íî (âñëiä çà øâå äà ìè) ðîç ïî ÷à òè ñïiëüíèé
òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèé ïî õiä íà Âàð øà âó çà âà äè ëè çà âî ðó -
øåí íÿ â êî çàöü êî ìó òà áîði, ÿêèé ðîç òà øî âó âàâ ñÿ â òðüîõ ìè ëÿõ
âiä ñå ìè ãðà äñüêî ãî îá îçó. ßê ñïîâ iùàâ Ðà êîöi, «íå ñïîä iâà íî ñå ðåä
êî çàêiâ âè íèê íî âèé áóíò, âîíè íå õîò iëè ñëó õà òè ñÿ ñâ ñòàð øè -
íè i éòè çà òà áî ðîì ìî¿ì, à ñòà ëè ëà äè òè ñÿ äî ïî âî ðî òó â [Óêðà¿ íó].
Î 12 ãî äèíi ïî ïî ëóäíi ãåòü ìàí [À. Æäà íî âè÷], áóâ øè â 3 ìè ëÿõ
âiä ìîãî òà áî ðó, äàâ ìåíi ïðî öå çíà òè… ÿ ïî ñè ëàþ äî íèõ, ùîá
âîíè éøëè çà ìíîþ ç âèá ðà íè ìè ëþäü ìè»4.
Íà êàç íî ìó ãåòü ìà íó À. Æäà íî âè ÷ó, à òà êîæ Þ. Íå ìè ðè ÷ó,
Ö. Øòåð íáà õó òà iíøèì ïî ëêîâ íêàì âäà ëî ñÿ îïà íó âà òè ñè òó àö iþ,
i óêð à¿íñüêèé êîð ïóñ ðàç îì iç îñíîâ íè ìè ñè ëà ìè Ðà êîöi, ÿêèé çà -
ëè øèâ ó Áðåñòi ñâîþ çà ëî ãó, ðà íåíü êî 15 òðàâ íÿ âè ðó øèâ ó ïî õiä.
Íàä âå÷ið âiéñüêà ïðè áó ëè ó Òiëåñ íå. Ïîòiì äåêiëüêà äíiâ ñòî ÿ ëè íà
Áó áåëi i 20 òðàâ íÿ íà ïðà âè ëè ñÿ äî Ñå ìÿ òè÷. Ó öåé æå äåíü ç’ºäíà -
ëè ñÿ iç øâå äñüêèì êîð ïó ñîì ïiä êî ìàí äîþ ãå íå ðà ëà Ñòåí áî êà,
ÿêèé Êàðë Õ Ãóñ òàâ çà ëè øèâ äëÿ ïiäìî ãè ñî þç íè êàì. 21 òðàâ íÿ ñî -
þç íi âiéñüêà ñòà ëè â Äðî ãè ÷èíi. Ïiñëÿ äâî äåí íî ãî âiäïî ÷èí êó
24 òðàâ íÿ ïiäiéøëè äî Ãî ðîä êà, äå íà òðà ïè ëè íà ïî ëüñüêèé ïiäðîç -
äië. Çà îñòàííiì áóëî îðãàí içî âà íî ïå ðå ñëiäó âàí íÿ. 25 òðàâ íÿ ñî -
þç íè êè ó ñëiä çà ïî ëÿ êà ìè ïðî é øëè Áðîê, 26 — Ñî ëîõ âåí i
28 òðàâ íÿ ïiäiéøëè äî Ïíºâà, äå ïî ëüñüêèé çà ãií òàêè çóìiâ âiäi -
ðâà òè ñÿ âiä ïå ðå ñëiäó âà÷iâ. Òîìó â ïîä àëü øî ìó òðàíñ iëüâà í ñüêî-
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
282
óêðà¿íñüêi âiéñüêà âçÿ ëè êóðñ íà Ïóë òóñê i ÷å ðåç òðè äíi 31 òðàâ íÿ
ñòà ëè ïiä ìiñòîì. Äî Âàð øà âè çà ëè øà ëî ñÿ çîâñiì áëèçü êî, à òîìó,
íå ìåø êà þ ÷è, ñî þç íè êè 1 ÷åð âíÿ ïðî é øëè Íàñºëüñê, 2 — Öºê -
øèí, 3 — ôîð ñó âà ëè ð. Âiñëó ïiä Çàê ðî ÷è ìîì i 4 ÷åð âíÿ, ïðî é øîâ -
øè âiä Áðåñ òà ìàé æå 300 êì çà 21 äåíü (ç ÿêèõ 13 äíiâ ïðè ïà äà ëî íà
ïî õiä, à 8 íà ïî ñòî¿), ñî þçíi âiéñüêà îòî ÷è ëè ñòî ëè öþ Ðå÷i Ïîñ ïî -
ëè òî¿ — Âàð øà âó 5.
Íàç äîã íà òè Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà ç îñíîâ íè ìè ñè ëà ìè øâå äñüêî¿
àðìi¿ Ðà êîöi òà Æäà íî âè÷ íå çìîã ëè, îñêiëüêè øâå äñüêèé êî ðîëü çi
ñâî¿ì âiéñüêîì âæå 4 òðàâ íÿ áóâ ó Òî ðóíi é, íå çà òðè ìó þ ÷èñü, âè -
ðó øèâ äàëi íà Ïî ìîð ’ÿ*. Àëå òàêi êàð äè íàëüíi é íå óçãîä æåíi ïî âî -
ðî òè âè ÿ âè ëè ñÿ íå ñïîä iâà íè ìè íå ëèøå äëÿ âî ðîãiâ, àëå é äëÿ ñî -
þç íèêiâ Øâåöi¿. Òð àíñiëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà, çà ëè øåíi
Êàð ëîì Õ Ãóñ òà âîì â ñå ðå äèíi Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ é äåùî öèì ïðè ãî -
ëîì øåíi, ñâî¿ ìè ñè ëà ìè âèð iøè ëè âçÿ òè â îá ëî ãó Âàð øà âó. Íàé -
ðàí iøå íà âàð øà âñüêî ìó ïå ðå äìiñòi ç’ÿ âè ëè ñÿ àð’ºðãàð äè óêð à -
¿íñüêèõ êî çàêiâ, ÿêi ïðî âà äè ëè ðîçâiäêó êîëî ìiñòà âæå 2 ÷åð âíÿ,
òîá òî çà êiëüêà äíiâ äî ïðè áóò òÿ îñíîâ íèõ êî àëiöiéíèõ ñèë. Ìà þ -
÷è íàä iþ íà äîá ð îâiëüíó çäà ÷ó ìiñòà, Ðà êîöi òà Æäà íî âè÷ âèð iøè -
ëè øëÿ õîì ïå ðå ãî âîðiâ ñõè ëè òè âàð øàâ ’ÿí äî êàï iòó ëÿöi¿. Ç öiºþ
ìå òîþ Áî ãóñ ëà âñüêèé ïèøå ëèñ òà iç ñîþçíî ãî îá îçó äî êàø òå ëÿ íà
Âàð øà âè ß. Îáî ðñüêî ãî, àëå òîé íå ìàâ ïî âíî âà æåíü ïðè é ìà òè
ïîä iáíi ðiøåí íÿ (âií áóâ ëèøå êî ìàí äó âà ÷åì 1000 êiííî òè). À êî -
ìåí äàíò ìiñòà íå ñòàâ ðå à ãó âà òè íà ïîä iáíå çâåð íåí íÿ. Çãî äîì,
êîëè âæå ïiä ñòiíà ìè Âàð øà âè ñòà ëè îñíîâíi ñèëè òðàíñ iëüâà í -
ñüêî- óêð à¿íñüêèõ âiéñüê (4 ÷åð âíÿ), ÷è ñåëüíiñòü ÿêèõ ñÿ ãà ëà áëèçü -
êî 30 000, áóëî âèð iøå íî â ïå ðå ìî âè íàõ ñêî ðèñ òà òè ñÿ ïî ñëó ãà ìè
êè¿âñüêî ãî ïiäêî ìîð iÿ Þ. Íå ìè ðè ÷à (1612–1659)**, ÿêèé ìàâ ó
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
283
* Ó ïîä àëü øî ìó Êàðë Õ Ãóñ òàâ íà ïàâ íà Äàí iþ ç ïiâäíÿ, âîñ å íè 1657 ð.
îêó ïó âàâ âñþ Þòëàí äiþ i â 1658 ð. ïðè ìó ñèâ äàò ÷àí äî ìèð íî ãî äî ãî âî -
ðó â Ðîñêiëüäå, çà ÿêèì Øâåö iÿ çäî áó ëà íîâi òå ðè òîð iàëüíi íàä áàí íÿ. Çãî -
äîì, ïðàã íó ÷è çà õî ïè òè óñþ Äàí iþ, Êàðë Õ Ãóñ òàâ çíî âó îãî ëî ñèâ âiéíó
îñòàííié, àëå ïiñëÿ íå âäà ëî¿ ñïðî áè îâî ëîä iòè Êî ïåí ãà ãå íîì ó ëþ òî ìó
1660 ð. ðàï òî âî ïî ìåð.
** Þ. Íå ìè ðè÷ ç ïî ÷àò êîì Âèç âîëü íî¿ âiéíè â Óêðà¿íi, ÿêó âií çóñòðiâ íå -
ïðè ÿç íî, âî þ âàâ â ÷èíi ãå íå ðàë-ïî ëêîâ íè êà êî ð îëiâñüêî¿ àðìi¿, áóâ ïî ñ -
Âàð øàâi ñâî¿ çâ’ÿç êè6. 6 ÷åð âíÿ 1657 ð. Þ. Íå ìè ðè÷ ïèøå iç
âiéñüêî âî ãî îá îçó ïî áëè çó Âàð øà âè äâà ëèñ òè. Ïåð øèé iç íèõ
áóëî íà ïðàâ ëå íî âàð øà âñüêî ìó êî ìåí äàí òó Å. Ëàí öêî ìó, äî ÿêî ãî
Þ. Íå ìè ðè÷ çâåð òàâ ñÿ iç ñëî âà ìè: «Ìié ìè ëîñ òè âèé ïàíå… óâà -
æèø äîá ðèì ðî çó ìîì, ùî çà îá îðî íó ìຠÂàð øà âà, ÿê áà ãà òî ëþ -
äåé äî ¿¿ îá îðî íè, ñêiëüêè ïî ðî õó, çâàæ íà òå, ùî âiéñüêî [Ðàä íî ò -
ñüêî¿ êî àëiöi¿] òå ÿêå â÷î ðà ìîã ëî óâiéòè [äî ìiñòà] i ÿêå ñüî ãîäíi i
çà âòðà ïiäõî äèòü, ïî áà ÷èø, ç âå ëè êè ìè ãàð ìà òà ìè ñòðè ìà òè º ði÷
íå ìèñ ëè ìà äëÿ ëþ äñüêî ãî ðî çó ìó. Äî ïî ìî ãè òåæ æîä íî¿ ÂÌ
ÌÌÏ ñïîä iâà òè ñÿ íå ìî æåø, êî ëèæ âèé øîâ øè ç Ïðóñ, i áiëüøå
ïiâòî ðàñ òà ìèëü ïðî é øîâ øè [ìè] æîä íî ãî îïî ðó âiéñüêà ïî ëü -
ñüêî ãî àáî ëè òî âñüêî ãî íå ìàëè. ßêå çà Áî æîþ êà ðîþ ðîç ïî ðî øå -
íå ðîçiéøëî ñÿ i íå äຠïðî ñåáå çíà òè. Ñàìié Âàð øàâi, ùî ìîæå çà -
ëè øà òè ñÿ iíøî ãî ÿê ïiääà òè ñÿ âiéñüêàì Øâå äñüêèì, Óãî ðñüêèì,
Êî çàöü êèì, Âî ëîñü êèì, Ìóë òÿ íñüêèì»7. Êðiì òîãî, Íå ìè ðè÷ ãà -
ðàí òó âàâ êî ìåí äàí òó Âàð øà âè, ó âè ïàä êó çäà÷i ìiñòà, áåç ïå êó æè -
òå ëÿì òà ëî ÿëüíiñòü ñî þç íèöü êèõ àðìié. Ó ïðî òèâ íî ìó æ ðàçi
êè¿âñüêèé ïiäêî ìîðié çà çíà ÷àâ: «Áî ÿêùî øòóðì ïî ÷íåòü ñÿ çi âñiõ
áîêiâ ëþ äåé ÿêèõ º áiëüøå íiæ 150 òè ñÿ÷ [òóò Íå ìè ðè÷ ÿâíî ïå ðå -
áiëü øèâ ÷è ñåëüíiñòü ñî þç íèöü êèõ âiéñüê, áà æà þ ÷è ñõè ëè òè êî ìåí -
äàí òà äî çäà÷i ìiñòà. — À. Ã.] ïî ãà ìó âà òè áóäå íå ðå àëü íî»8. À òî ìó,
ïiäêðåñ ëþ âàâ Íå ìè ðè÷, ùîá çà ïî áiãòè âå ëè êèì æåð òâàì òà ðóé íó -
âàí íÿì, «íå ñëiä ïî ãîð äó âà òè ïðè ÿ ò åëüñüêîþ ìîºþ ðà äîþ»9.
Ó âiäïîâiäü êî ìåí äàíò Âàð øà âè 7 ÷åð âíÿ 1657 ð. ââi÷ëè âî
âiäïè ñàâ: «Âåëü ìîæ íèé ìè ëîñ òè âèé ïàíå ïiäêî ìîðié êè¿âñüêèé
ìié ìè ëîñ òè âèé ïàíå i ïðè ÿ òå ëþ», à äàëi ñïîâ iùàâ, ùî ãî òî âèé
áóäå ñëó æè òè òðàíñ iëüâà íñüêî ìó êíÿ çþ, êîëè òîé êî ðî íóºòüñÿ íà
ïî ëüñüêèé ïðå ñòîë, à ïîêè íå ìîæå ïî ðó øó âà òè ïðè ñÿ ãó íè -
íiøíüî ìó êî ðî ëþ i Áîãó. Äàëi êî ìåí äàíò ïðî õàâ Íå ìè ðè ÷à ïî êëî -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
284
ëîì íà ïå ðå ãî âî ðàõ ç óêð à¿íñüêîþ ñòî ðî íîþ. ²ç 1655 ð. âæå â ÷èíi ãå íå -
ðàë-ìà éî ðà øâå äñüêî¿ àðìi¿ âî þ âàâ ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿.  ÷àñ Ðàä íî -
òñüêî¿ êî àëiöi¿ áðàâ ó÷àñòü ó ñïiëüíî ìó ïî õîäi ïî êî ðîí íèõ çåì ëÿõ, áóâ
êî ìåí äàí òîì Áðåñ òà, âè êî íó âàâ ïî ñå ðåä íèöüêi ôóíê öi¿ ìiæ ó÷àñ íè êà ìè
àëü ÿí ñó: òðàíñ iëüâàí öÿ ìè òà óêðà¿ íöÿ ìè. ²ç ïî âåð íåí íÿì âiéñüêà À. Æäà -
íî âè ÷à ç Ïîëüùi, âiäáóâ äî Á. Õìåëü íèöü êî ãî â ×è ãè ðèí, äå îò ðè ìàâ
çâàí íÿ ïî ëêîâ íè êà òà ïå ðåé øîâ ó ïðà âîñ ëàâ ’ÿ.
ïî òà òè ïå ðåä òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèì êî ìàí äó âàí íÿì, ùîá
¿õíi âiéñüêà íå ðî çî ðþ âà ëè ìiñòî, à ïî ñòó ïè ëè ç íèì, ÿê çi Ëüâî -
âîì, Ñàì áî ðîì i Ïå ðå ìèø ëåì, âçÿâ øè ëèøå âè êóï10.
 äðó ãî ìó ëèñòi äî êàø òå ëÿ íà Âàð øà âè Íå ìè ðè÷ òåæ íà ãî -
ëî øó âàâ íà íå ä îöiëüíîñòi îïî ðó ìiñòà, ùî ìîæå ïðè çâåñ òè äî «ãè -
áåëi ëþ äåé, æiíîê i äiòåé, ðóé íó âàí íÿ êîñ òüîëiâ, çãó áè ïðå ëàòiâ».
Êè¿âñüêèé ïiäêî ìîðié âiäçíà ÷àâ i âiäñóòíiñòü ïî áëè çó ñòî ëèöi
îñíîâ íî¿ àðìi¿ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, ïðî ÿêó «ëåä âå º âiäîìiñòü i òî ïðî
äóæå ìàëó» i â ÿêié «äóæå ìàëî ëþ äåé ñòà íó øëÿ õå òñüêî ãî, à â
îñíîâ íî ìó òà òà ðè, ñåð áè òà iíøi ÷ó æî çåìöi àáî ïðî ñòi õëî ïè, ÿêi
ñàìi Ïîëü ùó ãðà áó âà ëè à ñòàí øëÿ õå òñüêèé íè ùè ëè, à êîëè ïî -
òðiáíî áóëî ñòà âà òè äî áèò âè âòiêà ëè, çà ëè øà þ ÷è äîìè âà øèõ ìè -
ëîñ òåé, âiä ÷îãî áà ãà òî íå âèí íèõ ëþ äåé ïî áî ðàõ, ëiñàõ i áî ëî òàõ
íà ñìåðòü i íà çíè ùåí íÿ âè äà âà ëè»11.
Íåç âà æà þ ÷è íà âèê ëà äåíi â ëèñ òàõ äî âî äè, âàð øàâ ’ÿ íè âèði -
øèëè áî ðî íè òè ñâîº ìiñòî. Ó öi âàæêi äíi æè òåëi Âàð øà âè äåíü i
íi÷ ìî ëè ëè ñÿ â õðà ìàõ, ïðî ñÿ ÷è Áîãà, àáè âiäâåð íóâ ìà ðî äå ðñòâà i
ãðà áóí êè. Äó õî âå íñòâî áåç ïå ðåð âíî âè ãî ëî øó âà ëî ïðî ìî âè ó êîñ -
òüî ëàõ, íà ðèí êàõ òà âó ëè öÿõ, çà êëè êà þ ÷è âàð øàâ ’ÿí äî îïî ðó,
îñêiëüêè øòóð ìè ðîç ïî ÷à ëè ñÿ âæå 4 ÷åð âíÿ. Íà çà õèñò ìiñòà ñòà ëè
íå ëèøå äî ðîñëi, àëå é ïiäëiòêè, ÿêi áðà ëè ó÷àñòü â óñïiøíèõ âè -
ëàç êàõ ïiä ìóðè ìiñòà. Ïðî òå ñî þçíi àðìi¿ âñå ùiëüíiøå áðà ëè Âàð -
øà âó â îá ëî ãó. Äëÿ åôåê òèâ íî¿ îðãàí içàöi¿ øòóð ìó ìiñòà Ðà êîöi
ïî ïðî õàâ øâå äñüêó ñòî ðî íó ïðî íà ïðàâ ëåí íÿ ïiä ñòiíè Âàð øà âè
äðà ãóíiâ òà âiäïî âiäíî ïiäãî òîâ ëå íèõ îôiöåðiâ. Àëå äî ìiñöÿ áî¿â
ïðè áó ëè íå ëèøå ñà ïå ðè é ôîð òèô iêà òî ðè, à é ñàì ãå íå ðàë Ñòåí -
áîê. ² õî÷à ïåðøi àòà êè ñî þç íèêiâ áóëè âiäáèòi, âñå æ êîëè áóëî çà -
õîï ëå íî ïà ëàö Êà çà íî âñüêèõ òà áåð íàð äè íñüêèé ìî íàñ òèð (â îñ òàí -
íüîìó âè ãîð iëè ïðè ïà ñè òà æèâíiñòü âàð øàâ ’ÿí), ÿêi óòðè ìó âà ëè ñÿ
ïiäðî çäiëà ìè Ðå ã óëüñüêî ãî, òî Âàð øà âà çìó øå íà áóëà êàï i òó ëþ -
âà òè. 7 ÷åð âíÿ ðîç ïî ÷à ëè ñÿ ïå ðå ãî âî ðè ùîäî óìîâ êàï iòó ëÿ öi¿ ïî -
ëüñüêî¿ ñòî ëèöi, é Âàð øà âà ïå ðåé øëà äî ðóê òðàíñ iëüâà íñüêî-øâåä -
ñüêî-óêðà¿íñüêèõ âiéñüê12. Âiä iìåíi ìiñòà ðàé öÿ Àâãóñòèí Îðëå -
ìóñ âèï ëà òèâ Ä. Ðà êîöi âiäêóï ó 3642 çëî òèõ ïî ëüñüêèõ. Ñòî ðî íè
îá ìiíÿ ëè ñÿ ïî ëî íå íè ìè òà òðî ôåé íè ìè õî ðóã âà ìè é øòàí äàð òà -
ìè. Âàð øà âñüêà çà ëî ãà íà ÷îëi ç êî ìåí äàí òîì Å. Ëà íñüêèì ìàëà
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
285
ïiä êîí âîºì ñî þç íèêiâ âèé òè ç ìiñòà é íà ïðà âè òè ñÿ äî Ðàâè. Ðà êîöi
ãà ðàí òó âàâ áåç ïå êó ìî íàñ òè ðÿì òà æè òå ëÿì ìiñòà, àëå áóëî íà êà çà -
íî çðóé íó âà òè âñi ìiñüêi ìóðè òà áàø òè. Äå ÿêi ïiäðî çäiëè ñî þç -
íèêiâ, ïiäêóï ëåíi ìiùà íà ìè, íå ïî ñïiøà ëè âè êî íó âà òè îñòàííi íà -
êà çè ñâî ãî êî ìàí äó âàí íÿ, íà òîìiñòü îêðåìi õî ðóã âè ïå ðå ìîæöiâ
çà âäà ëè ðóé íó âàíü âàð øà âñüêèì îêî ëè öÿì òà Íî âî ìó Ìiñòó. Çîê -
ðå ìà, øâå äñüêèé ãå íå ðàë Ñòåí áîê (áåç âiäî ìà ÿêî ãî áóëî óêëà äå íî
êàï iòó ëÿö iþ) çà çíà ÷àâ, ùî âií íi÷î ãî íå ãà ðàí òó âàâ ïî ëüñüêié ñòî -
ëèöi, à òîìó òðàê òóº ¿¿ ìåø êàíöiâ ÿê íå ïðè ÿ òåëiâ13.
 îêó ïî âàíié ñî þç íè êà ìè Âàð øàâi áóëî ñïà ëå íî êî ð î ëiâ -
ñüêèé ïà ëàö, ìî íàñ òèði íà ïå ðå äìiñòi, ïî ãðà áî âà íî iíøi ñâÿ òèíi14.
Çà ñâiä÷åí íÿ ìè Ïó ôåí äîð ôà, «ðÿ äî âè êè-øâå äè òåæ ïî ñâîºâî ëè ëè
â ìiñòi, Ðà êîöi çà öå ðî áèâ ¿ì çà êè äè, àëå Ñòåí áîê âiäïîâ iäàâ, ùî
ïî ïå ðåä íÿ íå âiðíiñòü âàð øàâ ’ÿí çðî áè ëà éîìó íå íà âèñ íèì öå
ìiñòî»15 (àäæå øâå äè âæå äâi÷i çäî áó âà ëè Âàð øà âó: 29 ñåð ïíÿ
1655 ð. òà â áèòâi 18–20 ëèï íÿ 1656 ð. — À. Ã.).
Äåíü âçÿò òÿ Âàð øà âè ñòàâ ÷îð íèì äíåì íå ëèøå äëÿ ïî -
ëÿêiâ, àëå i äëÿ Òð àíñiëüâàíi¿, îñêiëüêè çà iðîíiºþ äîëi ó âiäïîâiäü
íà ïî õiä Ðà êîöi ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ òà íà ìà ãà þ ÷èñü ïî ìñòè òè -
ñÿ çà ðî çî ðåíi ñâî¿ ìàºòíîñòi (ïî áëè çó Ëàí öó òà) ìàð øà ëîê Þ. Ëþ -
áî ìè ðñüêèé ç âiéñüêîì ñòàâ ïiä Ìóí êà ÷åì i âè äàâ ìàí iôåñò ïðî íà -
ìið «âîã íåì i ìå ÷åì» ïðî é òè Ñå ìèã ðàä äÿì. Çà êî ðîò êèé ÷àñ âié -
ñüêî ìàð øàë êà, ÿêå íà ëi÷ó âà ëî 4000 ÷î ëîâiê, çíà÷ íî çáiëüøè ëî ñÿ,
îñêiëüêè áà ãà òî ïî ëüñüêèõ âî ÿêiâ æà äà ëî ïî ìñòè çà ðî çî ðåí íÿ
ñâ çåìëi. Öÿ âå ëè êà àð ìiÿ çà êiëüêà òèæíiâ ñïóñ òî øè ëà âî ëîäi í -
íÿ Ðà êîöi â êîì iòà òàõ Áå ðåã Óãî ÷à, Çàé ìàð, çà ìêè Ïiäõåðií, Øåíò
Ìiêëîø i Ðà êîñ, ìiñòà Ìóí êà÷, Âàðè, Áå ðåã-Øàø i ïî íàä 300 ñië16.
Ðà êîöi òà òðàíñ iëüâàíñüêi âiéñüêà, ÿêi ïå ðå áó âà ëè ó Âàð øàâi,
íi÷î ãî íå çíà ëè ïðî ñïóñ òî øåí íÿ ñâî¿õ êîì iòàòiâ. Àëå òðè âî ãà â
ñî þçíié àðìi¿ íà ðîñ òà ëà ç êîæ íèì äíåì. Ïî-ïåð øå, Ðà êîöi i Æäà -
íî âè÷ îñòà òî÷ íî çðî çóì iëè, ùî Êàðë Õ Ãóñ òàâ íå ñêî ðî ïî âåð íåòü -
ñÿ iç Ïî ìîð ’ÿ äëÿ ñïiëüíèõ ïîä àëü øèõ âiéñüêî âèõ îïå ðàöié ó
Ïîëü ùi, à îòæå ùî òðàíñ iëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêié àðìi¿ äî âå äåòü ñÿ
íà ñâî¿õ ïëå ÷àõ íå ñòè ïîä àëü øèé òÿ ãàð âiéñüêî âî¿ êàì ïàíi¿. Ïiñëÿ
æ òîãî, ÿê Øòåð íáàõ 11 ÷åð âíÿ 1657 ð. ïî âiäî ìèâ ñî þç íè êàì, ùî
øâå äñüêèé êî ðîëü íà êà çàâ 3000 êîð ïó ñó Ñòåí áî êà éòè ç Âàð øà âè
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
286
äî îñíîâ íî¿ øâå äñüêî¿ àðìi¿, Ðà êîöi ïî ÷àâ äó ìà òè íå ïðî ÿêiñü çäî -
áóò êè â Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié, à ïðî áåç ïå÷ íèé âiäñòóï ñâî¿õ âiéñüê äî
Òð àíñiëüâàíi¿. Íà îñòà òîê âií â äî ñèòü ðiçêèõ òî íàõ çà ñó äèâ ïîçè -
öiþ øâå äñüêî¿ ñòî ðî íè: «Ñèäiâ ïðà âèâ ñîái ñïî êiéíî âäî ìà, ïî ëÿ -
êè îá iöÿ ëè ìåíi êî ðî íó, áóâ ¿ì ïðî òè øâåäiâ äî ïî ìà ãàâ; öiñàð, öàð,
òà òà ðè ïî ãðî æó âà ëè, à ÿ íå çâà æà þ ÷è íi íà ùî ç ìè ëîñòi äî êî ðî ëÿ
[Øâåöi¿] ñîþç ç âàìè óêëàâ, çè ìîþ íå ïðî õiäíè ìè øëÿ õà ìè íà äî -
ïî ìî ãó âàì ïðè áóâ, — à òå ïåð êîëè íå ïðè ÿ òåëi ñâî¿ ñèëè çòÿã íó ëè,
çà ëè øàºòå ìåíå âñó ïå ðå÷ ÷iòêèì ñòàò òÿì ñî þç íî¿ óãî äè. Êà çà ëà
ìåíi äðó æè íà òà iíøi â Ñå ìèã ðàääi, ùî âè ìåíå îøó êàºòå. À òå ïåð
äiéñíî ðî çiðâà ëè ñîþç i ïðàâ äó ãî âî ðèâ êàí öëåð óãî ðñüêèé, ùî
øâå äè òiëüêè ñâ âè ãî äè øó êà þòü»17.
Ïî áà ÷èâ øè áåç ïåð ñïåê òèâíiñòü ïîä àëü øî ãî ïå ðå áó âàí íÿ ó
Âàð øàâi, Ðà êîöi âèð iøèâ ðó øè òè âiéñüêà äî Êðà êî âà. Ñî þçíi ñèëè
â äà íèé ÷àñ ïiä Âàð øà âîþ, ÿê ñâiä÷èâ ²âàí Áî øè íà ç ïî ëêó Ôå ðåí -
öà Ñåð áè íà, ìàëè òà êèé ñêëàä: «Êî çàöü êî ãî âiéñüêà 6000, ãåòü ìà -
íîì Àíòîí êè¿âñüêèé, Áî ãóí çà îá îçíî ãî i îä íî ÷àñ íî êî ìàí äóº ïîë -
êîì, çâè ÷àéíi ïî ëêîâ íè êè Ôå ðåíö Ñåð áèí çà ðà çîì êî ìåí äàíò ñòî -
ðîæi, ïî ëêîâ íèê Ñó ëè ìåí êî, ïî ëêîâ íèê áiëî ö åðêiâñüêèé, êîò ðî ãî
iìåíi íå çíàº. Ìຠùå ãåòü ìàí Àíòîí ïî ëêîâ íè êà íàä ÿíè ÷à ðà ìè,
êîò ðèõ îäíà ÷å òiëüêè 50, àëå éîãî âiäiñëàâ äî Õìåëü íèöü êî ãî ïî ñ -
ëîì ç Áå ðåñ òÿ â 150 êî íÿõ i òèõ ÿíè ÷àðiâ âiäiñëàâ ç íèì, áî âàæ êî
áóëî ç íèìè — íå áóëî ÷èì ïëà òè òè»18. ²íøèé î÷å âè äåöü äî ïîâ -
íþ âàâ: «Ìîë äà âà íè, âî ëî õè i êî çà êè ìà þòü íà ìið ïðî âî äè òè Ðà êî -
ö iÿ äî Êðà êî âà, àëå òàì ïî êè íó òè… òàê âîíè ñîái óðà äè ëè. Ñêiëüêè
òå ïåð ç íèìè ñà ìèõ óãîðöiâ, òîãî íå ìîæ íà ïåâ íî çíà òè… ìîæå
áóòè ñà ìèõ óãîðöiâ 16000»19.
Êðiì òîãî, ïî ÷à ëî ñÿ çìiøó âàí íÿ ñî þç íèöü êèõ ñèë, ÿêi ðàí i øå
òðè ìà ëè ñÿ îêðå ìè ìè ïiäðî çäiëà ìè. Òàê, ïiä Âàð øà âîþ 8 ÷åð â íÿ ó ïî -
ëîí ïî òðà ïèâ çâå äå íèé ðî çâiäó âàë íèé çà ãií iç 300 êî çàêiâ òà ìîë äà -
âàí. Òóò æå ó Âàð øàâi çà âìiëå óïð àâëiííÿ âiéñüêà ìè À. Æäà íî âè÷
äî ìiãñÿ ó Ðà êîöi, ùîá ïiä êî ìàí äó êî çàöü êî ãî ïî ë êîâ íè êà Ôå ðåí öà
Ðàöà (Ñåð áè íà) áóâ ïå ðå äà íèé âå ëè êèé ïiä ðîç äië iç 5 000 êî çàêiâ òà
ñå ìè ãî ðîäöiâ, ÿêèé çãî äîì âiâ óñïiøíi áî¿ ìiæ Âàð øà âîþ i Ðà âîþ20.
Ðà êîöi, ÿêèé ùå ó Âàð øàâi øó êàâ ùî íàé ìåí øèõ ìîæ ëè âîñ -
òåé äëÿ ïå ðå ãî âîðiâ ç ïî ëüñüêîþ ñòî ðî íîþ çà ïî ñå ðåä íèö òâîì
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
287
Ñòà íiñëà âñüêî ãî, ïî áà ÷èâ øè âñþ áåç ðå çóëü òàòíiñòü ñâî¿õ ñïðîá,
äàâ êî ìàí äó äî ïî õî äó íà Êðàêiâ. Ùîá õî÷ ÿêîñü óáå ðåã òè âiéñüêà
âiä ïàí iêè, ñå ìè ãðà äñüêèé êíÿçü óïðî ñèâ Ñòåí áî êà (ÿêèé îò ðè ìàâ
10 ÷åð âíÿ âiä Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà íà êàç ïðè áó òè äî íüî ãî íà ç’ºäíàí -
íÿ) iç 3000-èì øâå äñüêèì êîð ïó ñîì âèñ òó ïè òè ðàç îì iç ñî þç íè ìè
âiéñüêà ìè iç Âàð øà âè, à âæå ïî òiì íå ïî ìiòíî âiäëó ÷è òè ñÿ. Êî à ëi -
öiéíà àð ìiÿ 11 ÷åð âíÿ âè ðó øè ëà iç ñòî ëèöi Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ íà
ïiâäåíü. Ïî ïå ðå äó éøëà òðàíñ iëüâà íñüêà àð ìiÿ, çà íåþ óêð à¿íñüêà,
à çà ìè êà ëà êî ëî íó íà âiäñòàíi â ïiâìèëi øâå äñüêà, ÿêà, çãiäíî äî -
ìîâ ëå íîñòi ç Ðà êîöi, ïî ñòó ïî âî âiäñòà âà ëà. Ñå ìèã ðà äñüêî-øâå ä -
ñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà, íà ðî ùó þ ÷è òåìï ïî õî äó, 12 ÷åð âíÿ âæå
áóëè ó Òàð ÷èíi, à 13 ïðè áó ëè ó Âàð êåí. Ñàìå òóò øâå äè, âiäñòàâ øè
íà ñòiëüêè, ùî çíèê ëè ç ïîëÿ çîðó ñî þç íèêiâ, ðiçêî ïî âåð íó ëè íà
Çàê ðî ÷èì. ßê çà ïè ñàâ ó ñâîºìó ùî äåí íè êó Ðå äåé, «â öåé äåíü ïî -
êè íó ëè øâå äè óãîðöiâ»21.
Òð àíñiëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà, ÿêi, çà ëè øè ëèñü áåç
îñíîâ íî ãî ñâî ãî ñî þç íè êà é îñòà òî÷ íî âòðà òè ëè íàä iþ íà áóäü-
ÿêó äî ïî ìî ãó, âèð iøè ëè ñòðiìêî âiäñòó ïà òè íà ïiâäåíü Ïîëüùi.
14 ÷åð âíÿ ñî þç íè êè ïðî é øëè Ðè ÷èâië, 15 — Ìåä æè ëÿñ, 16 — ßíî -
âåöü é Ñî ëåöü i 19 ÷åð âíÿ ñòà ëè â Ñàí äî ìèði. Ïðî òÿ ãîì êîæ íî ãî
äíÿ Ðà êîöi íà ïðó æå íî øó êàâ õî÷ íà é ìåí øèõ øëÿõiâ äî ïî ðî çóìií -
íÿ ç ïî ëüñüêîþ ñòî ðî íîþ. Íåâ ïèí íî âiäïðàâ ëÿâ ãiíöiâ iç ëèñ òà ìè
äî ßíà Êà çè ìè ðà, ×àð íåöü êî ãî, Ïî òîöü êî ãî, Ñàï iãè, Ãî ñå âñüêî ãî
òà iíøèõ ñà íîâ íèêiâ Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, îá iöÿ þ ÷è, â îá ìií íà ìèð íó
óãî äó, ïî âåð íó òè Êðàêiâ i Áðåñò, âiäøêî äó âà òè çà âäàíi çáèò êè òà
íà âiòü âèï ðà âè òè ÷àñ òè íó ñâî ãî âiéñüêà ïðî òè øâåäiâ. Àëå êî ðîëü
Ïîëüùi òà ðàäà ñå íà òó, íå çâà æà þ ÷è íà öi ëèñ òè òà ïðî õàí íÿ êî ðî -
ëå âè, íå ïî ãîä æó âà ëèñü íà ïiäïè ñàí íÿ ìèðó ç Ðà êîöi, îñòåð iãà þ -
÷èñü íà ñàì ïå ðåä òîãî, ùî òðàíñ iëüâà íñüêèé êíÿçü õî÷å ëèøå âèã -
ðà òè ÷àñ òà íå óøêîä æå íèì âèð âà òè ñÿ äî Òð àíñiëüâàíi¿ ÷è Óêðà¿ íè,
ùîá çíî âó ðîç ïî ÷à òè âiéíó.
 îêî ëè öÿõ Ñàí äî ìè ðó âiéñüêàì ñî þç íèêiâ ñòà ëî âiäî ìî,
ùî ìàð øà ëîê Ëþ áî ìè ðñüêèé iç âå ëè êîþ àðìiºþ âòîð ãñÿ äî Ñå ìè -
ã ðàä äÿ òà íè ùèòü ìiñòà i ñåëà. Îäíî ÷àñ íî íàä iéøëè âiäî ìîñòi ïðî
òå, ùî íà äî ïî ìî ãó Ïîëüùi âæå ïðè é øëî 17-òè ñÿ÷ íå àâñòðiéñüêå
âiéñüêî, ÿêå ðóõàºòüñÿ íà Êðàêiâ, à öiñà ðñüêèé ãå íå ðàë Õàò öôåëüä,
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
288
çà ëè øèâ øè ãàð ìà òè é ïiõî òó ïiä Ïií÷î âèì, ç êiííî òîþ êè íóâ ñÿ
íà âïå ðåé ìè òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêèì âiéñüêàì äî Âiñëè. Îä -
íî ÷àñ íî ïðè é øëè âiñòi é ïðî òà òàð, ÿêi ðó õà ëè ñÿ íà Âî ëî ùè íó òà
Ñå ìèã ðàä äÿ, ùî íà òëi õâî ðîá òà åï iäåìié â ñî þç íî ìó âiéñüêó ðî -
áè ëî ñè òó àö iþ ïà íi÷íîþ. Òð àíñiëüâàíñüêi âîºííà ÷àëü íè êè ðà äè ëè
Ðà êîöi âiäñòó ïà òè äî äî ìó é çà õè ùà òè ðiäíi êîì iòà òè. Àëå íà é ðå à -
ëiñ òè ÷íiøîþ áóëà ïî çèö iÿ êî ìàí äó âàí íÿ óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó,
ÿêå ðå êî ìåí äó âà ëî âiäõî äè òè íå íà ïiâäåíü, à íà ñõiä, â ìåæi
Óêðà¿ íè, îñêiëüêè øëÿõ íà Êðàêiâ âæå áóâ ôàê òè÷ íî âiäðiçà íèé
àâñòðiéöÿ ìè. Öüî ãî æ âè ìà ãàâ i Á. Õìåëü íèöü êèé, ÿêèé, ÿê ââà æà -
þòü Â. À. Ñìîëié òà Â. Ñ. Ñòå ïàí êîâ, çâà æà þ ÷è íà íå áåç ïå êó òà òàð -
ñüêîãî óäà ðó òà êîíôëiêò ìiæ Ðà êîöi é Æäà íî âè ÷åì, âæå äåñü
15 ÷åð âíÿ íà êà çàâ êî ìàí äó âà ÷ó êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó ðó õà òè ñÿ â áiê
Êàì ’ÿí öÿ-Ïîäiëüñüêî ãî, ùî ïå ðå äáà ÷à ëî ñïiëüíå ïðî ñó âàí íÿ óêðà -
¿íñüêî-óãîðñüêî¿ àðìi¿ â çà çíà ÷å íî ìó íà ïðÿì êó22.
Ðà êîöi ó òà êèõ åêñòðè ìàëü íèõ óìî âàõ íå ïðî ÿ âèâ ñåáå ÿê
âïåâ íå íèé ïî ëêî âî äåöü òà äà ëå êîã ëÿä íèé ñòðà òåã. Òð àíñiëüâà í -
ñüêèé êíÿçü íå ëèøå ôàê òè÷ íî âòðà ÷ຠêîí òðîëü íàä ñî þç íèì
âiéñüêîì, àëå é ñâî¿ì ðîç ïà ÷åì ñiº ïàí iêó â îòî ÷ó þ ÷èõ, õî÷à ñèëè,
ÿêi ç íèì éøëè, áóëè ùå äî ñèòü çíà÷íi (ïî íàä 30000 âî ÿêiâ). Øòåðí -
áàõ, ÿêèé òîäi ïå ðå áó âàâ ïðè øòàái Ðà êîöi, çãî äîì ïè ñàâ äî Êàð ëà
Ãóñ òà âà: «Ïiñëÿ òîãî ÿê àðìi¿ ðîç’ºäíà ëè ñÿ, ïî ðà äà ìè âà øî¿ êî ð î -
ëiâñüêî¿ âå ëè÷ íîñòi çëåã êî âà æå íî i êíÿçü íiáè òî éøîâ íà Êðàêiâ,
àëå âà ãà þ ÷èñü â äî ðîçi é òðè ìà þ ÷èñü Âiñëè. ß ïèëü íî ðà äèâ éîìó
ïî ñïiøà òè, ïîêè àâñòðiéöi íå îòî ÷è ëè ìiñòà: ñòà òè òà áî ðîì íàä
Âiñëîþ i òîäi â çà ëåæ íîñòi âiä îá ñòà âèí àáî äàòè áié, àáî âiäñòó ïè -
òè íà óãî ðñüêó ãðà íè öþ. Àëå éîãî çáåí òå æå íèé ðî çóì íå ïðè é ìàâ
ñïà ñåí íèõ äó ìîê, òàê íà÷å éîãî ôà òàëü íà çà ãè áåëü i ãà íåá íèé äî -
ãîâið âæå áóëè íå ìè íó÷i»23.
Ðîç ïà÷ Ðà êîöi ïå ðå äàâ ñÿ i òðàíñ iëüâà íñüêî ìó âiéñüêó, ÿêå
òåæ çà íå ïà ëî äó õîì i äåç îðãàí içó âà ëî ñÿ. Òî æ íå äèâ íî, ùî ñó ÷àñ -
íè êè, ïè øó ÷è ïðî óêð à¿íñüêèé êîð ïóñ, 24 ÷åð âíÿ 1657 ð. âiäçíà ÷à -
ëè: «Öå íà é êðà ùå âiéñüêî â àðìi¿ Ðà êîöi». Î÷å âèäöi òà êîæ ñïîâ i -
ùà ëè, ùî «êî çàöü êèé ïî ëêîâ íèê Àíòîí, ùî ç Ðà êîöiºì, íå âiäñòó -
ïèâ âiä íüî ãî, ïîêè íå ìàâ íà êà çó âiä Õìåëü íèöü êî ãî, à òå ïåð ìiæ
íèì i ñå ìè ãðàä öÿ ìè âiäíî ñè íè íå âiðíi, i öåé êî çàê ñòà âèòü ñâié
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
289
òàáið îêðå ìî ç ñâî¿ ìè 7 àáî 8 òè ñÿ ÷à ìè»24. Êðiì òîãî, äî óêð à ¿í -
ñüêèõ ïî ëêîâ íèêiâ ïå ðå õî äèòü i ïîä àëü øà ñòðà òå ãi÷íà iíiöià òè âà
òà óïð àâëiííÿ ñî þç íè ìè âiéñüêà ìè. Âè êî ðèñ òî âó þ ÷è, ç îä íî ãî
áîêó, ðîç ãóá ëåíiñòü òà íå ðiøó÷iñòü Ðà êîöi, ÿêèé çà ìiñòü òîãî, ùîá
óïåâ íå íî âåñ òè âiéñüêà, ïî ÷àâ ïðàê òè÷ íî òóï öþ âà òè íà ìiñöi íàä
Âiñëîþ ìiæ Ñàí äî ìè ðîì i Çà âè õîñ òîì, òà ïî áî þ þ ÷èñü, ùîá
òðàíñ iëüâà íñüêèé êíÿçü íå óêëàâ iç ïî ëÿ êà ìè ìèð, À. Æäà íî âè÷
íà êà çóº ñâîºìó êîð ïó ñó ïå ðå ïðà âè òè ñÿ ÷å ðåç Âiñëó. «Îòæå éäó ÷è
çà âî ëåþ êî çàêiâ, — ïè ñàâ Øòåð íáàõ, — ùîä íÿ øó êà ëè ìè ïå ðå -
ïðà âè ÷å ðåç Âiñëó, à íå çíàé øîâ øè 20 ÷åð âíÿ ïå ðåé øëè ìiæ Çà âè -
õîñ òîì i Ñàí äî ìè ðîì ç íå çâè ÷àé íîþ øâ èäêiñòþ íà ÷îâ íàõ, ïàð êà -
íàõ i âñiëÿ êèõ ïëà âà þ ÷èõ çà ñî áàõ»25. Ãð îíäñüêèé áiëüø äå òàëü íî
îïè ñàâ âñþ ñêëàäíiñòü ïå ðå ïðà âè: «² òàêè âçÿ ëà ãîðó äóì êà ëè øè -
òè íà âîëþ áîæó Êðàêiâ i Áå ðåñ òÿ [Áðåñò] i âåð òà òèñü òó äîþ çâiäêè
ïðè é øëè. Ñòà ëè äó ìà òè, ÿê ïå ðåé òè Âiñëó, ùî áóëî äà ëå êî âàæ ÷å
ïðè ïî âî ðîòi, áî ðîç ëè ëà ñÿ äà ëå êî áiëüøå, íiæ â ïî õîäi íà Êðà -
êiâ — òîäi áåç òðó äó ¿¿ ïå ðåé øëè. Àëå ïî ìîã ëè êî çà êè, ïå ðå ïðà -
âèâ øè âñiõ ñâî¿õ ëþ äåé i òÿ ãàð, âîíè çà ïðî ïî íó âà ëè ñâîþ ïî ìi÷ i
êíÿ çåâi. Îäíà ÷å ñÿ ïî ìi÷ êîø òó âà ëà äî ðî ãî: ïî òà ëÿ ðó çà êîíÿ, à çà
âiç ï’ÿòü òà ëÿðiâ i áiëüøå. Òîäi áà ãà òî ñòà ëè êè äà òè ó Âiñëó õó äî áè
é iíøó çäî áè÷ çà áðà íó ó ïî ëÿêiâ, áà ÷à ÷è, ùî âiäâåç òè íå ìî æóòü, à
ëè øà òè äëÿ ïåð øèõ õòî ïðèéäå çäàâàëîñÿ çàíàäòî ïðèêðî» 26.
Òà êèì ÷è íîì, õî÷à À. Æäà íî âè÷ i âçÿâ ó ñâî¿ ðóêè iíiöià òè âó
ïî ôîð ñó âàí íþ Âiñëè òà ñïðÿ ìó âàí íþ âiéñüê ó áiê Óêðà¿ íè, ïðî òå
íå çà ëè øèâ íà ïðèç âî ëÿ ùå íà ëiâî ìó áå ðåçi ðiêè i òðàíñ iëüâà íñüêó
àð ìiþ, à äî ïîìiã îñòàííié ïå ðå ïðà âè òè ñÿ íà ïðà âèé áå ðåã. Öå
ñâiä÷è ëî ïðî òå, ùî êîíôëiêò ìiæ ñî þç íè ìè âiéñüêà ìè âæå áóâ
çíà÷ íîþ ìiðîþ ïî ãà ìî âà íèé ùî äåí íîþ âiéñüêî âîþ íå áåç ïå êîþ
òà ïðî ðî çóìi ííÿ, ùî îêðå ìî âðÿ òó âà òè ñÿ ó äàíié ñè òó àöi¿ íiêî ìó
íå âäà ñòüñÿ. Òèì ïà÷å, ùî ïî ëÿ êè, ÿêi ñëó æè ëè â òðàíñ iëüâàíñüêié
àðìi¿, ñòà ëè çà ëè øà òè êíÿ çÿ é ïå ðå õî äè òè äî êî ðîí íèõ ãåòü ìàíiâ
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿, à òà êîæ «ïå ðå áiãëè äî íå ïðè ÿ òå ëÿ é òðè âî ëîñüêi
õî ðóã âè Ñòà íiñëà âñüêî ãî», ùî â ñóìi ñêî ðî ÷ó âà ëî ÷è ñåëüíiñòü i
áåç òîãî ïî ðiäiëèõ ñî þç íèöü êèõ âiéñüê. À ñè òó àö iÿ êî æåí äåíü çà -
ãîñ òðþ âà ëà ñÿ, îñêiëüêè âñå áëèæ ÷å íà áëè æà ëà ñÿ ïî ëüñüêà é ëè òîâ -
ñüêà àðìi¿. Çà ñâiä÷åí íÿì Øòåð íáà õà, «äðó ãî ãî äíÿ ïiñëÿ ïå ðå õî äó
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
290
[Âiñëè] ïî êà çà ëî ñÿ êiëüêà õî ðó ãîâ ëè òî âñüêî ãî âiéñüêà i, çâiâøè ç
íàìè ãàðöi, ïóñ òè ëè ñÿ íà âòiêè i íà ïîâ íè ëè ñòðà õîì ñâié òàáið;
ìîæ íà áóëî ¿õ óñiõ áåç òðó äó ïî ãðî ìè òè, êîëè á ïå ðå äíÿ ñòî ðî æà
êî çàöü êà íå äàëà ôàëü øè âî¿ çâiñòêè, ùî ëèò âè íè âæå ïå ðåé øëè çà
Âiñëó. Ìè æ ÿê óòiêà÷i, iäó ÷è â óñiì çà ðîç ïî ðÿä æåí íÿ ìè êî çàêiâ,
êîò ðè ìè ïðî âà äèâ Íå ìè ðè÷ ïiøëè íà Òó ðî áèí ïîâç Çà ìîñ òÿ òðóä -
íè ìè ïå ðå õî äà ìè»27.  öüî ìó ïî âiäîì ëåíi âàæ ëè âî âiäìiòè òè, ùî
çà Âiñëîþ ñî þç íå êî ìàí äó âàí íÿ óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó îá ðà ëî òàê -
òè êó øâèä êî ãî ïðî ñó âàí íÿ â áiê Óêðà¿ íè, íå âèò ðà ÷à þ ÷è ÷àñ íà ñó -
òè÷ êè iç äðiáíè ìè ïiäðî çäiëà ìè. Òîæ çðî çóì iëî, ÷îìó øâå äñüêèé
ðå çè äåíò ïðè Ðà êîöi êðè òè êó âàâ êî çàêiâ. Éîãî áiëüøå äðà òó âà ëî
òå, ùî çà ãàëü íå êå ðiâíèö òâî ïå ðåé øëî äî íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà Æäà -
íî âè ÷à òà iíøèõ ïî ëêîâ íèêiâ, íiæ ìîæ ëèâi ïðî ðà õóí êè ó âié -
ñüêîâié òàêòèöi.
Øâå äñüêèé ïî ñîë Øòåð íáàõ â îä íî ìó áóâ ïðà âèé, êîëè
âiäçíà ÷àâ ðîëü Þ. Íå ìè ðè ÷à ó òîìó, ùî ñî þçíi âiéñüêà çà âåð íó ëè
äî Òó ðî áè íà, â ÿêî ìó çó ïè íè ëè ñÿ 25 ÷åð âíÿ. Êè¿âñüêèé ïiäêî -
ìîðié â Çà ìîñ òþ äiéñíî ïðàã íóâ óëàä íà òè ñâî¿ ïðè âàòíi ñïðà âè, à
êîí êðåò íî — çà áðà òè ñâié ñêàðá, ñõî âà íèé â ìiñòi. Ç öiºþ ìå òîþ ç
òà áî ðó ç-ïiä Òó ðî áè íà â Çà ìîñ òÿ äî ßíà Çà ìî éñüêî ãî Ðà êîöi òà
Æäà íî âè÷ âiäïðà âè ëè ëèñ òè. Íà êàç íèé ãåòü ìàí Âiéñüêà Çà ïî ðîçü -
êî ãî, çîê ðå ìà, 28 ÷åð âíÿ 1657 ð. ïè ñàâ: «Çáëè çèâ øèñòü òóò â òîìó
êðàþ ç Âiéñüêîì Çà ïî ðîçü êèì òà çíà þ ÷è ùî ÂÌ ÌÌÏ òóò â Çà ìîñ -
òþ òå ïåð ðå çè äóº, çà ði÷ ñëóø íó ââà æàþ çà ñâiä÷è òè ìîþ çè÷ -
ëèâiñòü… íå çà íå õàºø âiäïî âiñòè ñâî¿ì àôåê òîì îñîá ëè âî â ïåâíié
ïðè âàòíié ñïðàâi ÉÌÌÏ Íå ìè ðè ÷à ïiäêî ìîð iÿ êè¿âñüêî ãî Âié ñü -
êó Çà ïî ðîçü êî ìó çäàâ íà çè÷ ëè âî ãî… ðå÷i éîãî ðó õîìi íà ïåâ íî ìó
ìiñöi òàì â Çà ìîñ òþ áó äó÷i áåç æîä íî¿ îäâî ëî êè âñi âè äà òè ðà ÷èâ
íà êà çà òè. Çâà æèâ øè òå ñîái, ùî òå ïåð çà âè ÿâ ëå íó ÂÌ ÌÌÏ â
òîìó ó÷èííiñòü, ÿê i â iíøèõ íà øèõ ïðî õàí íÿõ (ÿêi ÿ äî ðó ÷èâ âèê -
ëàñ òè óñíî ïîä àâ öåâi öüî ãî ëèñ òà) íàøà âñÿ êà ïðè õèëüíiñòü i âiä
Âiéñüê ÿê íà øèõ Çà ïî ðîçü êèõ ÿê i íà é ÿ ñíiøî ãî êíÿ çÿ ÉÌ Ñå ìèã ðàä -
ñüêîãî òà iíøèõ iíî çåì íèõ Âî ëîñü êèõ i Ìóë òÿ íñüêèõ ìàºòíîñòi
ÂÌ ÌÌÏ ïî âíîþ îõî ðî íîþ íà ãî ðî äè ìî»28.
 òîé æå äåíü 28 ÷åð âíÿ Çà ìî éñüêèé âiäïè ñàâ äî À. Æäà íî -
âè ÷à i ïðè ñëàâ ãiíöÿ.  ëèñòi çà çíà ÷à ëî ñÿ: «Ç ÷åñ òþ òà ïðè ÿç íþ
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
291
ìîºþ äî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî ïðî ÿâ ëå íîþ, ÷îìó i òå ïåð ìàþ
ñâiæèé ïðè êëàä ç Óêðà¿ íè, çà ëè øà þñü ïðè õèëü íèì â ïàì ’ÿòi
Âiéñüêà íà çâà íî ãî i òîãî ñîái âií÷óþ. …ìà þ ÷è îñîá ëè âó ìîþ çè÷ -
ëèâiñòü äî ÂÌ ÌÌÏ é çà íè íiøíüî ãî ïðè âî äó, õîòiâ áè â òié îêàçi¿
ç ÿêîþ çâåð òàºòüñÿ äî ìåíå çà ÉÌÏ ïiäêî ìîð iÿ êè¿âñüêî ãî â Çà ìîñ -
òþ äî ïî ìîã òè». Àëå, ïðè âñiì áà æàííi, Çà ìî éñüêèé íå ìiã ïî âåð -
íó òè Íå ìè ðè ÷ó éîãî ðå÷i, îñêiëüêè âñå ùå òîðiê áóëî çà áðà íî äî
êî ðîí íî ãî ñêàð áó, «ùî i ñà ìî ìó ÉÌÏ ïiäêî ìîð iþ âiäî ìî». Îäíàê,
íå çâà æà þ ÷è íà íå ìîæ ëèâiñòü âè êî íà òè ïðî õàí íÿ íà êàç íî ãî ãåòü -
ìà íà, ïiä÷à øèé êî ðîí íèé ïè ñàâ: «Ó òié ïîä àëüøié îá îðîíi ìî¿õ
ìàºòíîñ òåé âiä âiéñüê, ùî òå ïåð ïðî õî äÿòü, i ÿêó ìåíi îá iöÿºòå ÂÌ
ÌÌÏ, öå íå çà øêî äèòü. Áî âiäíî ñè íè ÂÌ ÌÌÏ îñíî âó þòü ñÿ äî
ìåíå íå íà öié îêàçi¿, à íà âæå çãà äàíié äàâíié ïðè ÿçíi äîìó ìîãî äî
Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî (ÿêå â òi ÷àñè íå äîá ðå ìåíå íà ãî ðîä æóº çíè -
ùåí íÿì ìî¿õ ìàºòíîñ òåé)». Íà çà êií÷åí íÿ ëèñ òà Çà ìî éñüêèé çíî âó
íà ãà äàâ ïðî «çè÷ ëèâiñòü ïðåä êiâ ìî¿õ äî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî»,
âèñ ëî âèâ íàä iþ, ùî öå âáå ðå æå éîãî ëþ äåé âiä «ïðî ëèò òÿ êðîâi
õðèñ òè ÿ íñüêî¿» òà íè ùåí íÿ «ìàºòíîñ òåé âîã íåì i ìå ÷åì»29.
Íàñ òóï íî ãî äíÿ, 29 ÷åð âíÿ 1657 ð., êî çàöü êèé êîð ïóñ ùå ïå -
ðå áó âàâ ïî áëè çó Òó ðî áè íà, çâiäêè À. Æäà íî âè÷ ïèøå äðó ãî ãî ëèñ -
òà äî Çà ìî éñüêî ãî â Çà ìîñ òÿ: «ßêáè Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå çà áó ëî
ïðè õèëüíiñòü ïî ïå ðåä íèêiâ ÂÌ ÌÌÏ, òî ñàìå íåáî á ïî áó äè ëî
íàñ îñîá ëè âî â íè íiøíi ÷àñè… ß, âiäçè âà þ ÷èñü äíÿ â÷î ðàø íüî ãî
äî ÂÌ ÌÌÏ, òå â÷è íèâ ç ïî ÷óò òÿ îá îâ’ÿç êó, äáà þ ÷è ïðî ëàñ êó ÂÌ
ÌÌÏ íà ìàé áóòíº çà óñÿêi ïî ñëó ãè ÂÌ ÌÌÏ, íà ìà ãà òè ìó ñÿ ðå -
êîì ïåí ñó âà òè îõî ðî íîþ âà øèõ ìàºòíîñ òåé. À é ïðî òå ïðî õàþ,
àáè ÂÌ ÌÌÏ ç îãëÿ äó íà ïîä àëü øó Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî äî ñåáå
çè÷ ëèâiñòü êî çàêiâ, òèõ ÿêi çîñ òà þòü ñÿ â óâ’ÿç íåííi, äî íàñ âiäïóñ -
òè òè íà êà çàâ. Çâà æà þ ÷è íà òå, ùî çà òàêå ÂÌ ÌÌÏ äîá ð îäiéñòâî
Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå áóäü-ÿêî ãî ÷àñó íå çà áó äå âiääÿ ÷è òè»30. Äà -
íèé ëèñò áóâ íåçàêií÷åíèé, ùî, î÷åâèäíî, áóëî âèêëèêàíî íå -
îáõiä íiñòþ ðîçïî÷àòè ïîäàëüøèé ìàðø ó áiê Óêðà¿íè.
Âiäïîâiäü, ÿêó Çà ìî éñüêèé íàä iñëàâ ðàç îì iç çâiëüíå íè ìè êî -
çàöü êè ìè â’ÿç íÿ ìè 30 ÷åð âíÿ, À. Æäà íî âè÷, äóìàºòüñÿ, îò ðè ìàâ
óæå íà ìàðøi çà Òó ðî áè íîì. Ïiä÷à øèé êî ðîí íèé ñïîâ iùàâ íà êàç íî -
ìó ãåòü ìà íó: «Ùîá ÿê íàé øâèä øå i ÿê íà éå ôåê òè âíiøå Ðå÷i Ïîñ ïî -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
292
ëèòié ìîã ëî ïðè é òè äî òàê æà äà íî ãî ïî ðî çóìi ííÿ ç Âiéñüêîì Çà ïî -
ðîçü êèì… Ç íà øî ãî òåæ áîêó ïðè õèëüíiñòü íà òîìó íå çà êií ÷èòü ñÿ i
âñå, ùî áóäå çà ëå æà òè âiä ìåíå, ÿ íå çà íåä áàþ. Çà ðàç ÷è íÿ ÷è ïî -
ñëó ãó ÂÌ ÌÌÏ, â’ÿçíiâ ç âiéñüêà ìîãî, ñêiëüêè ¿õ º òóò çäî ðî âèõ i
ÿêi çà ðàç ìî æóòü áóòè âiäiñëàíi, òèõ ÷èíþ âiëüíè ìè i âiäñè ëàþ. ÂÌ
ÌÌÏ íà ñòiéëè âî âçàºìíî ïðî øó, àáè òåæ i íà øèõ, õòî áè ó âiéñüêó
ÂÌ ÌÌÏ ïå ðå áó âàâ, íà òå ìiñöå çâiëüíè òè íà êà çàâ»31.
Òàê äå òàëü íî çó ïè íè òè ñÿ íà ïå ðå ïèñöi ìiæ Æäà íî âè ÷åì i
Çà ìî éñüêèì äî âå ëî ñÿ ç äâîõ ïðè ÷èí. Ïî-ïåð øå, íå îáõiäíà áóëà
ïî âíà ïó áëiêàö iÿ öèõ ëèñòiâ, îñêiëüêè ó Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêî ãî32
âîíè ïîä à þòü ñÿ iç íå òî÷ íîñ òÿ ìè òà ó äîâiëüíî ìó ïå ðå êëàäi i òðàê -
òó âàííi. Òà é âè êî ðèñ òàíi ó÷å íèì êîïi¿ óòðóä íþ âà ëè òî÷íå
äàòóâàííÿ çàçíà÷åíèõ ëèñòiâ.
Ç iíøî ãî áîêó, âàæ ëè âîþ º ôàê òî ëî ãi÷íà ñòî ðî íà äà íî ãî
ëèñ òó âàí íÿ. Îñòàííº ïåðø çà âñå ñâiä÷èòü ïðî òå, ùî óêð à¿íñüêèé
êîð ïóñ À. Æäà íî âè ÷à íå ïà íi÷íî âòiêàâ ðàç îì iç òðàíñ iëüâàí öÿ ìè
iç Ïîëüùi, ÿê ïðî öå ñïîâ iùà ëè äå ÿêi ñó ÷àñ íè êè ïîä ié òà äîñëiäíè -
êè, à ïðî ñó âàâ ñÿ çâè÷ íèì âiéñüêî âèì ìàð øåì, çà áè ðà þ ÷è ñâî¿õ
ïî ëî íå íèõ òà çà ëà ãîä æó þ ÷è iíøi ñïðà âè (ïðî õàí íÿ Þ. Íå ìè ðè ÷à)
ó Ïîëüùi. Ïðè öüî ìó i â öèõ óìî âàõ íà êàç íèé ãåòü ìàí À. Æäà íî -
âè÷, ÿê i íà ïî ÷àò êó ïî õî äó, âè êî íó þ ÷è íà êàç Á. Õìåëü íèöü êî ãî,
ïðî ÿâ ëÿâ äîá ðî çè÷ ëèâiñòü äî ïî ëüñüêî¿ øëÿõ òè, ÿêà ïðè õèëü íî
ñòà âè ëà ñÿ äî Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. À øëÿõ òè÷i çi ñâî ãî áîêó, ÿê
áà ÷è ìî, âiäïîâ iäà ëè âçàºìíiñòþ, âðà õî âó þ ÷è çíà÷ íîþ ìiðîþ òå,
ùî óêð à¿íñüêèé êîðïóñ ñòàíîâèâ ùå âåëèêó é îðãàíiçîâàíó ñèëó, à
íå ñêëàäàâñÿ iç ðîçðiçíåíèõ çàãîíiâ íåäîáèòêiâ.
Òèì ÷à ñîì ó ×è ãè ðèíi Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé äîê ëà äàâ ìàê -
ñè ìóì çó ñèëü äëÿ äèï ëî ìà òè÷ íî ãî çà áåç ïå ÷åí íÿ âiéñüêî âèõ äié
ñî þç íèêiâ ó Ïîëüùi. Óêð à¿íñüêå ïî ñ îëüñòâî, ÿêå 12 òðàâ íÿ 1657 ð.
ïðè áó ëî äî Öàð ãî ðî äó, çà âiðè ëî òó ðåöü êó ñòî ðî íó, ùî Óêðà¿ íà íå
ìຠæîä íî¿ ñïðà âè íi ç Øâåöiºþ, íi ç Òð àíñiëüâàíiºþ òà áóäå é íàäà -
ëi çîñ òà âà òè ñÿ ïiä ïðî òåêöiºþ Òó ðå÷ ÷è íè i â ïðè ÿçíi ç Êðè ìñüêèì
õà íñòâîì.
Ó âiäíî ñè íàõ iç Ðîñiºþ ãåòü ìàí Óêðà¿ íè, ÿê i ðàí iøå, äîò ðè -
ìó âàâ ñÿ ëiíi¿ íà äèñ êðå äè òàö iþ ïî ëiòè êè ïî ëüñüêî¿ ñòî ðî íè, îá -
ãðóí òî âó þ ÷è öèì ñà ìèì íå îáõiäíiñòü ïðî äîâ æåí íÿ âiéíè ïðî òè
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
293
Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿. Ç iíøî ãî áîêó, Á. Õìåëü íèöü êèé, ÿê i îá iöÿâ ó áå -
ðåçíi Â. Êiêiíó, iíôîð ìó âàâ ðîñiéñüêó ñòî ðî íó ïðî óñïiõè êî çàöü -
êèõ âiéñüê ó Ïîëüùi, ùî ìàëî íà ìåòi ïiäòðè ìó âà òè ó ðîñiéñüêî ãî
óðÿ äó íàä iþ íà ìîæ ëèâiñòü îïà íó âàí íÿ ïî ëüñüêî¿ êî ðî íè ç äî ïî -
ìî ãîþ ðiøó ÷èõ ïå ðå ìîã óêð à¿íñüêî¿ àðìi¿. Ñàìå ç öiºþ ìå òîþ â
òðàâíi 1657 ð. äî Ìîñ êâè áóëî âiäïðàâ ëå íî ïî ñ îëüñòâî Óêðà¿ íè íà
÷îëi ç Ô. Êî ðîá êîþ. Ïðî âî äÿ ÷è ïå ðå ãî âî ðè ç óñüî ãî êîì ïëåê ñó
ïðî áëåì ðîñiéñüêî-óêð à¿íñüêèõ âiäíî ñèí, ïî ñëàíöi Âiéñüêà Çà ïî -
ðîçü êî ãî äå òàëü íî çó ïè íè ëè ñÿ i íà iíôîð ìàöi¿ ïðî ïî õiä êî çàöü êî -
ãî êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à. Çîê ðå ìà, ÿê çà çíà ÷à ëè â Ïî ñ îëüñüêî ìó
ïðè êàçi 14 òðàâ íÿ, «Ôå äîð Êî ðîá êà ñ òî âà ðèùi â ðàñ ïðî ñå ñêà çàë…
÷òî ïî ëêîâ íèê Îíòîí Æäà íîâ ñ âåí ãðà ìè è ñ øâå äà ìè ñëó ÷èë ñÿ, è
áîé áûë ñ ïî ëÿ êè ó íèõ áîë øîé â Ïîë øå íà Ïîä ãîðüå â Ëàí öó òå, à
âîé ñêà äå ñ Îíòî íîì ñ 50000, à âñå îõîò íè êè [äîá ðîâiëüöi]. Èííå
äå èõ êî çà êè êî òî ðûå ñ Îíòî íîì è ñ âåí ãðû è ñ øâå äû ñòî ÿò ïîä
Êðà êî âîì, à åùå äå îí íà çàä íå âî ðî òèò ñÿ è îò ãåò ìà íà ê íåìó î òîì,
÷òî åìó âî ðî òèò öà íà çàä óêà çó íå ïî ñëà íî… À áó äåò äå òóð ñêèå
ëþäè íà âî ëîñ êóþ è íà ìóë òàí ñêóþ çåì ëþ è íà íèõ ÷åð êàñ è íà ñòó -
ïÿò è ïî ëêîâ íèê äå Îíòîí äëÿ òîãî íà çàä èñ Ïîë øè íå ïî âî ðî òèò öà
à ó÷íóò ïðî ìûø ëÿòü íàä ïî ëÿ êè ïî ïðå æíå ìó. À íà âåñòü òóð ñêî ãî
ïðè õî äó âå ëåë ãåò ìàí Õìåë íèö êîé ãî òî âèòü íî âûå âîé ñêà»33.
Ïðåä ñòàâ ëå íà ðîñiéñüêié ñòî ðîíi Ô. Êî ðîá êîþ iíôîð ìàö iÿ
áóëà çà ñòàð iëîþ, îñêiëüêè ñî þç íè êè íà ñå ðå äè íó òðàâ íÿ âæå ïî äî -
ëà ëè øëÿõ âiä Êðà êî âà äî Áðåñ òà i âèñ òó ïà ëè â ïî õiä íà Âàð øà âó.
Àëå, âðà õî âó þ ÷è ÷àñ ïå ðå áó âàí íÿ ïî ñ îëüñòâà â äî ðîçi òà çà òðèì êó
ç öèõ æå ïðè ÷èí ëèñòiâ âiä À. Æäà íî âè ÷à, ñëiä äó ìà òè, ùî òî áóëè
âñi âiäî ìîñòi, ÿêi ìàëè â ñâîºìó ðîç ïî ðÿä æåííi íà ìî ìåíò âiçè òó
óêðà¿íñüêi ïî ñëàíöi. Âàæ ëè âîþ â öié äî ïîâiäi áóëà é iíôîð ìàö iÿ
ïðî êiëüêiñíèé (ÿâíî çà âè ùå íèé) ñêëàä óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó òà
ïðî òå, ùî âñi ó÷àñ íè êè ïî õî äó áóëè «îõîò íè êè». Âîíà, çâè ÷àé íî
æ, ìàëà ïî êà çà òè ðîñiéñüêié ñòî ðîíi ñåðé îçíi íà ìiðè óêð à¿íñüêî ãî
ãåòü ìà íà â öié âiéíi òà ñâiä÷è òè ïðî çíà÷íi êðèâ äè ç áîêó ïî ëüñüêî¿
ñòî ðî íè, ÿêi ïî êëè êà ëè ó ïî õiä òàêó êiëüêiñòü äîá ðîâiëüöiâ. ²íôîð -
ìàö iÿ ïðî ó÷àñòü ó ïî õîäi òðüîõ ðå ãó ëÿð íèõ ïî ëêiâ Âiéñüêà Çà ïî -
ðîçü êî ãî óêð à¿íñüêîþ ñòî ðî íîþ áóëà ïðè õî âà íà. Ðà çîì ç òèì,
âïåð øå ó ðîñiéñüêî-óêð à¿íñüêèõ ïå ðå ãî âî ðàõ áóëî âiäêðè òî çà ÿâ -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
294
ëå íî ïðî îá’ºäíàí íÿ âiéñüêà Æäà íî âè ÷à iç àð ìiÿ ìè Ä. Ðà êîöi òà
Êàð ëà Õ Ãóñ òà âà äëÿ âiéíè ïðî òè ßíà Êà çè ìè ðà34.
 öèõ óìî âàõ ðîñiéñüêèé óðÿä âèð iøèâ äiÿ òè øâèä êî i ðiøó -
÷å. Âæå â òðàâíi â Óêðà¿ íó áóëî âiäïðàâ ëå íî íîâå ïî ñ îëüñòâî
(òðåòº çà ï’ÿòü ìiñÿöiâ 1657 ð.) Ô. Áó òó ðëiíà, ÿêå ïðè áó ëî äî ×è ãè -
ðè íà 3 ÷åð âíÿ 1657 ð. Ïî ðÿä ç iíøè ìè ïðî áëå ìà ìè, ÿêi ïå ðå äáà ÷à -
ëî ñÿ ïiäíÿ òè íà ïå ðå ãî âî ðàõ iç Á. Õìåëü íèöü êèì, ãî ëîâ íîþ äëÿ
ðîñiéñüêî¿ ñòî ðî íè áóëà ó÷àñòü óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó À. Æäà íî âè -
÷à â êî àëiöiéíèõ ñè ëàõ ðàç îì iç Øâåöiºþ é Òðàíñiëüâàíiºþ ó âiéíi
ïðîòè Ðå÷i Ïîñïîëèòî¿.
Ïî ñ îëüñòâî Ô. Áó òó ðëiíà â äî ñèòü ðiçêié ôîðìi çà ÿ âè ëî
óêðà¿íñüêié ñòî ðîíi ïðî ïî ðó øåí íÿ ãåòü ìà íîì i âñiì Âiéñüêîì Çà -
ïî ðîçü êèì ïðè ñÿ ãè âiðíîñòi, äà íî¿ öà ðåâi. Îñíîâíi æ ïðå òåíçi¿
Ìîñ êâè äî ×è ãè ðè íà ïî ëÿ ãà ëè â òîìó, ùî Óêðà¿ íà äî ïî ìà ãà ëà Ðà -
êîöi çäî áó òè îá iöÿ íó Îëåê ñiþ Ìè õàé ëî âè ÷ó ïî ëüñüêó êî ðî íó, à
òà êîæ, ùî «âñå Âîé ñêî Çà ïî ðîæ ñêîå ñî å äè íè ëîñü ñ íå ïðè ÿ òå ëåì
öàð ñêî ãî âå ëè ÷åñ òâà — Ñâåé ñêèì [øâå äñüêèì] Êàð ëîì Ãóñ òà -
âîì»35. À öå, â ñâîþ ÷åð ãó, äî ïî ìîã ëî îñòàí íüî ìó çäî áó òè äëÿ
ñåáå ðÿä ìiñò ó Ïîëüùi. Óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà ðiøó ÷å âiäêè íó ëà âè -
ñó íóòi çâè íó âà ÷åí íÿ. Ç îä íî ãî áîêó, áóëî çà ÿâ ëå íî, ùî ó Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî íå ëèøå íå áóëî óãî äè ç Ðà êîöi ïðî ïî ñàä æåí íÿ òîãî íà
ïî ëüñüêå êî ð îëiâñòâî, àëå ó âè ïàä êó, ùî òðàíñ iëüâà íñüêèé êíÿçü
ïî ÷íå iìå íó âà òè ñåáå êî ðî ëåì Ïîëüùi, ãåòü ìàí ç âiéñüêîì áóäå ç
íèì áè òè ñÿ. Ùî æ äî ñî þ çó iç Øâåöiºþ, òî Ô. Áó òó ðëiíó áóëî çà ÿâ -
ëå íî òàêå: «…îò Ñâåé ñêî ãî äå êî ðî ëÿ íè êî ëè îí îò ëó ÷åí íå áó äåò,
ïî òî ìó ÷òî ó íèõ [ç Á. Õìåëü íè êèì] äðóæ áà è ïðè ÿçíü è çãî äà äàâ -
íÿÿ [ïî íàä 6 ðîêiâ]… è Øâå äû äå ëþäè ïðàâ äè âûå, âñÿ êóþ äðóæ -
áó è ïðè ÿçíü äî äåð æè âà þò, íà ÷îì ñëî âî ìîë âÿò… à öàð ñêîå äå âå -
ëè ÷åñ òâî íàä íèì, ãåò ìà íîì, íàäî âñåì Âîé ñêîì Çà ïî ðîæ ñêèì
ó÷è íèë áûëî íå ìè ëî ñåð äèå ñâîå ñìè ðÿ ñÿ ñ Ïî ëÿ êà ìè, õî òåë áûë
íàñ îò äà òè Ïî ëÿ êàì â ðóêè…»36. Êðiì òîãî, âiäçíà ÷à ëè â ×è ãè -
ðèíi, äî íàñ äiéøëà ÷óò êà, ùî öàð íà êà çàâ âiäiñëà òè ç Âiëüíà íà äî -
ïî ìî ãó ïî ëÿ êàì ïðî òè êî çàêiâ, øâåäiâ i óãîðöiâ 20-òè ñÿ÷ íå
ðîñiéñüêå âiéñüêî. Òà êèé âïåâ íå íèé òîí Á. Õìåëü íèöü êî ãî íà ïå -
ðå ãî âî ðàõ iç Ô. Áó òó ðëiíèì ïî ÿñ íþ âàâ ñÿ ïåðø çà âñå îá íà äiéëè -
âîþ iíôîð ìàöiºþ ïðî óñïiõè êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à ó Ïîëüùi.
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
295
Îñòàí íþ äî ×è ãè ðè íà ïðè âiç 9 ÷åð âíÿ 1657 ð. Äàí iåëü Îëiâåí áåðã,
ÿêèé ñïî âiñòèâ, ùî ñî þç íè êè ç êî çà êà ìè çà é íÿ ëè Êðàêiâ, ôîð ñó âà -
ëè Âiñëó i éäóòü ïî õî äîì íà Çà ìîñ òÿ, Ëþáëií i Áðåñò. Ïðî òå, íå çâà -
æà þ ÷è íà öå, óêð à¿íñüêà ñòî ðî íà çíî âó ïiäòâåð äè ëà âiðíiñòü äà íî¿
öàðþ ïðè ñÿ ãè. Áóëî çà çíà ÷å íî, ùî Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå âæå 9 ëiò
âiäâåð òຠòà òàð âiä ïî õîäiâ íà ðîñiéñüêi ïðè êîð äîííi ìiñòà, à òà -
êîæ Á. Õìåëü íèöü êèé ïiäêðåñ ëèâ, ùî é òå ïåð âií âè ðó øຠïðî òè
áó ñóð ìàí, õî÷ áè íà ñòèã ëà éîãî ñìåðòü ó íè íiøíié éîãî íå äóçi (íà
öåé âèïàäîê áåðóòü iç ñîáîþ i äîìîâèíó)37.
Ñòî ñîâ íî æ êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à 15 ÷åð âíÿ Ô. Áó òó ðëiíó
áóëî çà ÿâ ëå íî, ùî ãåòü ìàí âæå âiääàâ îñòàí íüî ìó íà êàç ðó õà òè ñÿ â
ðà éîí Êàì ’ÿí öÿ-Ïîäiëüñüêî ãî, îñêiëüêè òóäè æ ïðî ñó âàâ ñÿ ßí Êà -
çè ìèð ç ïî ñïî ëè òèì ðó øåí íÿì òà 17-òè ñÿ÷ íîþ öiñà ðñüêîþ àð ìi -
ºþ. ×å ðåç òðè äíi, 18 ÷åð âíÿ, ðîñiéñüêå ïî ñ îëüñòâî, îò ðè ìàâ øè
âiä ïóñêíi ãðà ìî òè, âè ðó øè ëî iç ×è ãè ðè íà äî Ìîñ êâè38.
Ïà ðà ëåëü íî iç çà çíà ÷å íèì ïî ñ îëüñòâîì â Óêðà¿ íó ðîñiéñüêà
ñòî ðî íà, ÿêà âæå íå ïî êëà äà ëà ñÿ íà îá iöÿí êè ãåòü ìà íñüêî ãî óðÿ äó,
òà íà ìà ãà þ ÷èñü ðå àëü íî âïëè íó òè íà óêð à¿íñüêèé êîð ïóñ À. Æäà -
íî âè ÷à, âèð iøóº íà ïðÿ ìó çâ’ÿ çà òè ñÿ iç íà êàç íèì ãåòü ìà íîì Âié -
ñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî. Òîìó â òðàâíi 1657 ð. ãîòóºòüñÿ ùå îäíà äèï ëî -
ìà òè÷ íà ìiñiÿ Ðîñi¿ ïðÿ ìî â ðà éîí òå àò ðó áî éî âèõ äié óêð à -
¿íñüêî-òðàíñ iëüâà íñüêèõ âiéñüê. Íà ÷îëi çà çíà ÷å íî¿ ìiñi¿, ÿêà
âè ðó øè ëà iç Ìîñ êâè 1 ÷åð âíÿ 1657 ð., ñòî ÿâ ²âàí Æå ëÿ áó æñüêèé.
Îñòàí íüî ìó äî ðó ÷à ëî ñÿ ïðî ¿õà òè äî óêð à¿íñüêî¿ é óãî ðñüêî¿ àðìié
i âðó ÷è òè Ä. Ðà êîöi òà À. Æäà íî âè ÷ó ãðà ìî òè Îëåê ñiÿ Ìè õàé ëî âè -
÷à ç âè ìî ãîþ ïðè ïè íè òè âiéñüêîâi äi¿. Çîê ðå ìà, â öàðñüêié ãðà ìîòi
âiä 29 ÷åð âíÿ 1657 ð. äî íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà À. Æäà íî âè ÷à Îëåêñié
Ìè õàé ëî âè÷ ïè ñàâ: «È òåáå á ïî ëêîâ íè êó Îíòî íó, ïî ìíÿ ïå ðåä
Áî ãîì ñâîå îá å ùà íèå, êàê âû íàì âå ëè êî ìó ãî ñó äà ðþ îá å ùà ëèñü
ïå ðåä ñâÿ òûì åâàí ãå ëè åì ñ Âîé ñêîì Çà ïî ðîæ ñêèì áó äó ÷èì íà øå -
ãî öàð ñêî ãî âå ëè ÷åñ òâà îò íå ïðè ÿ òå ëÿ, îò ñâåé ñêî ãî êî ðî ëÿ, îò ëó -
÷èò ñÿ, è Âå ëè êî ãî êíÿ æåñ òâà Ëè òîâ ñêî ãî íà ãî ðî äû è ìåñ òà íå íà -
ñòó ïà òè, è íè êà êî âà ðàç îðåíüÿ íå ÷è íè òè, è èòòè áû íà çàä ê ãåò ìà -
íó ê Áîã äà íó Õìåëü íèö êî ìó ñî âñåì âîé ñêîì, êî òî ðîå ïðè òåáå; à
ê ãåò ìà íó ê Áîã äà íó Õìåëü íèö êî ìó îò íà øå ãî öàð ñêî ãî âå ëè ÷åñ -
òâà î òîì ïè ñà íî æ»39.
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
296
²íøó öà ðñüêó ãðà ìî òó ïîä iáíî ãî çìiñòó é äà òî âà íó 29 òðàâ -
íÿ 1657 ð. ². Æå ëÿ áó æñüêèé ìàâ ïå ðå äà òè Ä. Ðà êîöi. Â îñòàííié
Îëåêñié Ìè õàé ëî âè÷ â ðiçêié ôîðìi çà çíà ÷àâ: «…è âàì áû îò íå -
ïðè ÿ òå ëÿ íà øå ãî, îò ñâåé ñêî ãî êî ðî ëÿ, îò ñòàòü è íà ãåò ìà íà íà
Ïàâ ëà Ñà ïå ãó è ïîä Áðåñò è ïîä èíûå ãî ðî äû è ìåñ òà Âå ëè êî ãî
êíÿ æåñ òâà Ëè òîâ ñêî ãî âîé íîþ íå õî äèòü è íè ÷åì èõ íå ðàç îðÿòü, è
ñâåé ñêî ìó êî ðî ëþ ðàò íû ìè ëþäü ìè è äåíü ãà ìè è ïî ðî õà ìè è
èíû ìè êà êè ìè îðó æèè è âî èí ñêè ìè è õëåá íû ìè çà ïà ñû ïî ìî ÷è
íè êà êèå íå ÷è íèòü, è òåì ñ íàìè âå ëè êèì ãî ñó äà ðåì ññî ðû è íå ïî -
äîáüÿ íå âñ÷è íàòü»40.
Îäíàê âêà çàíi öàðñüêi ãðà ìî òè íå îäðà çó çíàé øëè ñâî¿õ àä -
ðå ñàòiâ. Äî ðî ãà ². Æå ëÿ áó æñüêî ãî ïðî ëÿ ãà ëà ÷å ðåç Ìî æàéñüê,
Âÿçü ìó, Äî ðî ãî áóæ, Ñìî ëåíñüê íà ×à ó ñè äî ïî ëêîâ íè êà ². Íå ÷àÿ,
ÿêèé ìàâ âêà çà òè ïîä àëü øó äî ðî ãó äî À. Æäà íî âè ÷à òà Ä. Ðà êîöi.
Ïðî òå êîëè öà ðñüêèé ïî ñîë ïðè áóâ ó ×à ó ñè 16 ÷åð âíÿ, òî ². Íå ÷àé,
«âû ñëó øàâ ãî ñó äà ðå âó ãðà ìî òó, ãî âî ðèë: óêà çàë äå ãî ñó äàðü ìíå ñ
òî áîþ ïî ñëàòü ïðî âî æà òûõ äî ïî ëêîâ íè êà äî Îíòî íà Æäà íî âà, à
ìû äå ïðî íåãî, ãäå îí íûíå ñ Ðà êî öåþ è íå âå äà åì; à èç-ïîä Áðåñ -
ëè [Áðåñ òà] äå îíè äàâ íî ïî øëè, ïè ñàë äå ïðî òî Îíòîí ê ãåò ìà íó ê
Áîã äà íó Õìåëü íèö êî ìó, ÷òî Áðåñëü ñäàë ñÿ è îíè ïî øëè ê Çà ìîñ -
òüþ è êî Ëüâî âó, à òîìó äå óæ áîë øè òðåõ íå äåëü; à îò ñþ äà äå òåáå
Ïîë øåþ çà íèìè åõà òè íå ìî÷ íî, ïî òî ìó ÷òî âî þ þò Øâå äû è èíûõ
çå ìåëü ëþäè… äà è ñûñ êè âàòü äå Ðà êî öû è Îíòî íà íå âå äî ìî
ãäå»41. Òà êèì ÷è íîì, äî ñèòü äè íà ìi÷íèé ðåéä êîð ïó ñó À. Æäà íî -
âè ÷à Ïîëü ùåþ ïðè çâî äèâ äî òîãî, ùî íà âiòü íå âñi óêðà¿íñüêi ïî -
ëêîâ íè êè âiäà ëè ïðî äå òàëü íèé ìàð øðóò éîãî ïî õî äó. Òà é âiñòi
ïðè õî äè ëè iç çà ïiçíåí íÿì. Õî÷à, ç iíøîãî áîêó, Á. Õìåëüíèöüêèé
ìiã ðîçïîðÿäèòèñÿ òðèìàòè â ñåêðåòi âiäîìîñòi, ïîâ’ÿçàíi iç
áîéîâèìè äiÿìè À. Æäàíîâè÷à â Ïîëüùi.
Ïðî òå, ÿê áè òàì íå áóëî, àëå ². Æå ëÿ áó æñüêèé, çâà æà þ ÷è íà
íå áåç ïå÷ íó äî ðî ãó òà ñó ïåðå÷ëèâi âiäî ìîñòi ïðî ìiñöå ïå ðå áó âàí -
íÿ óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó, çìó øå íèé áóâ ïî âåð íó òè â áiê Óêðà¿ íè,
ùîá äå ò àëüíiøå ç’ÿ ñó âà òè âñi ïè òàí íÿ. 24 ÷åð âíÿ öà ðñüêèé ïî ñîë
ïðè áóâ äî Ñòà ðî äó áà, äå «ïî ëêîâ íè êà è ïè ñà ðÿ ñïðî ñèë: ãäå íûíå
Ðà êî öà è ïî ëêîâ íèê Îíòîí Æäà íîâ? È îíè ñêçà ëè: êàê äå îí Îíòîí
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
297
ê Ðà êî öå ïî ñëàí, è ìû äå îò íèõ åç äà êîâ íå âè äà ëè è ïîä ëèí íîé îò
íèõ âåñ òè íåò»42.
Âàæ ëè âî âiäçíà ÷è òè, ùî ìiñiÿ ². Æå ëÿ áó æñüêî ãî âèê ëè êà ëà
äå ÿ êó ïiäîç ðó â óêð à¿íñüêî¿ êî çàöü êî¿ ñòàð øè íè ÷å ðåç òó îá ñòà âè -
íó, ùî ó âè ïàä êó, ÿêùî öà ðñüêèé ïî ñëà íåöü áóâ ïðî ñòî êóð’ºðîì
äî Ðà êîöi i Æäà íî âè ÷à, éîìó ñëiä áóëî ¿õà òè äî ñâî¿õ àä ðå ñàòiâ íàé -
êîðîòøîþ äî ðî ãîþ, íå çâà æà þ ÷è íà íå áåç ïå êó. ßêùî æ îñòàííié
áóâ êå ðiâíè êîì ïî ñ îëüñòâà, òî ìàâ ñïî ÷àò êó íà ïðàâ ëÿ òè ñÿ ïðÿ ìî â
×è ãè ðèí, à íå øó êà òè îäèí iç ïiäðîçäiëiâ Âiéñüêà Çà ïî ðîçü êî ãî,
ùîá âiääà òè öà ðñüêèé íà êàç. Öå, äî ðå÷i, ïî ðó øó âà ëî é ïåâ íó ñóá -
îðäè íàö iþ, áî öà ðñüêèé óðÿä íà ìà ãàâ ñÿ êî ìàí äó âà òè óêð à¿íñüêè -
ìè ïî ëêîâ íè êà ìè, îìè íà þ ÷è ãåòü ìà íà Óêðà¿ íè. Òîìó-òî ñòà ðî äóá -
ñüêèé ïè ñàð i çà êè äàâ ïðè çóñòði÷i ². Æå ëÿ áó æñüêî ìó: «…äëÿ ÷åãî
òû åäåø ê Ðà êî öå ïî íà øèì ãî ðî äàì, íå ïðÿ ìîþ äî ðî ãîþ? …ìû äå
÷àåì òåì ïó òåì åäåø íå äëÿ Ðà êî öè: ñìå ÷à åø òû êî çà÷ü å âà âîé ñêà
è äîñ ìàò ðè âà åø ãî ðî äîâ, êà êî âû íàøè ãî ðî äû êðåï êè; à è òóäû äå
òû åäåø äëÿ òîãî æ, ÷òîá òåáå âîé ñêà ñìå òèòü, è òàì äå ñ îäíèì è ñ
Îíòî íîì âîé ñêà ñ ïÿòü äå ñÿò* òû ñÿ÷»43. Íà ùî ðîñiéñüêèé ïî ñîë
âiäïîâ iäàâ: «Âå ëè êî ìó ãî ñó äà ðþ íà øå ìó ñâî åé äåð æà âû ðàò íûõ
ëþ äåé ñìå ÷àòü è ãî ðî äî âûõ êðå ïîñ òåé äîñ ìàò ðè âàòü äëÿ ÷åãî ïî -
ñû ëàòü òàé íûì îá û ÷à åì?»44. Ó äà íî ìó âè ïàä êó ². Æå ëÿ áó æñüêèé,
î÷å âèä íî, ëó êà âèâ, êîëè êà çàâ ïðî Óêðà¿ íó, ÿê ïðî «ñâîþ äåð æà -
âó». Õî÷à òà êèé ïî ãëÿä íà Âiéñüêî Çà ïî ðîçü êå, ìà áóòü, ïî áó òó âàâ
â ðîñiéñüêî ìó óðÿäi. ² òå, ùî âií íiÿê íå óçãîä æó âàâ ñÿ iç ðå àëü íèì
ñòà íîì ðå ÷åé, êîëè ãåòü ìàí Óêðà¿ íè ïðî âî äèâ íå çà ëåæ íó, à ÷à ñîì
i íå óçãîä æå íó iç Ìîñ êâîþ çîâíiøíþ òà âí óòðiøíþ ïî ëiòè êó, ïåâ -
íîþ ìiðîþ äðà òó âà ëî ðîñiéñüêi ïðàâ ëÿ÷i êîëà. Òîæ â òà êèõ óìî âàõ
õî÷à é íå ÿâ íî¿, à øâèä øå ïðè õî âà íî¿ êîí ôðîí òàöi¿ ðîñiéñüêà ñòî -
ðî íà áóëà çà öiêàâ ëå íà â áóäü-ÿêié, à òèì ïà÷å âiéñüêîâié iíôîð -
ìàöi¿ ç Óêðà¿ íè. Òîìó i ç öiºþ ìå òîþ òà êîæ, ïî ðÿä iç îôiöiéíîþ
âåðñiºþ ìiñi¿, ïî äî ðî æó âàâ óêð à¿íñüêè ìè çåì ëÿ ìè ². Æå ëÿ áó -
æñüêèé. Òà é, íå çâà æà þ ÷è íà ñâî¿ çà âiðÿííÿ, ðîñiéñüêèé ïî ñîë
âñå-òàêè ñïîâ iùàâ ó Ìîñ êâó âiñòi ïðî âiéñüêîâi ñèëè Á. Õìåëü -
íèöü êî ãî: «È ïî ñìå òå ñ ãåò ìà íîì [Þ. Õìåëü íèöü êèì] è ñ ïî ëêîâ -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
298
* Ì. Ñ. Ãðó øå âñüêèé ÷î ìóñü çà çíà ÷àâ: «350 òè ñÿ÷» (Çàçí. ïðà öÿ. — Ñ. 1383).
íè êà ìè âîé ñêà òû ñå÷ ñ äâàä öàòü; äà ïå ðåä ãåò ìà íîì äå ïî ñëà íî
5 ïî ëêîâ, à çà âîé ñêîì îá îçó ïî ñìå òå òå ëåã ñ 5 000. À íà ñòà íó âîé -
ñêà ñòà âèò öà íå îá îçîì è ëî øå äè õî äÿòü ñòà äà ìè»45.
Íiäå íå çäî áóâ øè äîñ òî âiðíèõ âiäî ìîñ òåé ïðî ïå ðå áó âàí íÿ
êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à, ². Æå ëÿ áó æñüêèé âè ðó øèâ äî Íiæè íà, äå
29 ÷åð âíÿ ðîç ïè òó âàâ íiæè íñüêî ãî íà êàç íî ãî ïî ëêîâ íè êà: «…åñòü
ëè âå äî ìî, ãäå Ðà êî öà âåí ãåð ñêîé è ïî ëêîâ íèê Îíòîí ñ çà ïî ðîæ -
ñêèì âîé ñêîì âî þ þò?»46. Íà ùî îò ðè ìàâ òàêó âiäïîâiäü: «…âî å -
âà ëè äå â Ïîë øå è íå â îä íîì ìåñ òå, à íûíå äå ñëû øàë ÿ, ÷òî ãåò -
ìàí Áîã äàí Õìåëü íèö êîé ïè ñàë ê Ðà êî öå è ê Îíòî íó, ÷òî áû øëè
ïðî òèâ òóð ñêèõ è êðûì ñêèõ ëþ äåé, è òåáå äå åõàòü ê Êà ìåí öó-Ïî -
äî ëüñêî ìó íà Êèåâ, à â Êè å âå äå ïîä ëèí íàÿ òåáå âåñòü áó äåò»47.
Àëå íi â Êèºâi, íi â Êîð ñóíi íi÷î ãî êîí êðåò íî ãî ². Æå ëÿ áó æ -
ñüêî ìó íå çìîã ëè îïî âiñòè. ßê ñêà çàâ êîð ñó íñüêèé íà êàç íèé ïî ë -
êîâ íèê: «…áûëà äå íàì âåñòü, ÷òî Ðà êî öà è Îíòîí èäóò ê Êà ìåí öó,
ãäå äå îíè íûíå, è òîãî ïîä ëèí íî íå âå äàþ»48. Ùîï ðàâ äà, ïî ðà äèâ
âè ðó øè òè â Êà ïóñ òè íó Äî ëè íó, äå çáè ðàâ âiéñüêî Þ. Õìåëü íèöü -
êèé. Ïîñ ëà íåöü îñòàí íüî ãî òàê ðîç ’ÿñ íþ âàâ ñè òó àö iþ òîâ ìà ÷ó
ìîñ êî âñüêî ãî ïî ñëà: «…ìû äå è ñàìè ïðî Ðà êî öó è Çà ïî ðîæ ñêî ãî
Âîé ñêà ïðî ïî ëêîâ íè êà Îíòî íà íå âå äà åì ãäå îíè íûíå»49. Òà êèì
÷è íîì, ². Æå ëÿ áó æñüêèé âè ìó øå íèé áóâ ÷å êà òè äå ÿ êèé ÷àñ
ïðîÿñíåííÿ ñèòóàöi¿ òà êîíêðåòíèõ âiñòåé ïðî âiéñüêî Ðàêîöi é
êîðïóñ Æäàíîâè÷à.
 êiíöi ÷åð âíÿ 1657 ð. ïî õiä òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêî¿
àðìi¿ ïðî ëÿ ãàâ ïîâç Çà ìîñ òÿ äî Ãðå áåí íî ãî i Ìà ãå ðî âà. Ñàìå òóò
ïiä Ìà ãå ðî âèì ðîç ïî ÷à ëè ñÿ ïåðøi ñó òè÷ êè ñî þç íèõ âiéñüê iç çà ãî -
íà ìè ðóñü êî ãî âîºâîäè ×àð íåöü êî ãî, ÿêèé âïðè òóë áóëî íà áëè çèâ -
ñÿ äî óãîðöiâ i óêðà¿íöiâ. ßê çãî äîì ïè ñàâ êà ïå ëàí ×àð íåöü êî ãî
Ïiêà ðñüêèé, ãåòü ìàí «äîã íàâ íå ïðè ÿ òå ëÿ ïiä Ìà ãå ðî âèì. Çàñ òàâ
éîãî ï’ÿ íî ãî i â íå ëàäi, òîìó, ùî âií áóâ ïåâ íèé ñâ áåç ïå÷ íîñòi.
Áà ãà òî ¿õ ïî áè òî â ïî ëÿõ i ñå ëàõ, 30 æè âèõ ïðè âå äå íî, à ñî òíþ, ùî
óêðè ëà ñÿ íà îä íî ìó ôiëüâàð êó, ïî êëà äà þ ÷èñü íà ñâî¿ ãà êiâíèöi,
çíè ùèâ ñòà ðîñ òà Äà íè ëî âè÷»50. Ïðî ÷è ìàëi âòðà òè ìiæ Ìà ãå ðî -
âèì òà Æîâ êâîþ ñïîâ iùàâ i Øòåð íáàõ, ÿêèé áóâ òîäi ïðè øòàái Ðà -
êîöi: «Â äâîõ ìè ëÿõ âiä Ëüâî âà, ç ëiâî¿ ñòî ðî íè âiä íüî ãî, çà ÷ó ëè
ìè çà ñî áîþ ïî ãî íþ ×àð íåöü êî ãî. Âií íà ïàâ íà çà äíi îá îçè êî -
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
299
çàöüêi, ùî éøëè áåç îõî ðî íè. Áiëüøå ÿê òè ñÿ ÷ó êî çàêiâ ïî áè òî, ïî -
ñëà íî ¿ì íà äî ïî ìî ãó âåíãðiâ, àëå íå ïðè ÿ òåëü [ïî ëÿ êè] óæå âñòèã
íå çà äîâ ãî ïå ðåä òèì âiäñòó ïè òè iç çäî áè ÷åþ i ìè íå äó ìà ëè ãî íè òè
çà íèì»51.
Ïðî âòðà ÷åíi ìîæ ëè âîñòi ïî ëüñüêî ãî âiéñüêà çíà÷ íî ïî æè -
âè òè ñÿ ïiä Ìà ãå ðî âèì çãà äó âà íèé Ïiêà ðñüêèé ïè ñàâ çãî äîì òàê:
«Ìîã ëî íàøå âiéñüêî òîãî äíÿ äiñòà òè ÿê çäî áè÷ òèõ 4 ìiëüéî íè,
êîò ðèõ òå ïåð [ïiä Ìåä æè áî æåì] äî ìà ãà þòü ñÿ âiä Ðà êîöi, àëå òèì
÷à ñîì ÿê âî ÿ êè ãà íåá íî êè äà ëè áèò âó çà äëÿ çäî áè÷i, íå ïðè ÿ òåëü
[êî çà êè é òðàíñ èëüâà íöi] çiáðàâ ñâî¿ ñèëè i ëåã êî âiäiãíàâ íà øèõ,
çà é íÿ òèõ äî áè÷ íèö òâîì, íà öiëó ìèëþ. Ïî òî ìñòâî ëåä âå ÷è íå ïî -
âiðèòü, ÿêà âå ëè ÷åç íà çäî áè÷ áóëà óòðà ÷å íà; àëå íå õàé ïîä óìàº, ùî
öüî ãî ðîêó âïåð øå ïî ãðà áî âà íà áóëà Ïîëü ùà, ÷îãî íå çà çíà âà ëà
âîíà íi ïiñëÿ Ïè ëÿ âåöü êî ãî íi ïî iíøèõ ïî ãðî ìàõ»52.
Îìè íóâ øè Æîâ êâó, òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à¿íñüêà àð ìiÿ 2 ëèï -
íÿ «ç òðióì ôîì» âiäáè ëà íà ñòóï ïî ëüñüêèõ çà ãîíiâ i ÷å ðåç ßðè÷iâ
3 ëèï íÿ ïiäiéøëà ïiä Ãëè íÿ íè. ×å ðåç äåíü çíî âó áóëà ñó òè÷ êà ç ïî -
ëÿ êà ìè, i ñî þç íè êè çíî âó «òðióì ôó âà ëè». Íàñëiäêîì òà êèõ ïåð ìà -
íåí òíèõ áî¿â áóëî òå, ùî çíà÷íi ïiäðî çäiëè òðàíñ iëüâà íñüêî-óêð à -
¿íñüêî¿ àðìi¿ ðîç ñiþ âà ëè ñÿ é âiäñòó ïà ëè íå ºäíèì, à äåêiëüêî ìà
ìàð øðó òà ìè. Òàê, îñíîâíi ïiäðî çäiëè Ðà êîöi âiä Ãëè íÿí ðó øè ëè
÷å ðåç Ãî ëî ãî ðè, Çáîðiâ, Îçåð íó äî Òåð íî ïî ëÿ. À äå ÿêi ïiäðî çäiëè
Æäà íî âè ÷à éøëè ÷å ðåç Çàëiçöi é Çáà ðàæ. Îìè íóâ øè Òåð íîïiëü,
ÿêèé íå ñòà ëè øòóð ìó âà òè ÷å ðåç çíà÷ íó çà ëî ãó Ïîä ëüî äî âñüêî ãî
[7 õî ðóãâ], ùî áóëà óêðiïè ëà ñÿ â ìiñòi, óêð à¿íñüêà é òðàíñ iëüâà í -
ñüêà àðìi¿ çíî âó çëó ÷è ëè ñÿ äåñü â ðà éîíi Ñêà ëà òà. Ïðè öüî ìó
À. Æäà íî âè÷ çâåð íóâ óâà ãó Ä. Ðà êîöi íà òå, ùî êî çàöü êî ìó êîð ïó -
ñó â ïî õîäi âiäâå äå íà äî ñèòü íå âäà ëà ïî çèö iÿ â êiíöi êî ëî íè ñî þç -
íèõ âiéñüê, ÷å ðåç ùî óêðà¿íöi íå ñëè íà ñîái âåñü òÿ ãàð îá îðîí íèõ
áî¿â i ìàëè çíà÷íi âòðà òè. Òð àíñiëüâà íñüêèé êíÿçü âè ìó øå íèé áóâ
ïî ãî äè òè ñÿ iç àð ãó ìåí òà ìè íà êàç íî ãî ãåòü ìà íà, i â ïîä àëü øî ìó
êî çàöü êèé êîð ïóñ ïå ðå ìiñòèâ ñÿ â ãî ëî âó êî ëî íè53. À. Æäà íî âè÷
â÷àñ íî çìiíèâ ïî çèö iþ ñâî ãî êîð ïó ñó, îñêiëüêè áóäü-ÿêî¿ ìèòi Ðà -
êîöi, ÿêèé ðî áèâ ÷èñ ëåííi ñïðî áè ïðè ìè ðåí íÿ iç ïî ëüñüêè ìè ãåòü -
ìà íà ìè, ìiã óêëàñ òè óãî äó, à óêðà¿íñüêi âiéñüêà, çà òèñ íóòi ìiæ
òðàíñ iëüâàí öÿ ìè é ïî ëÿ êà ìè, ìîã ëè áóòè âè êî ðèñ òàíi ÿê ðîçìiííà
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
300
ìî íå òà. Òå ïåð æå, íå çà ëåæ íî âiä ïå ðå ãî âîðiâ Ðà êîöi iç ïî ëÿ êà ìè,
êîð ïóñ À. Æäà íî âè ÷à ìàâ âiëüíèé âèõiä â êî çàöü êó Óêðà¿ íó, êóäè
âæå áóëî ðó êîþ ïîä à òè. Òà é òåìï ïî õî äó âæå âèç íà ÷àâ À. Æäà íî -
âè÷, à òðàíñ iëüâàíöi áóëè çìó øåíi ïiäòÿ ãó âà òè ñÿ çà êî çà êà ìè, ùîá
íå âiäñòà òè é íå áóòè îòî ÷å íè ìè. Ïðî òå Ðà êîöi íå äóæå ïî ñïiøàâ
âiäñòó ïà òè âñëiä çà êî çà êà ìè â Óêðà¿ íó, à âñå ùå íàä iÿâ ñÿ óêëàñ òè
iç Ïîëü ùåþ äîñ òîé íå ïå ðå ìèð ’ÿ. Òîìó ÿê ìiã çà òðè ìó âàâ òåìï
âiäõî äó, íà ðiêà þ ÷è ïðè öüî ìó, ùî óêð à¿íñüêå âiéñüêî éîãî íiáè òî
çà ëè øàº. À. Æäà íî âè÷ æå ðå êî ìåí äó âàâ óãîð öÿì øâèä êèì ìàð -
øåì âiäiéòè â Óêðà¿ íó, òàì ïå ðå ãðó ïó âà òè ñâî¿ ñèëè, ïî ïîâ íè òè
àð ìiþ é ïðè ïà ñè i òîäi âiäíî âè òè âîºííi äi¿. Ïðè öüî ìó íà êàç íèé
ãåòü ìàí ðå êî ìåí äó âàâ âðà õó âà òè i ñòàí âiéñüêà, çìó ÷å íî ãî áà ãà òî -
ì iñÿ÷ íè ìè ïî õî äà ìè òà îá òÿ æå íî ãî ÷è ìà ëèì îá îçîì. Òèì ïà÷å,
ùî çíà÷ íà êiëüêiñòü êî çàöü êî¿ àðìi¿ ñêëà äà ëà ñÿ iç îõîò íèêiâ, ïðî
ÿêèõ À. Æäà íî âè÷ êà çàâ: «Ïîêè ãîëi é íi÷î ãî íå ìà þòü, òî õî÷ áè
ÿê õîòiâ çà òðè ìà òè ¿õ â òà áîði, íå çà òðè ìàºø; íà âëàñ íó ðóêó âèá i -
ãà þòü â íà é äàëüøi îêî ëèöi, ùîá çíàé òè ÿêó íå áóäü çäî áè÷. À ÿê
íà ïîâ íÿòü íåþ âîçè, òîäi íiÿê íå íà æå íåø ¿õ äî áîþ. Òiëüêè é äó -
ìà þòü ïðî òå, ùîá âiäïðà âè òè äî äî ìó ùî çäî áó ëè»54.
 òà êèõ óìî âàõ À. Æäà íî âè÷, âðà õî âó þ ÷è ñòàí ñâî ãî
âiéñüêà òà íå ïî äî ëàâ øè ïðî òèði÷ i íå ïðè ÿçíi äî Ðà êîöi, âiâ ñâié
êîð ïóñ â íà ïðÿì êó Êàì ’ÿí öÿ-Ïîäiëüñüêî ãî. Òèì ïà÷å, ùî â ×è ãè -
ðèíi âæå áóëî çðî çóì iëî, ùî Ðà êîöi íå çáè ðàºòüñÿ áëèæ ÷èì ÷à ñîì
îðãàí içî âó âà òè îïið ïî ëÿ êàì, à øóêຠíà é ìåí øî¿ íà ãî äè äî ïðè -
ìè ðåí íÿ. Òîìó iç ãåòü ìà íñüêî¿ ñòî ëèöi À. Æäà íî âè ÷ó áóëî âiä -
ïðàâ ëå íî íà êàç ïî êè íó òè òðàíñ iëüâàíöiâ. Îñü ÿê ïðî öå ïè ñàâ iç
×è ãè ðè íà 18 ÷åð âíÿ 1657 ð. Ã. Ëiëüºíêðî íà: «Ïðè ìî¿õ ïå ðå ãî âî -
ðàõ ç íèìè [êî çà êà ìè] ìåíi ïî ñòiéíî êà çà ëè ÿê ïî ãà íî ïî ñòó ïຠç
íèìè êíÿçü Ðà êîöi ÿê iç ñâî¿ ìè ñî þç íè êà ìè i, ùî âií âñiìà ñïî ñî -
áà ìè ñòà ðàâ ñÿ çà ãó áè òè ¿õíþ ñâî áî äó, ÿêó âîíè ðàí iøå çäî áó ëè
ñâîºþ êðîâ ’þ. Òîìó âîíè é íà ïè ñà ëè Àíòîíiþ, ùî âií ïî âè íåí çà -
ëè øè òè êíÿ çÿ, i â÷î ðà ïðè é øëà çâiñòêà, ùî íiáè âií [À. Æäà íî âè÷]
çi ñâî¿ì âiéñüêîì ïå ðå áó âຠâ ï’ÿ òè ìè ëÿõ âiä Êàì ’ÿí öÿ»55.
Ñî þçíi òðàíñ iëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà, ÿêi ç âå ëè êè ìè
òðóä íî ùà ìè ïî äî ëà ëè 7–9 ëèï íÿ áî ëî òèñ òó ìiñöåâiñòü ïî áëè çó
×îð íî ãî Îñòðî âà, äàëi ðó øè ëè ÷å ðåç Ïëîñ êèðiâ äî Ìåä æè áî æó.
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
301
Ãî ëîâ íîþ ìå òîþ ïî õî äó íà äà íî ìó åòàïi áóëî íà ìà ãàí íÿ ïå ðå ïðà -
âè òè ñÿ ÷å ðåç Ïiâäåí íèé Áóã, ùîá ç’ºäíà òè ñÿ iç 20-òè ñÿ÷ íîþ àð -
ìiºþ Þ. Õìåëü íèöü êî ãî, ÿêà ïî ñïiøà ëà âæå íà äî ïî ìî ãó. 10 ëèï -
íÿ ñî þçíi âiéñüêà âè ìó øåíi áóëè çà íî ÷ó âà òè ó âiäêðè òî ìó ïîëi â
ÿêî ìóñü ÿðó, îñêiëüêè öiëèé äåíü ïðî âå ëè, âiäáè âà þ ÷è àòà êè ïî ëü -
ñüêèõ õî ðóãâ. Íàï ðó æåí íÿ â ñî þçíié àðìi¿ äî ñÿã ëî ìàê ñè ìó ìó.
Çìó ÷åíi ïðàê òè÷ íî áåç ïå ðåð âíè ìè ïå ðå õî äà ìè òà îá îðîí íè ìè áî -
ÿ ìè, áåç ïðî âiàí òó òà äîñ òàòíiõ âiéñüêî âèõ ïðè ïàñiâ ïiäðî çäiëè Ðà -
êîöi òà À. Æäà íî âè ÷à âè ìó øåíi áóëè 11 ëèï íÿ 1657 ð. ñòà òè òà áî -
ðîì íà ïîëi ïî áëè çó Ìåä æè áî æó. Ñè òó àö iÿ óñêëàä íè ëà ñÿ ùå é
òèì, ùî íà ïå ðå äîäíi 3000 âî ëîõiâ òà ñå ìè ãî ðîäöiâ çà ëè øè ëè òàáið
i ñà ì îâiëüíî ïiøëè äî äî ìó56. Öå íå ëèøå ïî ñëà áè ëî áîºçäàòíiñòü
âiéñüê, à é ñïðà âè ëî ãíiòþ ÷å âðà æåí íÿ íà ðåø òó àðìi¿.
Òèì ÷à ñîì âiéñüêîâi ïiäðî çäiëè Ñ. ×àð íåöü êî ãî ïðî äîâ æó -
âà ëè ïî ñè ëþ âà òè òèñê íà òðàíñ iëüâà íñüêî-óêðà¿íñüêi âiéñüêà.
 öèõ êðè òè÷ íèõ óìî âàõ âñå çà ëå æà ëî âiä ðiøó ÷îñòi é âîëü î âèõ
ÿêîñ òåé êíÿ çÿ Ä’ºðäÿ ²² Ðà êîöi. Àëå îñòàííié òàê i íå çóìiâ îïà íó -
âà òè ñè òó àö iþ òà ïðè é íÿ òè ÿêåñü êîí êðåò íå ðiøåí íÿ, à é íàä àëi
ïðî äîâ æó âàâ çà é ìà òè äâî¿ ñòó ïî çèö iþ. Ç îä íî ãî áîêó, âií íå îõî ÷å
âiäõî äèâ íà Óêðà¿ íó, ÷èì ñòðè ìó âàâ âiäñòóï i êî çàöü êî ãî êîð ïó ñó
À. Æäà íî âè ÷à. Ç iíøî ãî æ, Ðà êîöi é íå ðiøó ÷å âiäáè âàâ ñÿ âiä ïî ëü -
ñü êî¿ àðìi¿, îñêiëüêè áåç íàñ òàí íî øó êàâ äîñ òîé íèõ óìîâ ïðè ìè -
ðåí íÿ ó ïî ëüñüêèõ ãåòü ìàíiâ. Òà êèì ÷è íîì, àíi âiäñòó ïó, àíi îáî
ðî íè.  òèõ óìî âàõ çà çíà ÷å íà ïî çèö iÿ íå ìîã ëà íå ïðè çâåñ òè äî
êà òà ñ òðî ôè òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ. Õî÷à ñïðà âåä ëè âî áóäå çà -
çíà ÷è òè, ùî ó ñî þç íèêiâ áóëè ðå àëüíi øàí ñè áåç âå ëè êèõ âòðàò
îïå ðà òèâ íî âiäiéòè â ìåæi Óêðà¿ íè, êóäè âæå áóëî ðó êîþ ïîä à òè.
Äëÿ öüî ãî íå îáõiäíî áóëî ëèøå ïå ðå ïðà âè òè ñÿ ïî áëè çó òîãî æ
Ìåä æè áî æó ÷å ðåç Ïiâäåí íèé Áóã. Òèì ïà÷å, ùî â ï’ÿ òè ìè ëÿõ âiä
ìiñòà âæå ïå ðå áó âà ëî 20-òèñÿ÷íå âiéñüêî Þ. Õìåëü íèöü êî ãî. Òà é
âëàñíi ñèëè Ðà êîöi áóëè ùå ÷è ìà ëè ìè, i çà äå ÿ êè ìè ñâiä÷åí íÿ ìè
ïiä éîãî êî ìàí äîþ ïå ðå áó âà ëî òåæ áëèçü êî 20000 âî ÿêiâ, ÿêèì
ïðî òèñ òî ÿ ëî ùî í àéáiëüøå 6000 ïî ëÿêiâ57. Àëå Ðà êîöi âè ÿ âèâ ñÿ íå
íà âè ñîòi ó òié íå ïðîñòié, õî÷à é íå áåç íàäiéíié ñè òó àöi¿. ² ïåðø çà
âñå òîìó, ùî íå çóìiâ àäåê âàò íî îöiíè òè ñïiââiäíî øåí íÿ ïðî òè áîð -
ñòâóþ÷èõ ñèë òà íå ïðî ÿ âèâ âîëü î âèõ ÿêîñ òåé ïî ëêî âîä öÿ, çà ïðî -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
302
ïî íó âàâ øè 11 ëèï íÿ ïî ëüñüêié ñòî ðîíi, â ÿêî¿ áóëî âòðè÷i ìåí øå
âiéñüêî, ñâîþ ïî âíó êàï iòó ëÿö iþ.
 òié ñè òó àöi¿ êå ðiâíè êè óêð à¿íñüêî ãî êîð ïó ñó À. Æäà íî -
âè÷, Þ. Íå ìè ðè÷ òà iíøi ïî ëêîâ íè êè, ïå ðå ñâiä÷èâ øèñü, ùî ïå ðå -
ãî âî ðè Ðà êîöi ïðî çäà ÷ó ïî ëÿ êàì iäóòü ïî âíèì õî äîì, 12 ëèï íÿ
âèð iøè ëè çà ëè øè òè òðàíñ iëüâà íñüêå âiéñüêî ç éîãî êíÿ çåì i
âiäñòó ïè ëè â Óêðà¿ íó58. Òà êèì ÷è íîì, àæ íiÿê íå ìîæ íà òâåð äè òè,
ÿê öå ðîá ëÿòü äå ÿêi äîñëiäíè êè, ïðî òå, ùî ñàìå âiäñòóï êî çàöü êî ãî
êîð ïó ñó ñòàâ ïðè ÷è íîþ êàï iòó ëÿöi¿ Ðà êîöi. Òóò áóëî íà âïà êè.
Ñàìå ïî ñòiéíå íà ìà ãàí íÿ òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ ïðè ìè ðè òè ñÿ ç
ïî ëüñüêîþ ñòî ðî íîþ òà ïî ÷à òîê ðå àëü íèõ ïå ðå ãî âîðiâ ïðî êàï iòó -
ëÿö iþ çìó ñè ëè À. Æäà íî âè ÷à âiäâåñ òè ñâié êîð ïóñ çà Ïiâäåí íèé
Áóã, ùîá íå ñòà òè ðîçìiííîþ ìî íå òîþ â ïî ëüñüêî-óãî ðñüêèõ ïå ðå -
ãî âî ðàõ. Òà é íàä îâãî çà òðè ìó âà òèñü ïiä Ìåä æè áî æåì À. Æäà íî -
âè ÷ó òåæ íå áóëî íiÿ êèõ ìîæ ëè âîñ òåé, îñêiëüêè íå îáõiäíî áóëî
âè êî íó âà òè íà êàç Á. Õìåëü íèöü êî ãî òà éòè íà ç’ºäíàí íÿ iç âiéñüêà -
ìè Þ. Õìåëü íèöü êî ãî äëÿ ñïiëüíî¿ îá îðî íè Óêðà¿ íè âiä âå ëè ÷åç -
íî¿ òà òà ðñüêî¿ àðìi¿. Íå ñëiä âiäêè äà òè é òà êèé ôàê òîð, ÿê ïî çèö iÿ
ðÿ äî âèõ êî çàêiâ êîð ïó ñó À. Æäà íî âè ÷à, ÿêi áóëè çìó ÷åíi áà ãà òîì i -
ñÿ÷ íèì ïî õî äîì, îá òÿ æåíi òðî ôå ÿ ìè òà ðîç äðà òî âàíi ìàé æå âî ðî -
æèì ñòàâ ëåí íÿì âæå êî ëèøíiõ ñîþçíèêiâ. Âñi âîíè âèìàãàëè
øâèäêîãî ïîâåðíåííÿ äî ðiäíèõ îñåëü i, ÿê ñâiä÷àòü äæåðåëà, â
iíøîìó âèïàäêó ãîòîâi áóëè íàâiòü ïiäíÿòè áóíò ïðîòè ñâî¿õ
âîºíà÷àëüíèêiâ.
12 ëèï íÿ 1657 ð. Ðà êîöi âiäïðà âèâ íà ïå ðå ãî âî ðè iç Ïî òîöü -
êèì, ×àð íåöü êèì, Ëþ áî ìè ðñüêèì òà Âèø íå âåöü êèì ïî âíî âàæ íå
ïî ñ îëüñòâî íà ÷îëi iç ñâî¿ì êàí öëå ðîì Ìiêå øåì. Ïîëüñüêà ñòî ðî íà
çà æà äà ëà âiä òðàíñ iëüâà íñüêî ãî êíÿ çÿ, ùîá âií çà âòîð ãíåí íÿ ñâ
àðìi¿ â Ïîëü ùó íà é ïåð øå ïå ðåïðî ñèâ ßíà Êà çè ìè ðà, à òà êîæ óãî ð -
ñüêî ãî êî ðî ëÿ é ñóë òà íà; âèï ëà òèâ 4 ìiëüéî íè êîí òðè áóöi¿; ïî âåð -
íóâ óñå íà ãðà áî âà íå é âiäøêî äó âàâ çáèò êè; âiääàâ ïî ëÿ êàì âñi ñâî¿
ãàð ìà òè é iíøå îçáðîºííÿ; ðî çiðâàâ ñî þçíi ñòî ñóí êè ç óñiìà âî ðî -
ãà ìè Ïîëüùi; íà çâàâ ïî ëÿêiâ òà ñå íà òîðiâ, ÿêi îðãàí içî âó âà ëè öåé
ïî õiä Ðà êîöi; ïî âåð íóâ ïî ëî íå íèõ òà çëî ÷èíöiâ. Îñòà òî÷ íèé âàð i -
àíò ìèð íî ãî òðàíñ iëüâà íñüêî-ïî ëüñüêî ãî äî ãî âî ðó áóëî óêëà äå íî
12 ëèï íÿ 1657 ð., íå çâà æà þ ÷è íà âiòü íà òå, ùî ïî ëüñüêi æî âíiðè
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
303
âè ìà ãà ëè ïî ìñòè. «Âîëàºìî øâèä øå áè òè ñÿ, íiæ äàòè ñåáå ïå ðå -
ïðî ñè òè çà òàêó êiëüêiñòü ïðî ëè òî¿ âàìè êðîâi»59, — êðè÷àëè âîíè
òðàíñiëüâàíñüêèì ïîñëàì.
Çà ãà ëîì óãî äîþ ïå ðå äáà ÷à ëî ñÿ, ùî Ä’ºðäü ²² Ðà êîöi âèø ëå
ïî ñ îëüñòâî äî ïî ëüñüêî ãî êî ðî ëÿ; ðî çiðâå ñî þ çè ç âî ðî ãà ìè îñòàí -
íüî ãî; â ðàçi ïî òðå áè íàä àñòü âiéñüêî âó äî ïî ìî ãó Ïîëüùi; çäàñòü
êî ðî ëþ Êðàêiâ i Áðåñò (çà ëî ãàì ãà ðàí òó âàâ ñÿ ïðè öüî ìó áåç ïå÷ íèé
âèõiä çà ìåæi Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿); âè äàñòü óñiõ íå âè áà ÷å íèõ êî ðî -
ëåì çðàä íèêiâ; âèï ëà òèòü íà âiéñüêî ïî ëüñüêå 1 200000 çëî òèõ; âè -
ïóñ òèòü ïî ëî íå íèõ i òîäi çìî æå ïiä ïî ëüñüêèì êîí âîºì âè ðó øè òè
äî äî ìó60. Íàñ òóï íî ãî äíÿ 13 ëèï íÿ 1657 ð. îá èäâi ñòî ðî íè ñêëà ëè
ïðè ñÿ ãó ïðî âi÷íèé ìèð, ÷èì ñêðiïè ëè âñi óìî âè äî ãî âî ðó. Õî÷à
îñî áèñ òî¿ çóñòði÷i iç ïî ëüñüêè ìè ãåòü ìà íà ìè Ðà êîöi òàê i íå äî ÷å -
êàâ ñÿ, áî îñòàííi âiäìî âè ëè ñÿ âiä íå¿, êà æó ÷è ïðè öüî ìó, ùî «íå
ìî æóòü íà âiòü äè âè òè ñÿ íà òîãî ïà ëà ÷à, íå çâà æà þ ÷è íà çà ïðè ñÿ æå -
íó âiäìî âó âiä íå ïðè ÿçíi»61.
Òà êîþ âàæ êîþ êàï iòó ëÿöiºþ çà êií÷èâ ñÿ îñòàííié åòàï òà é
âñÿ âiéñüêî âà êàì ïàí iÿ Ä’ºðäÿ ²² Ðà êîöi â Ïîëü ùó. Ïðî òÿ ãîì öüî ãî
åòà ïó âiäñòàíü âiä Âàð øà âè äî Ìåä æè áî æó òðàíñ iëüâà íñüêî- óê ðà -
¿í ñüêi âiéñüêà ïðî é øëè çà 30 äíiâ (iç ÿêèõ 24 ïðè ïà äà ëî íà ïî õî äè i
ëèøå 6 íà âiäïî ÷èí êè) áëèçü êî 600 êì62. ² â òîé ÷àñ, ÿê êî çàöü êèé
êîð ïóñ ïiä êå ðiâíèö òâîì À. Æäà íî âè ÷à çóìiâ äîñ òîé íî âèé òè iç
íå ïðîñ òî¿ ñè òó àöi¿, âè êî íà òè íà êàç Á. Õìåëü íèöü êî ãî i ïî âåð íó òè -
ñÿ â ñå ðå äèíi ëèï íÿ 1657 ð. â Óêðà¿ íó, òðàíñ iëüâà íñüêèé êíÿçü çãî -
äèâ ñÿ íà ãà íåáíi óìî âè çà çíà ÷å íî¿ êàï iòó ëÿöi¿. Õî÷à ìàâ ðåàëüíi
øàíñè çáåðåãòè ñâîþ àðìiþ òà ç ÷åñòþ çàâåðøèòè öåé åòàï âiéíè.
Çà ãà ëîì äàíà âiéíà (â ïî ëüñüêié iñòîð iîã ðàôi¿ êâ àëiôiêî âà íà
ÿê «Äðó ãà Ïiâíi÷íà âiéíà 1655–1660 ðð.»), íå çâà æà þ ÷è íà òå, ùî
Ïîëüùi âäà ëî ñÿ âiäáè òè ïî õiä ñî þç íèöü êèõ âiéñüê ç äî ïî ìî ãîþ
àðìi¿ Ãàá ñáóðãiâ, ñòà ëà ñâiä÷åí íÿì äî ñèòü òðè âîæ íèõ çîâíiøíüî -
ïîë iòè÷ íèõ ñèì ïòîìiâ i ïðàê òè÷ íî çà ïî ÷àò êó âà ëà ñåð iþ äî ãî âîðiâ
òà êî àëiöié, ñïðÿ ìî âà íèõ íà ðóé íó âàí íÿ òà ðîçïîäië çåìåëü Ðå÷i
Ïîñïîëèòî¿.
Äëÿ Óêðà¿ íè ó÷àñòü ó Ðàä íîòñüêié ñèñ òåìi (1656–1657 ðð.)
òà âiéíi ó÷àñ íèêiâ äà íî¿ êî àëiöi¿ ïðî òè Ïîëüùi ìàëà âàæ ëè âå çíà -
÷åí íÿ. Ïåðø çà âñå, Ðå÷i Ïîñ ïî ëèòié áóëî çà âäà íî çíà÷ íî ãî ïðå -
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
304
âåí òèâ íî ãî âîºííî ãî óäà ðó, ùî ïî ñëà áè ëî ¿¿ âiéñüêî âèé ïî òåí öiàë
òà ïå ðå øêî äè ëî àê òèâ íèì îïå ðàö iÿì íà óêð à¿íñüêî ìó ôðîíòi.
Îäíàê ïî âíiñòþ ïå ðå ìîã òè Ïîëü ùó íå âäà ëî ñÿ. Îäíiºþ ç íà é âàæ -
ëèâ iøèõ ïðè ÷èí öüî ãî áóëî âiäâåð òå íå áà æàí íÿ — Îòòî ìà íñüêî¿
òà Ãàá ñá óðãñüêî¿ iìïåðié äî ïóñ êà òè ãå î ïîë iòè÷íi çìiíè â ºâðî ïå é -
ñüêî ìó ñòà òóñ êâî. À ñàìå íà öå çà ìàõ íó ëàñü Øâåö iÿ, çà äó ìàâ øè
ñóòòºâi òå ðè òîð iàëüíi ïå ðå ðîç ïîä iëè òà ïiäòðè ìàâ øè òàê çâà íå
«ïî âñòàí íÿ âà ñàëiâ», îá’ºäíàâ øè â Ðàä íîòñüêié êî àëiöi¿ Òð àí ñiëü -
âà í iþ — âà ñà ëà Îòòî ìà íñüêî¿ iìïåði¿, çà ëåæ íèé âiä Ïîëüùi Áðàí -
äåí áóðã, à òà êîæ Óêðà¿ íó ç íîì iíàëü íèì ðîñiéñüêèì ïðî òåê òî ðà -
òîì63. Âiéíà çà ãà ëîì çiðâà ëà ïðî öåñ ðà òèô iêàöi¿ ïî ëüñüêèì ñåé -
ìîì ïiäïè ñà íèõ iç Ìîñ êâîþ òà íå âè ãiäíèõ Óêðà¿íi Âiëå íñüêèõ
óãîä 1656 ð. À äèï ëî ìà òè÷íi ïå ðå ìî âè íè é óêëà äåíi óãî äè çi
Øâåöiºþ, Òð àíñiëüâàíiºþ òà iíøè ìè äåð æà âà ìè, ÿê ìiíiìóì,
ñïðè ÿ ëè ïðî öå ñàì ºâðî ïå éñüêî¿ ëåã iòè ìàöi¿ Óêð à¿íñüêî¿ êî çàöü êî¿
äåð æà âè. ×è ìîã ëà Óêðà¿ íà â õîäi âêà çà íèõ âîºííî-äèï ëî ìà òè÷ -
íèõ (1656–1657 ðð.) àêö³é äî ñÿã òè ìàê ñè ìàëü íî ìîæ ëè âèõ äëÿ
ñåáå ðå çóëü òàòiâ i ñòâî ðè òè öiëêîì íå çà ëåæ íó (áåç ïðî òåêöi¿
áóäü-êîãî iç ñèëü íèõ ñóñiäiâ) äåð æà âó, çi ñòî âiäñîò êî âîþ âïåâ íå -
íåñ òþ òâåð äè òè âàæ êî. Õî÷à é âiäêè äà òè òà êèé iñòî ðè÷ íèé øàíñ,
äóìàºòüñÿ, òåæ íåìຠïiäñòàâ, îñêiëüêè, îäèí iç ó÷àñ íèêiâ Ðàä íî -
òñüêî¿ ñèñ òå ìè — Áðàí äåí áóðã ñïîâ íà ñêî ðèñ òàâ ñÿ íà ÿâ íè ìè
ìîæ ëè âîñ òÿ ìè é çóìiâ äî ñÿã òè òàêî¿ ìåòè. Áðàíäåíáóðçüêîìó
åëåêòîðó òàêè âäà ëà ñÿ, çäàâàëîñÿ á, çà òèõ îáñòàâèí íåìîæëèâà
ði÷, — ñòâîðåííÿ íåçàëåæíî¿ âiä Ïîëüùi äåðæàâè â Ïðóñàõ
Êíÿçiâñüêèõ çãiäíî òðàêòàòiâ ó Âåëÿâi òà Áèäãîùi 1657 ð.
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
305
1Ïðî ïî ÷à òîê òà ïåðøi åòà ïè âiéíè äèâ.: Ãóð áèê À. Î. Êè¿âñüêèé ïî ëêîâ íèê Àíòîí
Æäà íî âè÷ // Óêð. iñò. æóðí. — 1998. — ¹ 3–4; Éîãî æ. Óêð à¿íñüêà àð ìiÿ ó âiéíi
êî àëiöiéíèõ ñèë ïðî òè Ðå÷i Ïîñ ïî ëè òî¿ (1656–1657) // Óêð à¿íñüêà êî çàöü êà äåð -
æà âà: âè òî êè òà øëÿ õè iñòî ðè÷ íî ãî ðîç âèò êó. — Ê., 2000. — Âèï. 7. — Ñ. 69–78;
Éîãî æ. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêi âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷íi âiäíî ñè íè â ïåð iîä Ðàä íî ò -
ñüêî¿ ñèñ òå ìè (1656–1657 ðð.) // «²ñòè íó âñòà íîâ ëþº ñóä iñòîði¿». Çáiðíèê íà ïî -
øà íó Ô. Ï. Øåâ ÷åí êà. — Ò. 2. — Ê., 2004. — Ñ. 205–232; Éîãî æ. Óêðà¿ íà â óìî -
âàõ Ðàä íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè: ïî õiä óêð à¿íñüêî¿ àðìi¿ íà Êðàêiâ (1657 ð.) // Óêðà¿ íà i
Ïîëü ùà: ñòðà òå ãi÷íå ïàð òíå ðñòâî íà çëàìi òè ñÿ ÷îëiòü. — Ê., 2001. — Ñ. 34–37;
Éîãî æ. Óêð à¿íñüêå âiéñüêî ó âiéíi Ðàä íî òñüêî¿ êî àëiöi¿ ïðî òè Ïîëüùi: âiä Êðà êî -
âà äî Áðåñ òà // Óêðà¿ íà â Öåí òðàëü íî-Ñõiäíié ªâðîïi. — Âèï. 5. — Ê., 2005. —
Ñ. 315–334; Éîãî æ. Óêðà¿ íà i Òð àíñiëüâà íñüêå êí ÿçiâñòâî â óìî âàõ Ðàä íî òñüêî¿
êî àëiöi¿ (1656–1657) // Óêðà¿ íà — Óãîð ùè íà: ñïiëüíå ìè íó ëå òà ñüî ãî äåí íÿ /
Ìà òåð ià ëè ìiæíà ðîä íî¿ íà óêî âî¿ êîí ôå ðåíöi¿ (Êè¿â, 14–16.IV.2005 ð.). — Ê.,
2006. — Ñ. 134–154.
2Àíäåðññîí È. Èñòî ðèÿ Øâå öèè. — Ì., 1951. — Ñ. 212.
3Âåé áóëü É. Êî ðîò êà iñòîð iÿ Øâåöi¿. — Òðåë ëå áîðã, 1998. — Ñ. 47–49; Èñòî ðèÿ
Øâå öèè. — Ì., 1974. — Ñ. 201–205.
4Ãðó øå âñüêèé Ì. ²ñòîð iÿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ò. 9. — ×. 2. — Ê.,1997. — Ñ. 1409.
5Wojtowiñz P. Szlak wyprawy Rakoczego // Teki Hystoryczne. — T. XI. — Londyn,
1960–1961. — S. 107.
6Wegner J. Warszawa w czasie najazdu szwiedskiego 1655–1657 // Polska w
okresie drugiej wojny pó³nocnej 1655–1660. — T. II. — Warszawa, 1957. —
S. 253–254.
7Biblioteka Muzeum im. Ks. Czartoryskich w Krakowie (äàëi — BCzart.). —
¹ 1656. — S. 257. Àðõiâíi äî êó ìåí òè Áiáëiî òå êè ìó çåþ iì. Êíÿçiâ ×àð òî ðè é -
ñüêèõ ó Êðà êîâi (Ñïð. ¹ 1656) âè êî ðèñ òî âó âà ëè ñÿ íàìè çà ìiêðî ôî òî êîï iÿ ìè,
ùî çáåð iãà þòü ñÿ â Íàö iî íàëüíié áiáëiî òåöi ó ì. Âàð øàâi (ìiêðîôiëüì ¹ 16460).
8BCzart. — ¹ 1656. — S. 257.
9BCzart. — ¹ 1656. — S. 257.
10BCzart. — ¹ 1656. — S. 258.
11BCzart. — ¹ 1656. — S. 258.
12Dzieje Warszawy. Warszawa w latach 1526–1795. — Warszawa, 1984. — S. 185.
13Wegner J. Warszawa w czasie najazdu szwiedskiego 1655–1657. — S. 255–256.
14Wojtowicz P. Op. cit. — S. 111–112.
15Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1409.
16Kubala L. Wojna Brandenburska i najazd Rakoczego w roku 1656 i 1657. — Lwów
(S. a.). — S. 164.
17 Ibid. — S. 164–165.
18Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1410.
19Òàì ñàìî.
20Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 154.
21Wojtowicz P. Op. cit. — S. 107.
22Ñìîëié Â. À., Ñòå ïàí êîâ Â. Ñ. Áîã äàí Õìåëü íèöü êèé. Ñîö iàëü íî-ïî ëiòè÷ íèé
ïî ðòðåò. — Ê., 1995. — Ñ. 585.
23Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1457.
24Òàì ñàìî. — Ñ. 1458.
25Òàì ñàìî. — Ñ. 1457.
26Òàì ñàìî.
27Òàì ñàìî.
28BCzart. — ¹ 1656. — S. 260–261; ²íøó êîï iþ öüî ãî ëèñ òà îïó áëiêó âàâ Ì. Ãðó -
øå âñüêèé (Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1458–1459).
29BCzart. — ¹ 1656. — S. 261, 262.
30BCzart. — ¹ 1656. — S. 262.
306
ÀÍÄÐIÉ ÃÓÐÁÈÊ
31BCzart. — ¹ 1656. — S. 262.
32Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1458–1459.
33ÐÄÀÄÀ. — Ô. 229. — Îï. 1. — Ñïð. 21. — Àðê. 13–15.
34Ãóð áèê À. Î. Óêð à¿íñüêî-ðîñiéñüêi âiéñüêî âî-ïî ëiòè÷íi âiäíî ñè íè â ïåð iîä Ðàä -
íî òñüêî¿ ñèñ òå ìè (1656–1657 ðð.). — Ñ. 219–220.
35Àêòû, îò íî ñÿ ùè å ñÿ ê èñ òî ðèè Þæíîé è Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè. — Ò. 3. — ÑÏá.,
1861. — ¹ 869. — Ñ. 568.
36Òàì æå. — Ñ. 569.
37Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1417.
38Òàì ñàìî. — Ñ. 1425; Àêòû ÞÇÐ. — ÑÏá., 1879. — Ò. 11. — Ñ. 684–685.
39Ðóñ ñêàÿ èñ òî ðè ÷åñ êàÿ áèá ëè î òå êà, èç äà âà å ìàÿ Àðõåîãðàôè÷åñêîþ êî ìèñ ñè -
åþ (äàëi — ÐÈÁ). — Ñïá., 1884. — Ò. 8. — Ñ. 1275–1278.
40Òàì æå. — Ñ. 1271–1275.
41Òàì æå. — Ñ. 1235–1238.
42Òàì æå. — Ñ. 1238–1239.
43Òàì æå. — Ñ. 1240.
44Òàì æå. — Ñ. 1241.
45Òàì æå. — Ñ. 1247.
46Òàì æå. — Ñ. 1242.
47Òàì æå.
48Òàì æå. — Ñ. 1243.
49Òàì æå. — Ñ. 1245.
50Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 168–169.
51Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1461.
52Òàì ñàìî.
53Wojtowicz P. Op. cit. — S. 108; Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 169–170.
54Öèò. çà: Ãðó øå âñüêèé Ì. Íàçâ. ïðà öÿ. — Ñ. 1463.
55Àðõèâ Þãî-Çà ïàä íîé Ðîñ ñèè. — Ê., 1908. — ×. 3. — Ò. 6. — ¹ 106. — Ñ. 315.
56Wojtowicz P. Op. cit. — S. 107–108; Kubala L. Wojna Brandenburska. —
S. 170–171.
57 Ibid.
58Wojtowicz P. Op. cit. — S. 108.
59Öèò. çà: Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 174.
60 Ibid.; Æå ðå ëà äî iñòîði¿ Óêðà¿ íè-Ðóñè. — Ò. Õ²². — Ëüâiâ, 1911. — Ñ. 500–501.
61Kubala L. Wojna Brandenburska. — S. 175.
62Wojtowicz P. Op. cit. — S. 108.
63Samsonawicz H. Miejsce Polski w Europie. — Warszawa, 1995. — S. 137–138;
Wójcik Z. Jan Kazimierz Waza. — Wroclaw, Warszawa, 1997. — S. 108–109;
Borcz A. Dzia³ania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej w latach
«potopu» 1655–1657. — Przemyœl, 1999. — 144 s.; Gebei S. Rákóczi György
szerepe a Rzeczpospolita Felosztási kisérletében (1656–1657) // Századok (a
magyar történelmi társulat folyóirata). — 2000. — No 134. — S. 801–848.
ÏÎÕ²Ä Â²ÉÑÜÊ ÐÀÄÍÎÒÑÜÊί ÊÎÀ˲ֲ¯ ÍÀ ÂÀÐØÀÂÓ
307
|