Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма
The essay discusses Weber’s sociology of law, which is an essential part of his theoretical heritage, and also Weber’s analysis of relations between formal kinds ofrationality in law, economy and administration. Weber’s typology of legal thought forms is analyzed in its relation to domination forms...
Збережено в:
| Дата: | 1999 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Russian |
| Опубліковано: |
Iнститут соціології НАН України
1999
|
| Назва видання: | Социология: теория, методы, маркетинг |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89500 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма / Н. Бутусова // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 119-135. — Бібліогр.: 21 назв. — рос. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-89500 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-895002015-12-14T03:02:01Z Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма Бутусова, Н. The essay discusses Weber’s sociology of law, which is an essential part of his theoretical heritage, and also Weber’s analysis of relations between formal kinds ofrationality in law, economy and administration. Weber’s typology of legal thought forms is analyzed in its relation to domination forms typology. The author focuses onhistorical conditions of emerging formal rational law being essential to bringing about market capitalism. There have been presented how Weber had solved the England Problem and Weber’s prognosis about the further rationalization of law in accordance to the tends of law re-materialization. 1999 Article Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма / Н. Бутусова // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 119-135. — Бібліогр.: 21 назв. — рос. 1563-4426 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89500 ru Социология: теория, методы, маркетинг Iнститут соціології НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Russian |
| description |
The essay discusses Weber’s sociology of law, which is an essential part of his theoretical heritage, and also Weber’s analysis of relations between formal kinds ofrationality in law, economy and administration. Weber’s typology of legal thought forms is analyzed in its relation to domination forms typology. The author focuses onhistorical conditions of emerging formal rational law being essential to bringing about market capitalism. There have been presented how Weber had solved the England Problem and Weber’s prognosis about the further rationalization of law in accordance to the tends of law re-materialization. |
| format |
Article |
| author |
Бутусова, Н. |
| spellingShingle |
Бутусова, Н. Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма Социология: теория, методы, маркетинг |
| author_facet |
Бутусова, Н. |
| author_sort |
Бутусова, Н. |
| title |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| title_short |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| title_full |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| title_fullStr |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| title_full_unstemmed |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| title_sort |
макс вебер о роли права в становлении рыночного капитализма |
| publisher |
Iнститут соціології НАН України |
| publishDate |
1999 |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89500 |
| citation_txt |
Макс Вебер о роли права в становлении рыночного капитализма / Н. Бутусова // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 119-135. — Бібліогр.: 21 назв. — рос. |
| series |
Социология: теория, методы, маркетинг |
| work_keys_str_mv |
AT butusovan maksveberorolipravavstanovleniirynočnogokapitalizma |
| first_indexed |
2025-07-06T17:24:56Z |
| last_indexed |
2025-07-06T17:24:56Z |
| _version_ |
1836919236246634496 |
| fulltext |
Íèíà Áó ñî âà
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
НИНА БУСОВА,
êàí äè äàò ôè ëî ñîô ñêèõ íàóê, äîê òî ðàíò êà -
ôåä ðû ôè ëî ñî ôèè è ñî öè î ëî ãèè Õàðü êîâ -
ñêîé ãî ñó äà ðñòâåí íîé àêà äå ìèè æå ëåç íî äî -
ðîæ íî ãî òðàíñïîðòà
Макс Вебер о роли права в становлении
рыночного капитализма
Abstract
The essay discusses Weber’s sociology of law, which is an essential part of his
theoretical heritage, and also Weber’s analysis of relations between formal kinds of
rationality in law, economy and administration. Weber’s typology of legal thought
forms is analyzed in its relation to domination forms typology. The author focuses on
historical conditions of emerging formal rational law being essential to bringing
about market capitalism. There have been presented how Weber had solved the
England Problem and Weber’s prognosis about the further rationalization of law in
accordance to the tends of law re-materialization.
Ãëàâ íûì ôî êó ñîì ðà áîò Ì.Âå áå ðà âñåã äà áûëî èñ ñëå äî âà íèå ñïå öè ôè -
êè çà ïàä íîé öè âè ëè çà öèè, ïî èñê îá ú ÿñ íå íèé òîãî, ïî ÷å ìó âîç íèê ëè õà -
ðàê òåð íûå äëÿ ñî âðå ìåí íî ãî Çà ïà äà âå ðî âà íèÿ è èí ñòè òó òû è ÷òî ïðå ïÿ -
òñòâî âà ëî èõ ðàç âè òèþ â äðó ãèõ ÷àñ òÿõ ñâå òà. Ïðåæ äå âñå ãî åãî èí òå ðå ñî -
âà ëî ôîð ìè ðî âà íèå ïðî ìûø ëåí íî ãî êà ïè òà ëèç ìà, êî òî ðûé îí íà çû âàë
“ñà ìûì ìî ãó ÷èì ôàê òî ðîì íà øåé ñî âðå ìåí íîé æèç íè” [1, ñ. 47]. Íà ñ òà è -
âàÿ íà ìóëü òè êà ó çàëü íîì àíà ëè çå ñî öè àëü íûõ ôå íî ìå íîâ, Âå áåð ñòðå ìèë -
ñÿ ïðî ñëå äèòü âñå ìíî ãî îá ðà çèå ôàê òî ðîâ, ïî âëè ÿâ øèõ íà ñòà íîâ ëå íèå êà -
ïè òà ëèñ òè ÷åñ êîé ýêî íî ìè ÷åñ êîé îðãà íè çà öèè. Îñî áîå âíè ìà íèå îí îá ðà -
ùàë íà íå çà âè ñè ìóþ ðîëü èäåé â èñ òî ðèè, ïî ý òî ìó â åãî èñ ñëå äî âà íè ÿõ
óíèêàëüíûõ óñëîâèé åâðîïåéñêîé êóëüòóðû, ñïîñîáñòâîâàâøèõ çà ðîæ äå -
íèþ êàïèòàëèçìà, áîëüøîå ìåñòî îòâîäèòñÿ ðîëè ðåëèãèè è ïðàâà.
Ïî ëå ìè çè ðóÿ ñ ìàð êñèç ìîì, Âå áåð îò âåð ãàë òó òî÷ êó çðå íèÿ, ÷òî ïðà âî
è ðå ëè ãèÿ ÿâ ëÿ þò ñÿ “íàä ñòðîé êîé”, îò ðà æà þ ùåé ýêî íî ìè ÷åñ êèé áà çèñ. Íî
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 119
îí íå áûë è èäå à ëèñ òîì, ñòðå ìÿ ùèì ñÿ ñâåñ òè îá ú ÿñ íå íèå ýêî íî ìè ÷åñ êîé
îðãà íè çà öèè îá ùåñ òâà ê ðàç âè òèþ èäåé, à ñêî ðåå íà ñòà è âàë íà âçà èì íîì
âëè ÿ íèè ýêî íî ìè ÷åñ êîé, ïî ëè òè ÷åñ êîé, ðå ëè ãè îç íîé è ïðà âî âîé ñôåð
æèç íè îá ùåñ òâà. È ïðà âî, è ðå ëè ãèþ îí ðàñ ñìàò ðè âàë êàê ðå çóëü òàò âçà è -
ìî äå éñòâèÿ ìíî ãèõ ñèë è â òî æå âðå ìÿ êàê îò äåëü íûå ñòðóê òó ðû, êî òî ðûå
âíî ñÿò íå çà âè ñè ìûé âêëàä â ôîð ìè ðî âà íèå îá ùåñ òâà. Ïðîá ëå ìà âîç íèê -
íî âå íèÿ êà ïè òà ëèç ìà îïðå äå ëÿ ëà òå ìà òè êó êàê ñî öè î ëî ãèè ðå ëè ãèè, òàê è
ñî öè î ëî ãèè ïðà âà Âå áå ðà: åãî âíè ìà íèå íà ïðàâ ëå íî íå íà âíóò ðåí íþþ
“ëî ãè êó” ðå ëè ãè îç íîé ýòè êè èëè ïðà âî âîé ñèñòåìû, à íà òî, íàñêîëüêî îíè
ñïîñîáñòâîâàëè èëè ïðåïÿòñòâîâàëè ðàçâèòèþ ðàöèîíà ëèçìà, êîòîðûé
ñòàë äîìèíèðîâàòü â ýêîíîìè÷åñêîé æèçíè Çàïàäà.
Åñëè ñî öè î ëî ãèÿ ðå ëè ãèè Âå áå ðà ñ ñà ìî ãî íà ÷à ëà áûëà â öåí òðå âíè -
ìà íèÿ åãî êðè òè êîâ è êîì ìåí òà òî ðîâ, òî åãî ñî öè î ëî ãèè ïðà âà ïî âåç ëî
çíà ÷è òåëü íî ìåíü øå. Íàï ðè ìåð, â àí ãëî ÿ çû÷ íîé ëè òå ðà òó ðå îá ñóæ äå íèå
èäåé çíà ìå íè òîé ðà áî òû “Ïðî òåñ òà íòñêàÿ ýòè êà è äóõ êà ïè òà ëèç ìà” íà ÷à -
ëîñü â êîí öå 20-õ ãî äîâ. Çà ïðî øåä øèå ñ òåõ ïîð äå ñÿ òè ëå òèÿ ïî ÿ âè ëîñü
âå ëè êîå ìíî æåñ òâî èñ ñëå äî âà íèé, ïî ñâÿ ùåí íûõ ýòî ìó è äðó ãèì âå áå ðîâ -
ñêèì ïðî èç âå äå íè ÿì, â êî òî ðûõ àíà ëè çè ðó åò ñÿ âëè ÿ íèå ðå ëè ãè îç íîé ýòè -
êè íà ðàç âè òèå ýêî íî ìè êè. Îäíà êî âå áå ðîâ ñêîé ñî öè î ëî ãèè ïðà âà âïëîòü
äî íà ÷à ëà 70-õ ãî äîâ óäå ëÿ ëîñü â ëó÷ øåì ñëó ÷àå íå ñêîëü êî çà ìå ÷à íèé â
îá ùèõ îá çî ðàõ. Ïåð âîå ñèñ òå ìà òè ÷åñ êîå îñâå ùå íèå ýòîé òåìû — ñòàòüÿ
Ä.Òðó áå êà — ïî ÿ âè ëîñü â 1972 ãîäó [2, ñ. 720—753], è òîëü êî â 1983-ì áûëà
îïóá ëè êî âà íà ìî íîã ðà ôèÿ Ý.Êðîí ìà íà, ñïå öè àëü íî ïî ñâÿ ùåí íàÿ äàí íî -
ìó âîï ðî ñó [ñì.: 3]. Íàøå ìî ëî äîå âå áå ðî âå äå íèå ïî âòî ðÿ åò ýòîò ïóòü.
“Ïðî òåñ òà íòñêàÿ ýòè êà” — îäíà èç ïåð âûõ ðà áîò Âå áå ðà, ñòàâ øàÿ äîñ òóï -
íîé ñî âðå ìåí íî ìó îò å ÷åñ òâåí íî ìó ÷è òà òå ëþ, è óæå ïî ÿ âè ëîñü íå ìà ëî ñòà -
òåé, èíè öè è ðî âàí íûõ åå èäå ÿ ìè. Íî ïîêà åùå íåò ïå ðå âî äà èñ òî÷ íè êîâ ïî
âå áå ðîâ ñêîé ñî öè î ëî ãèè ïðà âà. Ìåæ äó òåì, õîòÿ òåìà ñâÿ çè ýêî íî ìè êè è
ðå ëè ãèè áûëà âå äó ùåé â åãî òâîð ÷åñ òâå, Âå áåð, þðèñò è ýêî íî ìèñò ïî îá -
ðà çî âà íèþ, óäå ëÿë áîëü øîå âíè ìà íèå âëè ÿ íèþ ïðà âà íà õà ðàê òåð è ñïî ñîá
îñó ùå ñòâëå íèÿ ýêî íî ìè ÷åñ êîé äå ÿ òåëü íîñ òè. Óæå â åãî ïåð âûõ ðà áî òàõ —
äèñ ñåð òà öè ÿõ “Ê èñ òî ðèè òîð ãî âûõ îá ùåñòâ â ñðåä íèå âåêà” (1889) è
“Ðèì ñêàÿ àã ðàð íàÿ èñ òî ðèÿ è åå çíà ÷å íèå äëÿ ãî ñó äà ðñòâåí íî ãî è ÷àñ òíî ãî
ïðà âà” (1891) — ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ âçà è ìîâ ëè ÿ íèå ýêî íî ìè êè è ïðà âà.
Èíòå ðåñ ê ýòîé ïðî áëå ìà òè êå èñ ñëå äî âà òåëü ñî õðà íÿë äî êîí öà æèç íè –
òåìå “Ýêî íî ìè êà è ïðà âî” ïî ëíîñ òüþ ïî ñâÿ ùå íà âîñ ü ìàÿ ãëà âà è ðÿä
ïàðàãðàôîâ äðóãèõ ãëàâ åãî ïîñìåðòíî îïóáëèêîâàííîãî ôóíäàìåí òàëü -
íîãî òðóäà “Õîçÿéñòâî è îáùåñòâî” (1921). Äàííûé ìàòåðèàë è ÿâëÿåòñÿ
îñíîâíûì èñòî÷íèêîì ïî âåáåðîâñêîé ñîöèîëîãèè ïðàâà. Ýòè ôðàãìåíòû,
èçäàííûå îòäåëüíî ïîä íàçâàíèåì “Ìàêñ Âåáåð î ïðàâå â “Õîçÿéñòâå è
îáùåñòâå””, ñîñòàâèëè òîì â 360 ñòðàíèö [4].
Áëà ãî äà ðÿ Âå áå ðó, ïðà âî ñòà ëî ðàñ ñìàò ðè âàòü ñÿ êàê êëàñ ñè ÷åñ êàÿ îá -
ëàñòü ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé, òàê êàê îí ïåð âûì ïðåä ïðè íÿë âñåñ -
òî ðîí íèé ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèé àíà ëèç ýòîé ñôå ðû ñî öè àëü íîé æèç íè. Åãî ñî -
öè î ëî ãèÿ ïðà âà òåñ íî ñâÿ çà íà ñ öåí òðàëü íû ìè äëÿ íåãî ïðî áëå ìà ìè ãîñ ïî -
äñòâà, áþ ðîê ðà òèè, âîç íèê íî âå íèÿ êà ïè òà ëèç ìà, è èí òå ðåñ íà íå òîëü êî
äëÿ èñ òî ðè êîâ ñî öè î ëî ãèè — î åå àê òó àëü íîñ òè ñâè äå ò åëüñòâó åò òî, ÷òî àâ -
òî ðû ðà áîò íà ïî ïó ëÿð íóþ íà Çà ïà äå òåìó “ïðà âî è ìî äåð íè çà öèÿ” âî ìíî -
ãîì îïè ðà þò ñÿ íà âå áå ðîâ ñêèå ïî íÿ òèÿ è òå î ðèè, òàê æå êàê íà åãî ñðàâ íè -
120 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
òåëü íî-èñ òî ðè ÷åñ êîå èñ ñëå äî âà íèå ðîëè ïðà âà â ðàç âè òèè êà ïè òà ëèç ìà.
Íå çíàÿ âå áå ðîâ ñêîé òè ïî ëî ãèè ôîðì ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ è åãî ïðî ãíî çà
îò íî ñè òåëü íî òåí äåí öèé ðàç âè òèÿ çà ïàä íî ãî ïðàâà, òðóäíî, íàïðèìåð,
ïîíÿòü äèñêóññèè ïî ïîâîäó ìàòåðèàëèçàöèè ñîâðåìåííîãî ïðàâà, äàíü
êîòîðûì îòäàëè è Í.Ëóìàí [ñì.: 5], è Þ.Õàáåðìàñ [ñì.: 6].
Ïðåä ñêà çó å ìîñòü ïðà âà – íå îá õî äè ìîå óñëî âèå
öå ëå ðà öè î íàëü íîé ýêî íî ìè ÷åñ êîé äå ÿ òåëü íîñ òè
Äëÿ Âå áå ðà êëþ ÷å âûì ïî íÿ òè åì â îïðå äå ëå íèè óíè êàëü íîñ òè ñî öè -
àëü íîé è ýêî íî ìè ÷åñ êîé îðãà íè çà öèè ñî âðå ìåí íî ãî Çà ïà äà ÿâ ëÿ åò ñÿ “ðà -
öè î íàëü íîñòü” [1, ñ. 44—55]. Çà ìå ÷à íèå Þ.Í.Äà âû äî âà î òîì, ÷òî âå áå ðîâ -
ñêèå ïî íÿ òèÿ “íå âñåã äà îò ëè ÷à þò ñÿ ñìûñ ëî âîé îä íî çíà÷ íîñ òüþ” [7], îñî -
áåí íî ñïðà âåä ëè âî â îò íî øå íèè äàí íî ãî êîí öåï òà. Âå áåð ìíî ãîê ðàò íî îò -
ìå ÷àë, ÷òî “ðà öè î íà ëèçì” ìî æåò îçíà ÷àòü î÷åíü ðàç íûå âåùè. “Îí îçíà ÷à -
åò íå ÷òî îäíî, åñëè ìû äó ìà åì î òîì âèäå ðà öè î íà ëè çà öèè, êî òî ðûé îñó -
ùå ñòâëÿ åò ñèñ òå ìà òè ÷åñ êè ìûñ ëÿ ùèé èñ ñëå äî âà òåëü â îò íî øå íèè îá ðà çà
ìèðà: âîç ðàñ òà þ ùåå òå î ðå òè ÷åñ êîå îâëà äå íèå ðå àëü íîñ òüþ ïî ñðå ä ñòâîì
âñå áî ëåå òî÷ íûõ àáñòðàê òíûõ ïî íÿ òèé. Íå÷ òî äðó ãîå îçíà ÷à åò ðà öè î íà ëè -
çà öèÿ, êîã äà ìû äó ìà åì î ìå òî äè÷ íîì äîñ òè æå íèè îïðå äå ëåí íîé, äàí íîé,
ïðàê òè ÷åñ êîé öåëè ïó òåì âñå áî ëåå òî÷ íî ãî ðàñ ÷å òà àäåê âàò íûõ ñðåäñòâ.
Ýòè òèïû ðà öè î íà ëèç ìà âåñü ìà ðàç ëè÷ íû, íå ñìîò ðÿ íà òî, ÷òî, â êî íå÷ íîì
ñ÷å òå, îíè íå ðàç ðûâ íî ñâÿ çà íû” [8]. ×àùå âñå ãî Âå áåð èñ ïîëü çó åò ïî íÿ òèå
ðàöèîíàëüíîñòè â çíà÷åíèè “÷èñòîé êàëüêóëèðóå ìîñòè”, “èñ÷èñëÿåìîñòè”
äëÿ îïðåäåëåíèÿ òîãî, ÷òî äåëàåò âîçìîæíûì ðàñ÷åò äåéñòâèé è ñðåäñòâ,
íåîáõîäèìûõ äëÿ äîñòèæåíèÿ îïðåäåëåííîé öåëè.
Îòìå ÷àÿ õà ðàê òåð íûé äëÿ Çà ïà äà “ðîñò ðà öè î íà ëè çà öèè è èí òåë ëåê òó -
à ëè çà öèè âñåõ æèç íåí íûõ ñôåð” [9], Âå áåð ñ÷è òàë, ÷òî ðà öè î íà ëè çà öèÿ ñî -
öè àëü íî ãî ïî âå äå íèÿ èäåò â íà ïðàâ ëå íèè âû òåñ íå íèÿ òðà äè öè îí íî ãî, àô -
ôåê òèâ íî ãî è äàæå öåí íîñ òíî-ðà öè î íàëü íî ãî äå éñòâèÿ ÷èñ òî öå ëå ðà öè î -
íàëü íûì òè ïîì äå éñòâèÿ [ñì.: 10, ñ. 635]. Öå ëå ðà öè î íàëü íîå ïî âå äå íèå
îïðå äå ëÿ åò ñÿ ñëå äó þ ùèì îá ðà çîì: “Öå ëå ðà öè î íàëü íî äå éñòâó åò òîò èí äè -
âèä, ÷üå ïî âå äå íèå îðè åí òè ðî âà íî íà öåëü, ñðå äñòâà è ïî áî÷ íûå ðå çóëü òà -
òû åãî äå éñòâèé, êòî ðà öè î íàëü íî ðàñ ñìàò ðè âà åò îò íî øå íèå ñðåäñòâ ê
öåëè è ïî áî÷ íûì ðå çóëü òà òàì è, íà êî íåö, îò íî øå íèå ðàç ëè÷ íûõ âîç ìîæ -
íûõ öå ëåé äðóã ê äðó ãó, òî åñòü äå éñòâó åò, òàê èëè èíà ÷å, íå àô ôåê òèâ íî
(ïðå æäå âñå ãî, íå ýìî öè î íàëü íî) è íå òðà äè öè îí íî” [10, ñ. 629]. Íà è áî ëåå
÷èñ òûì âà ðè àí òîì öå ëå ðà öè î íàëü íî ãî äå éñòâèÿ ÿâ ëÿ åò ñÿ ïî âå äå íèå êà ïè -
òà ëèñ òè ÷åñ êî ãî ïðåä ïðè íè ìà òå ëÿ íà ñâî áîä íîì ðûí êå. Ïî ý òî ìó îá ú ÿñ íå -
íèå ïðè÷èí âîçíèêíîâåíèÿ è ðàçâèòèÿ çàïàäíîåâðîïåéñêîãî êàïèòàëèçìà
ñâÿçàíî ñ ðåøåíèåì âîïðîñà î òîì, êàê ìîãëè áûòü çàêðåïëåíû è
èíñòèòóöèàëèçèðîâàíû îðèåíòàöèè öåëåðàöèîíàëüíîãî äåéñòâèÿ.
Ýòîò ïîä õîä îá óñëîâ ëåí õà ðàê òåð íîé äëÿ Âå áå ðà ïî çè öè åé, êî òî ðóþ
îí ñàì îïðå äå ëÿë êàê ìå òî äî ëî ãè ÷åñ êèé èí äè âè äó à ëèçì: “Òà êèå ïî íÿ òèÿ,
êàê “ãî ñó äà ðñòâî”, “ñî îá ùåñ òâî”, “ôå î äà ëèçì” è ò.ï., â ñî öè î ëî ãè ÷åñ êîì
ïî íè ìà íèè îçíà ÷à þò — åñëè âû ðà çèòü ýòî â îá ùåé ôîð ìå — êà òå ãî ðèè
îïðå äå ëåí íûõ âè äîâ ñî âìåñ òíîé äå ÿ òåëü íîñ òè ëþ äåé, è çà äà ÷à ñî öè î ëî ãèè
çà êëþ ÷à åò ñÿ â òîì, ÷òî áû ñâåñ òè èõ ê “ïî íÿò íî ìó” ïî âå äå íèþ, à òà êîå ñâå -
äå íèå âñåã äà îçíà ÷à åò òîëü êî îäíî — ñâå äå íèå ê ïî âå äå íèþ ó÷àñ ò âó þ ùèõ â
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 121
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
ýòîé äå ÿ òåëü íîñ òè îò äåëü íûõ ëþ äåé” [11]. Âå áåð ñòðå ìèò ñÿ ÷å ðåç èñ ñëå äî -
âà íèå íà óðîâ íå îðè åí òà öèé äå ÿ òåëü íîñ òè èí äè âè äà îá ú ÿñ íèòü ðà öè î íà -
ëè çà öèþ íà óðîâ íå îá ùåñ òâà — ñòà íîâ ëå íèå êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êîé ýêî íî ìè -
êè. Èìåí íî ïî ý òî ìó â ñôå ðå êóëü òó ðû îí óäå ëÿ åò âíè ìà íèå íå ðàç âè òèþ
íà óêè èëè èñ êó ññòâà (êî òî ðûå òàê æå âû ðà æà þò ðà öè î íà ëè çà öèþ, õà ðàê -
òåð íóþ äëÿ çà ïàä íîé öè âè ëè çà öèè), à ýòè ÷åñ êî ìó è þðè äè ÷å ñ êî ìó ðà öè î -
íà ëèç ìó. Êàê ñî öè î ëî ãà åãî èíòåðåñóåò âëèÿíèå ìèðîâîç çðå íèÿ íà ïðàê òè -
÷åñ êîå ïîâåäåíèå ëþäåé â æèçíè, à íîðìàòèâíûå ýëåìåíòû ìèðîâîççðåíèÿ
èìåþò, ñ åãî òî÷êè çðåíèÿ, áîëüøå âëèÿíèÿ íà ïîâåäåíèå â æèçíè, ÷åì
êîãíèòèâíûå.
Êàê îò ìå ÷àë Âå áåð, ðàç âè òèþ õî çÿ éñòâåí íî-ðà öè î íàëü íî ãî æèç íåí íî -
ãî ïî âå äå íèÿ, îñíî âàí íî ãî íà ðàñ ÷å òå ñðåäñòâ, íå îá õî äè ìûõ äëÿ äîñ òè æå -
íèÿ öåëè, ìî ãóò ïðå ïÿ òñòâî âàòü îïðå äå ëåí íûå âíóò ðåí íèå ïñè õî ëî ãè ÷åñ -
êèå ôàê òî ðû [1, ñ. 55—56]. Ïðå î äî ëå íèþ ýòèõ ïðå ãðàä ñïî ñî áñò âî âà ëà ïðî -
òåñ òà íòñêàÿ ýòè êà, êî òî ðàÿ äàëà âíóò ðåí íþþ ìî òè âà öèþ, èëè, ïî ñëî âàì
Þ.Õà áåð ìà ñà, öåí íîñ òíî-ðà öè î íàëü íîå îïðàâ äà íèå öå ëå ðà öè î íàëü íî ãî
äå éñòâèÿ [ñì.: 12]. ×òî æå êà ñà åò ñÿ ïðà âà, òî îíî îá åñ ïå ÷è ëî âíåø íèå óñëî -
âèÿ ðå à ëè çà öèè öå ëå ðà öè î íàëü íî ãî ïî âå äå íèÿ — òà êóþ ôîð ìó ñî öè àëü íî -
ãî êîí òðî ëÿ, êî òî ðàÿ ïî çâî ëÿ åò èí äè âè äó ðàñ ñ÷è òû âàòü ñâîè äå éñòâèÿ, äå -
ëàòü âû áîð íà è áî ëåå ýô ôåê òèâ íûõ ñðåäñòâ â ñâå òå èìå þ ùèõ ñÿ ïðåä ïî÷ òå -
íèé, âîç ìîæ íîñ òåé è óñëî âèé. Äëÿ ñâî áîä íûõ ðà öè î íàëü íûõ ýêî íî ìè ÷åñ -
êèõ ñóá ú åê òîâ, âñòó ïà þ ùèõ íà îñíî âå ðàñ ÷å òà â ðû íî÷ íûå îò íî øå íèÿ, íå -
îá õî äè ìîé ïðåä ïî ñûë êîé ÿâ ëÿ åò ñÿ ïðåä ñêà çó å ìàÿ ïðà âî âàÿ ñèñ òå ìà. “Ñî -
â ðå ìåí íîå êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êîå ïðåä ïðè ÿ òèå îñíî âà íî, ïðå æäå âñå ãî, íà
ðàñ ÷å òå è ïðåä ïî ëà ãà åò ïðàâîâóþ è àäìèíèñòðàòèâíóþ ñèñòåìó, ôóíê öè î -
íè ðî âà íèå êîòîðîé ìîæåò áûòü ðàöèîíàëüíî ïðåäñêàçàíî, ïî êðàéíåé
ìåðå, â ïðèíöèïå, áëàãîäàðÿ åå ôèêñèðîâàííûì îáùèì íîðìàì” [13, ò. 2,
ñ. 1394].
Ïðà âî ÿâ ëÿ åò ñÿ ñðå äñòâîì ãà ðàí òè ðî âà íèÿ ïðåä ñêà çó å ìîñ òè äå éñòâèé
ýêî íî ìè ÷åñ êèõ ñóá ú åê òîâ, âû ñòó ïà þ ùèõ íà ñâî áîä íîì ðûí êå. Òàê, íà ïðè -
ìåð, àêò îá ìå íà îïè ðà åò ñÿ íà âå ðî ÿò íîñòü òîãî, ÷òî ñòî ðî íû áó äóò âû ïîë -
íÿòü ñâîè âçà èì íûå îá ÿ çà ò åëüñòâà. Ýòà âå ðî ÿò íîñòü ïîä êðåï ëå íà íà ëè ÷è -
åì èí ñòè òó òîâ, ãî òî âûõ ãà ðàí òè ðî âàòü ñäåë êó. Ïîñ êîëü êó êàæ äûé ïðåä -
ïðè íè ìà òåëü çà âè ñèò îò ïðåä ñêà çó å ìîñ òè äå éñòâèé äðó ãèõ, òî ñêëà äû âà åò -
ñÿ “ðû íî÷ íàÿ ýòè êà”, ôóíê öèÿ êî òî ðîé çà êëþ ÷à åò ñÿ â îá åñ ïå ÷å íèè âû ïîë -
íå íèÿ êîí òðàê òíûõ ñî ãëà øå íèé èí äè âè äó àëü íû ìè àãåí òà ìè. Îä íà êî â
ñëó ÷à ÿõ ñòîë êíî âå íèÿ ýãî èñ òè ÷åñ êèõ èí òå ðå ñîâ ñòî ðîí íå îá õî äè ìî ïðè -
íóæ äå íèå. Çäåñü è âñòó ïà åò â ñèëó ïðà âî — ïî ðÿ äîê, ñî öè î ëî ãè ÷åñ êè ãà -
ðàí òè ðî âàí íûé â ñâî åé çíà ÷è ìîñ òè “àï ïà ðà òîì ïðè íóæ äå íèÿ” [14]. Ïðè -
íóæ äå íèå äîë æíî ïðè íè ìàòü ïðà âî âóþ ôîð ìó ïî òî ìó, ÷òî ðû íîê ðàç ðó øà -
åò ñî öè àëü íóþ è êóëü òóð íóþ áàçó äðó ãèõ ôîðì êîí òðî ëÿ ïî âå äå íèÿ — òðà -
äè öèé è óñëîâ íîñ òåé. Ðàç âè òèå ðû íî÷ íîé ýêî íî ìè êè ïîä ðû âà åò âëè ÿ íèå
ñåìüè, ãèëü äèè è öåð êâè, òî åñòü òåõ ãðóïï è ñòðóê òóð, êî òî ðûå ðàíü øå ýô -
ôåê òèâ íî îãðà íè ÷è âà ëè ýãîèçì èíäèâèäà [ñì.: 3, ñ. 742—743].  òàêîé
ñèòóàöèè ïðàâî, îïèðàþùååñÿ íà ñèëó ãîñóäàðñòâåííîãî àïïàðàòà ïðè íóæ -
äå íèÿ, ñòàíîâèòñÿ íàèáîëåå íàäåæíûì ñðåäñòâîì ðàçðåøåíèÿ êîíôëèêòà
ýãîèñòè÷åñêèõ èíòåðåñîâ.
Îäíà êî ñàìî ïðà âî äîë æíî áûòü ïðåä ñêà çó å ìûì. Äëÿ òîãî ÷òî áû îò -
äåëü íûå ãðàæ äà íå ìîã ëè ðà öè î íàëü íî ïðå ñëå äî âàòü ñâîè èí äè âè äó àëü íûå
122 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
öåëè, îíè äîë æíû áûòü â ñî ñòî ÿ íèè ïðåä âè äåòü ñ âû ñî êîé ñòå ïåíüþ òî÷ -
íîñ òè, â êà êèõ ñëó ÷à ÿõ ìî æåò áûòü ïðè ìå íå íî ïðè íóæ äå íèå. Òðå áó åò ñÿ,
÷òî áû ïðà âî âàÿ ñèñ òå ìà äå éñòâî âà ëà íà îñíî âå ôèê ñè ðî âàí íûõ îá ùèõ
íîðì, íà ïî äî áèå îæè äà å ìîé ðà áî òû ìà øè íû. Íå îá õî äè ìû ýëè ìè íà öèÿ
ñà ìîé âîç ìîæ íîñ òè òîãî, ÷òî áû ñóäüÿ äå éñòâî âàë ïî ñâî å ìó óñìîò ðå íèþ, è
çà ïðåò ëþ áûõ öåí íîñ òíûõ (ìî ðàëü íûõ èëè ðå ëè ãè îç íûõ) ñî îá ðà æå íèé â
ïðè ìå íå íèè çà êî íà. Òî åñòü ïðî áëå ìà ïðåä ñêà çó å ìîñ òè ïðà âà òåñ íî ñâÿ çà -
íà ñ àâ òî íî ìè åé ïðà âî âîé ñèñ òå ìû. Ïðà âî âàÿ ñèñ òå ìà äîë æíà áûòü íå çà -
âè ñè ìîé îò äðó ãèõ èñ òî÷ íè êîâ íîð ìà òèâ íî ãî ïî ðÿä êà — ðå ëè ãèè è ìî ðà ëè
è â òî æå âðå ìÿ çà ùè ùåí íîé îò ïðî èç âîëü íûõ äå éñòâèé âëàñ òè, ðó êî âî -
äñòâó þ ùåé ñÿ ñî îá ðà æå íè ÿ ìè ñè þ ìè íóò íîé ïî ëè òè ÷åñ êîé öå ëå ñî îá ðàç -
íîñ òè. Ïî ìíå íèþ Âå áå ðà, òîëü êî ñèñ òå ìà îá ùèõ ïðà âèë, ïðè ìå íÿ å ìûõ íà
îñíî âå ëî ãè ÷åñ êî ãî àíà ëè çà (÷òî èñêëþ÷àåò ëþáîé ïðîèçâîë), îá åñ ïå ÷è âà -
åò âûñîêóþ ïðåäñêàçóåìîñòü ðåçóëüòàòîâ. Èìåííî òàêàÿ ïðàâî âàÿ ñèñòåìà
ñëîæèëàñü â Çàïàäíîé Åâðîïå â ñèëó ñòå÷åíèÿ ðÿäà èñòîðè ÷åñêèõ îá -
ñòîÿòåëüñòâ.
Âå áå ðîâ ñêàÿ òè ïî ëî ãèÿ ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ
 ñâÿ çè ñ àíà ëè çîì ðàç âè òèÿ ïðà âî âûõ ñèñ òåì è èõ ñî îò íî øå íèÿ ñ ýêî -
íî ìè ÷åñ êè ìè è ïî ëè òè ÷åñ êè ìè ñèñ òå ìà ìè Âå áåð ðàç ðà áî òàë òè ïî ëî ãèþ
ôîðì ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ, êî òî ðàÿ, ïî ìíå íèþ À.Õàí òà, ñî ñòàâ ëÿ åò ñåð -
äöå âè íó âå áå ðîâ ñêîé ñî öè î ëî ãèè ïðà âà [ñì.: 15, ñ. 103]. Ýòà òè ïî ëî ãèÿ îá -
ðà ùà åò ãëàâ íîå âíè ìà íèå íå íà ñî äåð æà íèå íîðì ïðà âà, à íà òî, êàê ðàç ðà -
áà òû âà þò ñÿ ïðà âè ëà è êà êèì îá ðà çîì îíè ïðè ìå íÿ þò ñÿ â ïðî öåñ ñå ïðè íÿ -
òèÿ ðå øå íèé. Àêöåíò äå ëà åò ñÿ íà ñëå äó þ ùèõ âîï ðî ñàõ: (à) îò äå ëå íà èëè
ñëè òà ïðà âî âàÿ îðãà íè çà öèÿ ñ ïî ëè òè ÷åñ êèì óïðàâ ëå íè åì è ðå ëè ãè åé; (á)
ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ ëè ïðà âî êàê ñî âî êóï íîñòü ñî çäàí íûõ ÷å ëî âå êîì ïðà âèë
èëè êàê îá ùåï ðè íÿ òûé ñâîä íå èç ìåí íûõ òðà äè öèé; (â) îïðå äå ëÿþòñÿ ëè
ñóäåáíûå ðåøåíèÿ îáùèìè ïðàâèëàìè èëè îíè âûíîñÿòñÿ íà îñíîâå
ñîîáðàæåíèé, îòíîñÿùèõñÿ ê äàííîìó êîíêðåòíîìó ñëó÷àþ.
Ïîñ òðî å íèå òè ïî ëî ãèè ïðà âî âûõ ñèñ òåì ïðåä ñòàâ ëÿ åò ñî áîé ïðè ìåð
âå áå ðîâ ñêî ãî ìå òî äà èäå àëü íûõ òè ïîâ. Èäå àëü íûé òèï — ýòî ñðå äñòâî óïî -
ðÿ äî ÷è âà íèÿ îïû òà, èíñòðó ìåíò àíà ëè çà ýì ïè ðè ÷åñ êî ãî ìà òå ðè à ëà. Îí íå
ïðå òåí äó åò íà îòî áðà æå íèå ðå àëü íîñ òè, íî è íå ÿâ ëÿ åò ñÿ ïî ðîæ äå íè åì
ñïå êó ëÿ òèâ íîé ìûñ ëè. Ýòî ýâ ðèñ òè ÷åñ êàÿ êî íñòðóê öèÿ, íå èç âëå ÷åí íàÿ
ïðÿ ìî èç ýì ïè ðè ÷åñ êîé ðå àëü íîñ òè, à ñî çäàí íàÿ ïî ñðå äñòâîì âû äå ëå íèÿ
îïðå äå ëåí íûõ èç áðàí íûõ ÷åðò ýòîé ðå àëü íîñ òè äëÿ âû ñâå ÷è âà íèÿ èí òå ðå -
ñó þ ùèõ èñ ñëå äî âà òå ëÿ ïðî áëåì [ñì.: 16]. Òè ïî ëî ãèþ ïðà âî âûõ ñèñ òåì íå -
ëüçÿ ðàñ ñìàò ðè âàòü êàê äåñ êðèï òèâ íóþ ìî äåëü ïðà âî âîé ýâî ëþ öèè, íî,
òåì íå ìå íåå, åå ÷àñ òî õà ðàê òå ðè çó þò êàê ïå ðå ÷åíü ñòà äèé ïðî öåñ ñà âîç ðàñ -
òà íèÿ ðà öè î íà ëè çà öèè â ïðà âî âîì ìûø ëå íèè [ñì., íàïð.: 17, ñ. 496— 497].
 êà êîé-òî ìåðå îò âå òñòâåí íîñòü çà òà êóþ èí òåð ïðå òà öèþ íå ñåò Âå áåð, íå -
ðåä êî íà ðó øàâ øèé òå îãðà íè ÷å íèÿ, êî òî ðûå îí ñàì íà ëà ãàë íà ìå òîä èäå -
àëü íûõ òè ïîâ. Íî õîòÿ îí èíîã äà ñî ñêàëü çû âàë ê ìà íå ðå òðàê òî âàòü ñâîè
òè ïî ëî ãèè êàê ýâîëþöèîííûå äåñêðèïòèâíûå ìîäåëè, ñëåäóåò ïîì íèòü
åãî îñíîâíóþ óñòàíîâêó: èäåàëüíûå òèïû — ýòî èíñòðó ìåíò èññëå äîâàíèÿ,
ïîçâîëÿþùèé àíàëèçèðîâàòü êîíêðåòíûå ñîöèàëüíûå ôåíîìåíû.
Ïðà âî âûå ñèñ òå ìû ñî ïîñ òàâ ëÿ þò ñÿ ïî ñïî ñî áó ôîð ìó ëè ðî âà íèÿ ïðà -
âî âûõ íîðì è ïðè ìå íå íèÿ ýòèõ íîðì â êîí êðåò íûõ ñëó ÷à ÿõ. Òè ïî ëî ãèÿ
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 123
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
îñíî âà íà íà äâóõ ðàç ëè ÷è ÿõ. Âî-ïåð âûõ, ñèñ òå ìû ñðàâ íè âà þò ñÿ ïî ñòå ïå íè
ôîð ìàëü íîñ òè — “ôîð ìàëü íûé” òèï ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ ïðî òè âî ïîñ òàâ -
ëÿ åò ñÿ “ìà òå ðè àëü íî ìó”. Ôîð ìàëü íîñòü îçíà ÷à åò â äàí íîì ñëó ÷àå ñà ìî -
äîñ òà òî÷ íîñòü ïðà âî âîé ñèñ òå ìû, êîã äà âñå ïðà âè ëà è ïðî öå äó ðû, íå îá õî -
äè ìûå äëÿ ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèÿ, çà äà íû ñà ìîé ñèñ òå ìîé. Ìà òå ðè àëü íûå æå
ñèñ òå ìû èñ ïîëü çó þò äëÿ ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèÿ êðè òå ðèè, âíåø íèå ïî îò íî -
øå íèþ ê ïðà âó, — îá ðà ùà þò ñÿ ê ðå ëè ãè îç íûì, ýòè ÷åñ êèì èëè ïîëèòè -
÷åñêèì öåííîñòÿì. Òàêèì îáðàçîì, ïîêàçàòåëü “ôîðìàëüíîñòè” îòðàæàåò
ñòåïåíü àâòîíîìèè ïðàâîâîé ñèñòåìû.
Âòî ðîå ðàç ëè ÷èå êà ñà åò ñÿ ñòå ïå íè ðà öè î íàëü íîñ òè òè ïîâ ïðà âî âî ãî
ìûø ëå íèÿ. Ñî îò âå òñòâåí íî ïðî òè âî ïîñ òàâ ëÿ þò ñÿ “ðà öè î íàëü íûå” è “èð -
ðà öè î íàëü íûå” ïðà âî âûå ñèñ òå ìû. Ïðè ïî ñòðî å íèè òè ïî ëî ãèè ôîðì ïðà -
âî âîé ìûñ ëè Âå áåð èñ ïîëü çó åò ïî íÿ òèå “ðà öè î íàëü íîå” â äâóõ ñìûñ ëàõ:
ðà öè î íàëü íîå êàê êîí òðî ëè ðó å ìîå èí òåë ëåê òîì (ñî îò âå òñòâåí íî èð ðà öè î -
íàëü íîñòü îçíà ÷à åò èñ ïîëü çî âà íèå ñðåäñòâ, êî òî ðûå íå ìî ãóò êîí òðî ëè ðî -
âàòü ñÿ ðàç óìîì — [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 656]) è ðà öè î íàëü íîå êàê óïðàâ ëÿ å ìîå îá -
ùè ìè ïðà âè ëà ìè è ïðè íöè ïà ìè [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 655].  ýòîì ñëó ÷àå ïî êà çà -
òåëü “ðà öè î íàëü íîñòü” îòðàæàåò ñòåïåíü âñåîáùíîñòè, óíèâåðñàëü íîñòè
ïðàâèë, èñïîëüçóåìûõ ñèñòåìîé. Âåáåð äàåò ñëåäóþùóþ òèïîëîãèþ:
1. Èððà öè î íàëü íîå ïðà âî:
à) ôîð ìàëü íîå èð ðà öè î íàëü íîå ïðà âî;
á) ìà òå ðè àëü íîå èð ðà öè î íàëü íîå ïðàâî.
2. Ðà öè î íàëü íîå ïðà âî:
à) ìà òå ðè àëü íîå ðà öè î íàëü íîå ïðàâî;
á) ôîð ìàëü íîå ðà öè î íàëü íîå ïðà âî [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 656—657].
Ýòó òè ïî ëî ãèþ ìîæ íî ïðåä ñòà âèòü â âèäå òàá ëè öû:
Ôîð ìàëü íîñòü Ìà òå ðè àëü íîñòü
Èððà öè î íàëü íîñòü
Ôîð ìàëü íîå
èð ðà öè î íàëü íîå ïðàâî
Ìà òå ðè àëü íîå
èð ðà öè î íàëü íîå ïðàâî
Ðà öè î íàëü íîñòü
Ôîð ìàëü íîå
ðà öè î íàëü íîå ïðà âî
Ìà òå ðè àëü íîå
ðà öè î íàëü íîå ïðàâî
Ïðè ìå ðîì ôîð ìàëü íî ãî èð ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà ÿâ ëÿ åò ñÿ, ïî ìíå íèþ
Âå áå ðà, ïðè ìè òèâ íîå ïðà âî, êîã äà äëÿ ðàç ðå øå íèÿ ñïî ðîâ îá ðà ùà þò ñÿ ê
îðà êó ëàì. Ôîð ìàëü íàÿ èð ðà öè î íàëü íîñòü ïðî ÿâ ëÿ åò ñÿ òàê æå â èð ðà öè î -
íàëü íûõ ñïî ñî áàõ äî êà çà ò åëüñòâà — îðäà ëèÿ (“áî æèé ñóä”) è èñ ïû òà íèå
ïî ñðå äñòâîì ïî å äèí êà. Ïðî öå äó ðà ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèÿ â òà êîì ñëó ÷àå íå
ìî æåò êîí òðî ëè ðî âàòü ñÿ èí òåë ëåê òîì, ÷òî Âå áåð è ïîä ÷åð êè âà åò, îïðå äå -
ëÿÿ òà êîé ñïî ñîá ðàñ ñìîò ðå íèÿ ñïî ðà êàê èð ðà öè î íàëü íûé. Ðå øå íèÿ îá ú -
ÿâ ëÿ þò ñÿ áåç âñÿ êîé ññûë êè íà îá ùåå ïðà âè ëî è áåç îá îñíî âà íèÿ. Â òî æå
âðå ìÿ òà êàÿ òåõ íè êà ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèé òðå áó åò òùà òåëü íî ãî ñî áëþ äå íèÿ
äå òàëü íûõ ïðåä ïè ñà íèé, êà ñà þ ùèõ ñÿ ïðî öå äó ðû îá ðà ùå íèÿ ê îðà êó ëó
èëè ïðî èç íå ñå íèÿ êëÿòâ, ïî ñêîëü êó ñó ùåñ òâåí íîé õà ðàê òå ðèñ òè êîé âñåõ
ìà ãè ÷åñ êèõ ïðî öå äóð ÿâ ëÿ åò ñÿ èõ æåñ òêèé ôîð ìà ëèçì. Ìà ëåé øåå íà ðó -
øå íèå öå ðå ìî íè àëü íîé ôîðìóëû äîëæíî ïðèâîäèòü ê ïðîèãðûøó äåëà
[ñì.: 13, ò. 2, ñ. 761]. Ðåøåíèå ïðèíèìàåòñÿ íà îñíîâå âíóòðåííèõ äëÿ
ïðàâîâîé ñèñòåìû êðèòåðèåâ, íî ïðåäñêàçàòü èñõîä äåëà íåâîçìîæíî.
124 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
Ìà òå ðè àëü íîå èð ðà öè î íàëü íîå ïðà âî ñó ùåñ òâó åò òàì, ãäå ðå øå íèÿ
ïðè íè ìà þò ñÿ â êàæ äîì îò äåëü íîì ñëó ÷àå íà èí äè âè äó àëü íîé îñíî âå, ôàê -
òû ðàñ ñìàò ðè âà þò ñÿ è îöå íè âà þò ñÿ â ñâå òå êîí êðåò íûõ ýòè ÷åñ êèõ, ïðàê -
òè ÷åñ êèõ, ïî ëè òè ÷åñ êèõ è ïðî ÷èõ ñî îá ðà æå íèé, ñâÿ çàí íûõ ñ äàí íûì äå -
ëîì. Òà êîé ñïî ñîá ðàñ ñìîò ðå íèÿ äåë Âå áåð íà çû âàë “ïðà âî ñó äè åì êàäè”
[ñì.: 13, ò. 2, ñ. 845, 976—978] (êàäè – äó õîâ íîå ëèöî ó ìó ñóëü ìàí, èñ ïîë íÿ -
þ ùåå îá ÿ çàí íîñ òè ñóäüè). Ñàì ýòîò òåð ìèí îò íî ñèò ñÿ íå òîëü êî ê ñïå öè -
ôè ÷åñ êè èñ ëàì ñêî ìó èí ñòè òó òó.  êà ÷åñ òâå ïðè ìå ðîâ “ïðà âî ñó äèÿ êàäè”
Âå áåð ïðè âî äèë è íà ðîä íûå ñóäû â Äðåâ íåé Ãðå öèè, è äå ÿ òåëü íîñòü òðà äè -
öè îí íî ãî êè òàé ñêî ãî ñóäüè. “Ïðà âî ñó äèå êàäè” èð ðà öè î íàëü íî â òîì
ñìûñ ëå, ÷òî ðå øå íèå íå îñíî âà íî íà îá ùèõ ïðè íöè ïàõ, êàæ äûé ñëó ÷àé
ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ â ñâå òå óíè êàëü íûõ ñî îá ðà æå íèé, îò ëè ÷à þ ùèõ åãî îò
âñåõ äðó ãèõ. Õà ðàê òå ðèñ òè êà ýòî ãî òèïà ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ êàê ìà òå ðè -
àëü íî ãî ïîä ÷åð êè âà åò òîò ôàêò, ÷òî îíî íå ïðî âî äèò ãðà íè ìåæ äó ïðà âî âû -
ìè è âíåï ðà âî âû ìè (ýòè ÷åñ êè ìè èëè ïî ëè òè ÷åñ êè ìè) îñíî âà íè ÿ ìè äëÿ
ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèÿ. Èäåÿ àâ òî íîì íî ãî è ñà ìî äîñ òà òî÷ íî ãî ïðà âî âî ãî ïîä -
õî äà ÷óæ äà “ïðà âî ñó äèþ êàäè” (èëè “Ñîëîìîíîâó ïðàâîñóäèþ”, êàê åãî
åùå íàçûâàë Âåáåð). Ïîñëå ïðèíÿòèÿ ðåøåíèÿ âíåøíèé íàáëþ äàòåëü
ìîæåò ïîíÿòü õîä ðàññóæäåíèé, êîòîðûé ïðèâåë ê íåìó, íî ïðåäñêàçàòü
çàðàíåå èñõîä äåëà íåâîçìîæíî.
 êà ÷åñ òâå ïðè ìå ðîâ òðåòü å ãî òèïà ïðà âà — ìà òå ðè àëü íî- ðà öè î íàëü íî -
ãî — Âå áåð ïðè âî äèë òå îê ðà òè ÷åñ êèå ïðà âî âûå ñèñ òå ìû [ñì.: 13, ò. 2,
ñ.789—790] è òî, ÷òî îí íà çû âàë “ïàò ðè àð õàëü íîé ñèñ òå ìîé ïðà âî ñó äèÿ”,
èìåÿ â âèäó çà êî íîò âîð ÷åñ òâî ïðà âè òå ëÿ, íà öå ëåí íîå íà îñó ùå ñòâëå íèå
ýòè ÷åñ êè îá îñíî âàí íîé “ïî ëè òè êè áëà ãî äå íñòâèÿ” [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 844]. Ìà -
òå ðè àëü íî-ðà öè î íàëü íîå ïðà âî âîå ìûø ëå íèå èñ ïîëü çó åò ïðè ïðè íÿ òèè
ðå øå íèé íà áîð îá ùèõ êðè òå ðè åâ, îäíà êî ýòè êðè òå ðèè ïðè íàä ëå æàò âíåø -
íèì ïî îò íî øå íèþ ê ïðà âó ñèñ òå ìàì ìûñ ëè, íà ïðè ìåð, ðå ëè ãè îç íîé èëè
ìî ðàëü íîé äîê òðè íå, ëèáî ïî ëè òè ÷åñ êîé èäå î ëî ãèè. Ïîñ òîëü êó, ïî ñêîëü -
êó ýòè îá ùèå ïðè íöè ïû ìî ãóò áûòü ïî íÿ òû, âîç ìîæ íî ðà öè î íàëü íîå ïî -
ñòè æå íèå òîãî, êàê áó äåò ôóíê öè î íè ðî âàòü ïðà âî âàÿ ñèñ òå ìà. Îäíà êî ýòî
èñ òèí íî òîëü êî äî èç âåñ òíîé ñòå ïå íè, òàê êàê “ïå ðå âîä” ïðè íöè ïîâ íà
ÿçûê ïðà âà ìî æåò îñó ùå ñòâëÿòü ñÿ ïî-ðàç íî ìó. Â öå ëîì, åñëè ïðà âî âîé ïî -
ðÿ äîê ñëó æèò ðå à ëè çà öèè îïðå äå ëåí íûõ ýòè ÷åñ êèõ èëè ïî ëè òè ÷åñ êèõ öå -
ëåé, îí ìå íåå ïðåä ñêà çó åì, à çíà ÷èò ìåíü øå ñïîñîáåí ãàðàíòèðîâàòü
ñâîáîäó èíäèâèäàì, ÷åì ñèñòåìà, îòëè÷àþùàÿñÿ “þðè äè ÷åñêèì ôîð ìà ëèç -
ìîì”, êîòîðàÿ äåéñòâóåò “íàïîäîáèå òåõíè÷åñêè ðàöèî íàëü íîé ìàøèíû”
[ñì.: 13, ò. 2, ñ. 811].
“Þðè äè ÷åñ êèé ôîð ìà ëèçì” õà ðàê òå ðåí äëÿ ÷åò âåð òî ãî òèïà ïðà âî âî ãî
ìûø ëå íèÿ — ôîð ìàëü íî ãî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà. Âûñ øåé ñòó ïåíüþ ðàç âè -
òèÿ “ôîð ìàëü íî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà” Âå áåð ñ÷è òà åò “ëî ãè ÷åñ êè ðà öè î -
íàëü íîå ïðà âî” è ñâîé àíà ëèç ÷åò âåð òî ãî òèïà ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ ïðàê -
òè ÷åñ êè îãðà íè ÷è âà åò “ëî ãè ÷åñ êè ðà öè î íàëü íûì ïðà âîì”.  òà êîé ïðà âî -
âîé ñèñ òå ìå “ïðà âî âûå õà ðàê òå ðèñ òè êè ôàê òîâ ðàñ êðû âà þò ñÿ ïî ñðå ä ñòâîì
ëî ãè ÷åñ êî ãî àíà ëè çà çíà ÷å íèÿ è… ñî îò âå òñòâåí íî, ôîð ìó ëè ðó þò ñÿ è
ïðèìåíÿþòñÿ â âèäå âûñîêî àáñòðàêòíûõ ïðàâèë ÷åòêî îïðåäå ëåííûå
ïîíÿòèÿ” [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 657].
×òî èìå åò â âèäó Âå áåð ïîä “ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íîé ðà öè î íàëü íîñ -
òüþ”? Ïðà âî âàÿ ìûñëü ðà öè î íàëü íà â òîé ìåðå, â êî òî ðîé îíà îïè ðà åò ñÿ íà
îá ùèå ïðà âè ëà, ñëå äóÿ ïðè íöè ïó: “ïðè ìå íÿòü îäèí è òîò æå êðè òå ðèé ðå -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 125
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
øå íèÿ êî âñåì ñõîä íûì ñëó ÷à ÿì”. Ïðà âî ôîð ìàëü íî ïî ñòîëü êó, ïî ñêîëü êó
êðè òå ðèé ðå øå íèÿ ÿâ ëÿ åò ñÿ âíóò ðåí íèì äëÿ ïðà âî âîé ñèñ òå ìû, à íå çà äà -
åò ñÿ ìî ðàëü íû ìè öåí íîñ òÿ ìè, ðå ëè ãè îç íîé äîê òðè íîé èëè ïî ëè òè ÷åñ êîé
èäå î ëî ãè åé. È íà êî íåö, ñèñ òå ìà ÿâ ëÿ åò ñÿ ëî ãè ÷åñ êîé â òîé ìåðå, â êà êîé
èñ ïîëü çó å ìûå åþ ïðà âè ëà è ïðè íöè ïû ñî çíà òåëü íî ñòðî ÿò ñÿ íà îñíî âå ëî -
ãè ÷åñ êîé ñèñ òå ìà òè çà öèè, à ðå øå íèÿ â êîí êðåò íûõ ñëó ÷à ÿõ îïðå äå ëÿ þò ñÿ
ïî ñðå äñòâîì ñïå öè à ëè çè ðî âàí íîé äå äóê òèâ íîé ëî ãè êè, èñ õî äÿ èç ïðåä âà -
ðè òåëü íî óñòà íîâ ëåí íûõ ïðà âèë èëè ïðè íöè ïîâ. Òî åñòü ðå øå íèÿ ñóäà
îñíî âà íû íà îá ùèõ ïðà âè ëàõ, ëî ãè ÷åñ êè âû âå äåí íûõ èç àâ òî íîì íûõ ïðà âî -
âûõ èñ òî÷ íè êîâ. Èñïîëüçîâàíèå èñêëþ÷èòåëüíî ëîãè÷åñêîé òåõíèêè ïðè
ïðèíÿòèè ðåøåíèé ÿâëÿåòñÿ ãàðàíòèåé àâòî íîìèè ïðàâîâîé ñèñòåìû.
Ïî ìíå íèþ Âå áå ðà, ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íîå ðà öè î íàëü íîå ïðà âî ñëî -
æè ëîñü òîëü êî â Åâðî ïå.  êà ÷åñ òâå êîí êðåò íî ãî ïðè ìå ðà ñèñ òå ìû, äîñ òèã -
øåé âû ñøåé ñòå ïå íè ëî ãè ÷åñ êîé ðà öè î íàëü íîñ òè, îí ïðè âî äèò íå ìåö êóþ
ïðà âî âóþ ñèñ òå ìó êîí öà XIX âåêà. Ýòà ñèñ òå ìà îñíî âû âà ëàñü íà ó÷å íè ÿõ
íå ìåö êîé òå î ðèè ïðà âà, êî òî ðàÿ èñ õî äè ëà èç ïÿòè ïî ñòó ëà òîâ: “ïåð âûé:
êàæ äîå êîí êðåò íîå ïðà âî âîå ðå øå íèå äîë æíî áûòü “ïðè ëî æå íè åì”
àáñòðàê ò íî ãî ïðà âî âî ãî ïî ëî æå íèÿ ê êîí êðåò íîé “ôàê òè ÷åñ êîé ñè òó à -
öèè”; âòî ðîé: äîë æíî áûòü âîç ìîæ íûì â êàæ äîì êîí êðåò íîì ñëó ÷àå âû -
âåñ òè ðå øå íèå èç àáñòðàê òíûõ ïðà âî âûõ ïî ëî æå íèé ñðå äñòâà ìè þðè äè -
÷åñ êîé ëî ãè êè; òðå òèé: ïðà âî äîë æíî ïðåä ñòàâ ëÿòü ñî áîé “íå èìå þ ùóþ
ïðî áå ëîâ” ñèñ òå ìó ïðà âî âûõ ïî ëî æå íèé èëè, ïî êðàé íåé ìåðå, îíî äîë æíî
òðàê òî âàòü ñÿ òàê, êàê åñëè áû îíî áûëî ñèñ òå ìîé, íå èìå þ ùåé ïðî áå ëîâ;
÷åò âåð òûé: âñå, ÷òî íå ìî æåò áûòü “èñ òîë êî âà íî” ðà öè î íàëü íî â ïðà âî âûõ
òåð ìè íàõ, íå îò íî ñèò ñÿ ê ñôå ðå ïðà âà; ïÿ òûé: êàæ äîå ñî öè àëü íîé äå éñòâèå
÷å ëî âå ÷åñ êèõ ñó ùåñòâ äîë æíî âñåã äà ðàñ ñìàò ðè âàòü ñÿ èëè êàê “ïðè ëî æå -
íèå”, èëè êàê “ñî áëþ äå íèå”, èëè êàê “íà ðó øå íèå” ïðà âî âûõ ïîëî æåíèé,
ïîñêîëüêó ñëåäñòâèåì “íå èìåþùåé ïðîáåëîâ” ïðàâîâîé ñèñòåìû äîëæíî
áûòü íå èìåþùåå ïðîáåëîâ “ïðàâîâîå óïîðÿäî÷èâàíèå” âñåãî ñîöèàëüíîãî
ïîâåäåíèÿ” [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 657—658].
Ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íàÿ ïðà âî âàÿ ñèñ òå ìà îò ëè ÷à åò ñÿ âñåñ òî ðîí íîñ òüþ
è ÿñ íîñ òüþ, ïðî çðà÷ íîñ òüþ ïî ñòðî å íèÿ. Âñåñ òî ðîí íîñòü ïðî ÿâ ëÿ åò ñÿ â
òîì, ÷òî îíà îõâà òû âà åò âñþ ñôå ðó ñî öè àëü íî ãî ïî âå äå íèÿ, ïî ñêîëü êó íå
ñî äåð æèò âíóò ðåí íèõ ïðî áå ëîâ. ßñíîñòü ïî ñòðî å íèÿ äîñ òè ãà åò ñÿ, åñëè
ïðè íöè ïû, â ñî îò âå òñòâèè ñ êî òî ðû ìè ñî çäà åò ñÿ ñèñ òå ìà, ñàìè ïðî çðà÷ íû
è ñî çíà òåëü íî ïðè ìå íÿ þò ñÿ. Ïðîñ òîé íà áîð êîí êðåò íûõ ïðà âèë è ðå øå -
íèé íè êîã äà íå äàñò âñåñ òî ðîí íþþ ïðà âî âóþ ñèñ òå ìó. Äëÿ äîñ òè æå íèÿ
âñå ñ òî ðîí íîñ òè äîë æíû èñ ïîëü çî âàòü ñÿ ïðè íöè ïû âû ñî êîé ñòå ïå íè îá ù -
íîñ òè; òîëü êî â ýòîì ñëó ÷àå ïðà âî âîé ïî ðÿ äîê ìî æåò áûòü ñèñ òå ìîé, îõâà -
òû âà þ ùåé âñå ìûñ ëè ìûå ñè òó à öèè. Ýòè îá ùèå ïðè íöè ïû ñàìè ÿâ ëÿ þò ñÿ
ðå çóëü òà òîì àáñòðàê öèè èëè “ðå äóê öèè”, êàê ýòî íà çû âà åò Âå áåð. Îíè ïî -
ëó ÷à þò ñÿ â ðå çóëü òà òå ñâå äå íèÿ îñíî âà íèé ïðè íÿ òèÿ ðå øå íèÿ â îò äåëü -
íûõ êîí êðåò íûõ ñëó ÷à ÿõ, ê îä íî ìó èëè áî ëåå “ïðè íöè ïàì” [ñì.: 13, ò. 2,
ñ. 655]. Ïî ìíåíèþ Âåáåðà, ÷åì áîëåå ïðàâîâàÿ ñèñòåìà ñîîòâåòñòâóåò
èäåàëàì âñåñòîðîííîñòè è ÿñíîñòè ñòðîåíèÿ, òåì áîëåå “èñ÷èñëÿåìû”
ïîñëåäñòâèÿ êàæäîãî ñîöèàëüíîãî äåéñòâèÿ.
Âå áå ðîâ ñêàÿ òè ïî ëî ãèÿ ïðà âî âûõ ñèñ òåì ïî ðî äè ëà ìíî æåñ òâî ïðî òè -
âî ðå ÷è âûõ èí òåð ïðå òà öèé. Ïàð ñîíñ, íà ïðè ìåð, ïî ëà ãàë, ÷òî Âå áåð âû äâè -
íóë çà êîí ïî âû øà þ ùåé ñÿ ðà öè î íà ëè çà öèè è åãî òè ïî ëî ãèÿ îò ðà æà åò êàð -
òè íó ýâî ëþ öèè ïðà âà, ïî ñëå äî âà òåëü íî ïðî õî äÿ ùóþ ÷å òû ðå ñòà äèè. Ïàð -
126 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
ñîíñ äàæå ñðàâ íè âàë ”çà êîí ïî âû øà þ ùåé ñÿ ðà öè î íà ëè çà öèè” ñî âòî ðûì
çà êî íîì òåð ìî äè íà ìè êè [ñì.: 15, ñ. 106]. Ìû óæå ïðè âî äè ëè àð ãó ìåí òû
ïðî òèâ òðàê òîâ êè âå áå ðîâ ñêèõ òè ïî ëî ãèé (ïðà âà, ãîñ ïî äñòâà èëè ñî öè àëü -
íî ãî äå éñòâèÿ) êàê ýâî ëþ öè îí íûõ ìî äå ëåé. Âå áåð âñåã äà ðå øè òåëü íî îò -
âåð ãàë ïðå òåí çèè ñî öè àëü íûõ ìûñ ëè òå ëåé íà îò êðû òèå íå ïðå ëîæ íûõ óíè -
âåð ñàëü íûõ çà êî íîâ îá ùåñ òâåí íî ãî ðàç âè òèÿ. Èäå àëü íûå òèïû îí ðàñ -
ñìàò ðè âàë êàê ìå òî äî ëî ãè ÷åñ êèé èíñòðó ìåí òà ðèé äëÿ èñ ñëå äî âà íèÿ êîí -
êðåò íûõ èñ òî ðè ÷åñ êèõ ñè òó à öèé (ïî ìåò êî ìó çà ìå ÷à íèþ Ã.Ðîòà, ñî öè î ëî -
ãè ÷åñ êèå êîí öåï òû äëÿ Âå áå ðà — ”ñëó ãè Êëèî” [ñì.: 13, ò. 1, ñ. XXXI]). Åãî
èí òå ðå ñî âàë íå àíà ëèç îá ùå ãî õîäà ðàç âè òèÿ ïðà âà, à áî ëåå êîí êðåò íàÿ
ïðî áëå ìà: âû ÿâ ëå íèå îò ëè ÷èé åâ ðî ïåé ñêî ãî ïðà âà îò ïðà âî âî ãî ïî ðÿä êà
äðó ãèõ öè âè ëè çà öèé è èñ ñëå äî âà íèå èñ òî êîâ óíè êàëü íûõ ÷åðò çà ïàä íîé
ïðà âî âîé ñèñ òå ìû. Êàê ñëå äñòâèå, îí íå óäå ëÿë ìíî ãî âíè ìà íèÿ èð ðà öè î -
íàëü íî ìó ïðà âó. Ê ýòèì òè ïàì ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ îí îá û÷ íî îá ðà ùàë ñÿ
â ñâÿ çè ñ èñ ñëå äî âà íè åì ðàç ëè÷ íûõ îá ùåñòâ, êî òî ðûå íå ïðå óñïå ëè â ðàç -
âè òèè çà ïàä íî ãî ðà öè î íà ëèç ìà. Ñàì Âå áåð íå ðàñ ñìàò ðè âàë ñâîþ òè ïî ëî -
ãèþ êàê ìî äåëü ïî ñòó ïà òåëü íî ãî ðàç âè òèÿ ïðà âà, î ÷åì ñâè äå ò åëüñòâó åò
åãî òå çèñ î âîç ìîæ íîñ òè ñî ñó ùåñ òâî âà íèÿ ðàç ëè÷ íûõ òè ïîâ ïðà âî âî ãî
ìûøëåíèÿ â ðàìêàõ îäíîé ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêîé ñèñòåìû. Êàê ïðè -
ìåð òîãî, ÷òî èððàöèîíàëüíûå ñòàäèè íèêîãäà ïîëíîñòüþ íå âûòåñíÿþòñÿ
ðàçâèòèåì ðàöèîíàëüíîãî ïðàâà, Âåáåð ïðèâîäèë òðàäè öèîííîå àí ãëèé -
ñêîå îáùåå ïðàâî, ïðåäñòàâëÿþùåå ñîáîé êîíãëîìåðàò ðàçëè÷íûõ òèïîâ
ïðàâà [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 890—891].
Ñâîå âíè ìà íèå Âå áåð ñî ñðå äî òî ÷èë íà àíà ëè çå ñëî æèâ øå ãî ñÿ òîëü êî
íà Çà ïà äå ôîð ìàëü íî ãî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà. Òîëü êî åâ ðî ïåé ñêîå ïðà âî
ïðåä ñòàâ ëÿ åò ñî áîé ñî âî êóï íîñòü ïðà âèë, êî òî ðûå ïðåä ïî ëà ãà þò ôîð -
ìàëü íûå ïðî öå äó ðû, ãà ðàí òè ðó þ ùèå ñëå äî âà íèå ïðà âè ëàì âî âñåõ ñëó ÷à -
ÿõ. Ýòî èñ êëþ ÷à åò âîç ìîæ íîñòü ïðî èç âî ëà ñî ñòî ðî íû âëàñòü èìó ùèõ è
äå ëà åò ôóíê öè î íè ðî âà íèå ïðà âà ïðåä ñêà çó å ìûì. À ïî ñêîëü êó ïðà âî ñòà -
íî âèò ñÿ íà Çà ïà äå àâ òî íîì íîé è äî ìè íè ðó þ ùåé ôîð ìîé ñî öè àëü íî ãî
êîí òðî ëÿ ïî âå äå íèÿ ëþ äåé, òî âíåø íèå ðàì êè, âíóò ðè êî òî ðûõ ðàç âè âà åò -
ñÿ ýêî íî ìè ÷åñ êàÿ æèçíü, îïðå äå ëå íû ÷åò êî è ÿñíî. Òàêàÿ “ïðîçðà÷ íîñòü” è
ïðåäñêàçóåìîñòü åâðîïåéñêîãî ïðàâà áûëà åãî âàæíåéøèì âêëà äîì â
ðàçâèòèå ðûíî÷íîãî êàïèòàëèçìà.
Óñëî âèÿ ñòà íîâ ëå íèÿ ôîð ìàëü íî ãî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà
Ïî ÷å ìó âîç íèê ëî åâ ðî ïåé ñêîå ïðà âî è ïî ÷å ìó îíî âîç íèê ëî òîëü êî â
Åâðî ïå? Â ïî èñ êàõ îò âå òà íà ýòîò âîï ðîñ Âå áåð, êàê âñåã äà, íå ñâî äèò ñâîé
àíà ëèç ê âû ÿâ ëå íèþ òîëü êî îä íîé ïðè ÷è íû. Îí èñ ñëå äó åò öå ëûé ðÿä ôàê -
òî ðîâ, ïî âëè ÿâ øèõ íà ñòà íîâ ëå íèå ôîð ìàëü íî ãî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà íà
Çà ïà äå. Ïðåæ äå âñå ãî, ðà öè î íà ëè çà öèÿ ïðà âà ðàñ ñìàò ðè âà åò ñÿ êàê ðå çóëü -
òàò ñî âïà äå íèÿ äâóõ ãðóïï èí òå ðå ñîâ — ýêî íî ìè ÷åñ êèõ èí òå ðå ñîâ çà ðîæ -
äà þ ùåé ñÿ áóð æó à çèè è ïî ëè òè ÷åñ êèõ èí òå ðå ñîâ àá ñî ëþ òè ñòñêî ãî ãî ñó äà -
ðñòâà: “Íàøà ñî âðå ìåí íàÿ ðà öè î íà ëè çà öèÿ ïðà âà ÿâ ëÿ åò ñÿ ïðî äóê òîì
äâóõ ñèë, äå éñòâó þ ùèõ áîê î áîê. Ñ îä íîé ñòî ðî íû, êà ïè òà ëèçì, çà èí òå ðå -
ñî âàí íûé â ñòðî ãî ôîð ìàëü íîì ïðà âå è ñó äåá íîé ïðî öå äó ðå… Ñ äðó ãîé
ñòî ðî íû, ðà öè î íà ëèçì ÷è íîâ íè ÷åñ òâà â àá ñî ëþ òè ñòñêèõ ãî ñó äà ð ñòâàõ âåë
ê çà èí òå ðå ñî âàí íîñ òè â êîäèôèöèðîâàííûõ ñèñòåìàõ è îäíî ðîäíîì ïðà -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 127
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
âå… Íè îäíà ñîâðåìåííàÿ ïðàâîâàÿ ñèñòåìà íå âîçíèêëà ïðè îòñóòñòâèè
îäíîé èç ýòèõ äâóõ ñèë” [18, ñ. 149].
Âå áåð èç áå ãà åò ïðè ïè ñû âàòü áîëü øåå âëè ÿ íèå îä íî ìó èç ôàê òî ðîâ ðà -
öè î íà ëè çà öèè ïðà âà — ýêî íî ìè ÷åñ êî ìó èëè ïî ëè òè ÷åñ êî ìó. Àíàëî ãè÷ -
íûì îá ðà çîì ïðè àíà ëè çå âçà è ìîâ ëè ÿ íèÿ ýêî íî ìè êè è ïðà âà îí íå äàåò
îêîí ÷à òåëü íî ãî îò âå òà íà âîï ðî ñû, â êà êîé ñòå ïå íè òðå áî âà íèÿ êà ïè òà ëèñ -
òè ÷åñ êî ãî ïðåä ïðè ÿ òèÿ îò âå òñòâåí íû çà ôîð ìàëü íóþ ðà öè î íà ëè çà öèþ
ïðà âà è â êà êîé ìåðå þðè äè ÷åñ êèå ôàê òî ðû, â ñâîþ î÷å ðåäü, ïî âëè ÿ ëè íà
ðàç âè òèå ñî âðå ìåí íî ãî êà ïè òà ëèç ìà. Ñîã ëàñ íî Âå áå ðó, ïðà âî âûå è ýêî íî -
ìè ÷åñ êèå óñëî âèÿ âî âñå âðå ìå íà îêà çû âà ëè âçà èì íîå âëè ÿ íèå äðóã íà
äðó ãà, íî ñèëà è íà ïðàâ ëå íèå ýòî ãî âëè ÿ íèÿ âàðü è ðî âà ëè â ðàç íûõ èñ òî ðè -
÷åñ êèõ ñè òó à öè ÿõ. Ê òîìó æå ñëå äó åò èìåòü â âèäó, ÷òî â êà êîé-òî ìåðå
ïðà âî âîé è ýêî íî ìè ÷åñ êèé ïî ðÿä êè òàê æå ðàç âè âà ëèñü íå çà âè ñè ìî, äâè -
æè ìûå ñâî è ìè ñî áñòâåí íû ìè âíóò ðåí íè ìè ñè ëà ìè. Ïî ý òî ìó íåëüçÿ ïðè -
ïèñûâàòü ïðè÷èííîå ïåðâåíñòâî ïðàâó èëè ýêîíîìèêå. Ïîäîáíóþ ïîçè -
öèþ Âåáåðà Ý.Êðîíìàí îõàðàêòåðèçîâàë êàê “êàóçàëüíûé àãíîñòèöèçì”
[ñì.: 3, ñ. 119].
Âïîë íå îä íî çíà ÷åí Âå áåð â äâóõ ìî ìåí òàõ: ïî òðåá íîñ òè áóð æó à çèè â
“èñ ÷èñ ëÿ å ìîé” ïðà âî âîé ñèñ òå ìå ÿâ ëÿ þò ñÿ îäíèì èç íå îá õî äè ìûõ óñëî -
âèé ðà öè î íà ëè çà öèè ïðà âà, è â òî æå âðå ìÿ, ïî ñëåä íþþ íå ëüçÿ ðàñ ñìàò ðè -
âàòü êàê ïðÿ ìîå ïî ðîæ äå íèå ýêî íî ìè ÷åñ êèõ èí òå ðå ñîâ. Îí ïîä ÷åð êè âà åò:
“…Ñîâ ðå ìåí íûé ðà öè î íàëü íûé ïðî ìûø ëåí íûé êà ïè òà ëèçì â òà êîé æå
ñòå ïå íè, êàê â èñ ÷èñ ëÿ å ìûõ òåõ íè ÷åñ êèõ ñðå äñòâàõ ïðî èç âî ä ñòâà, íóæ äà -
åò ñÿ â ðà öè î íàëü íî ðàç ðà áî òàí íîì ïðà âå è óïðàâ ëå íèè íà îñíî âå òâåð äûõ
ôîð ìàëü íûõ ïðà âèë... Êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êèå èí òå ðå ñû íà ðÿ äó ñ äðó ãè ìè
ôàê òî ðà ìè, áå çóñ ëîâ íî, òàê æå ñïî ñî áñòâî âà ëè óòâåð æäå íèþ è ãîñ ïî äñòâó
â îá ëàñ òè ïðà âà è óïðàâ ëå íèÿ ñî ñëî âèÿ ïðî ôåñ ñè î íàëü íî îá ó÷åí íûõ â
íîð ìàõ ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà þðèñ òîâ. Îäíà êî íè êî èì îá ðà çîì íå ëüçÿ
ñ÷è òàòü, ÷òî ñî çäà ëè ýòî ñî ñëî âèå òîëü êî òà êèå èí òå ðå ñû èëè ïðå è ìó ùåñ -
òâåí íî îíè. È íå îíè ñîçäàëè ýòî ïðàâî. Â õîäå ðàçâèòèÿ äåéñòâîâàëè è
ñîâñåì èíûå ñèëû” [1, ñ. 54—55].
Êàê óæå óêà çû âà ëîñü, ïî ìíå íèþ Âå áå ðà, ïî ëè òè ÷åñ êèå óñëî âèÿ ðà öè -
î íà ëè çà öèè ïðà âà ñî çäà þò ñÿ ñ ðàç âè òè åì ñî âðå ìåí íî ãî áþ ðîê ðà òè ÷åñ êî ãî
ãî ñó äà ðñòâà, êî òî ðîå ñàìî â òî æå âðå ìÿ çà âè ñèò îò ôîð ìàëü íî ðà öè î íàëü -
íî ãî ïðà âà. Åñëè îá ðà òèòü ñÿ ê çíà ìå íè òîé âå áå ðîâ ñêîé òè ïî ëî ãèè ãîñ ïî -
äñòâà (çà êîí íîé âëàñ òè), òî áþ ðîê ðà òèÿ ÿâ ëÿ åò ñÿ íà è áî ëåå ÷èñ òûì òè ïîì
ëå ãàëü íî ãî ãîñ ïî äñòâà. Âå áåð ðàç ëè ÷àë òðè èäå àëü íûõ òèïà ëå ãè òèì íî ãî
ãîñ ïî äñòâà (ò.å. ïðè çíàí íî ãî ñî ñòî ðî íû óïðàâ ëÿ å ìûõ èí äè âè äîâ) ïî òèïó
ìî òè âà öèè, îá óñëîâ ëè âà þ ùåé ïî âè íî âå íèå. Îñíî âà íè åì ëå ãè òèì íîñ òè
ìî æåò áûòü ëèáî àâ òî ðè òåò òðà äè öèé (òðà äè öè îí íîå ãîñ ïî ä ñòâî), ëèáî àâ -
òî ðè òåò ñâåðõ îðäè íàð íûõ ëè÷ íûõ äîñ òî èíñòâ ðó êî âî äè òå ëÿ (õà ðèç ìà òè -
÷åñ êîå ãîñ ïî äñòâî), ëèáî àâ òî ðè òåò ñèñ òå ìû çà êî íîâ, â óñëî âè ÿõ êî òî ðîé
ïðèøëè ê âëàñòè ëèöà, îñóùåñòâëÿþùèå óïðàâëåíèå (ëåãàëüíîå ãîñ ïî äñò -
âî) [19]. Òîëüzêî ïðè ëåãàëüíîì ãîñïîäñòâå ïðàâî ñòàíîâèòñÿ îñíîâàíèåì
ëåãèòèìíîñòè âëàñòè.
Ëå ãàëü íîå ãîñ ïî äñòâî âîç ìîæ íî ïðè ñëå äó þ ùèõ óñëî âè ÿõ: 1) óñòà íîâ -
ëå íû îá ùèå äëÿ âñåõ íîð ìû; 2) ñó ùåñ òâó åò óáåæ äå íèå, ÷òî ñî âî êóï íîñòü
çà êî íîâ ÿâ ëÿ åò ñÿ ñâÿç íîé ñèñ òå ìîé àáñòðàê òíûõ ïðà âèë è ÷òî ïðà âî ñó äèå
ñî ñòî èò â ïðè ìå íå íèè ýòèõ ïðà âèë ê ÷àñ òíûì ñëó ÷à ÿì è îãðà íè ÷å íî ýòè ìè
ïðà âè ëà ìè; 3) “ïðà âè òåëü” ñàì ïîä ÷è íåí áåç ëè÷ íî ìó ïî ðÿä êó; 4) âñå ïîä -
128 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
÷è íÿ þò ñÿ çà êî íó êàê òà êî âî ìó, à íå êà êîé-ëèáî äðó ãîé ôîð ìå ñî öè àëü íî ãî
óïî ðÿ äî ÷è âà íèÿ; 5) ïîä ÷è íå íèå òðå áó åò ñÿ òîëü êî â ðàì êàõ ðà öè î íàëü íî
îãðà íè ÷åí íûõ ñôåð (þðèñ äèê öèè) [ñì.: 13, ò. 1, ñ. 217, 218]. Êàê âè äèì,
îäíèì èç ñó ùåñ òâåí íûõ ýëå ìåí òîâ ñèñ òå ìû ëå ãàëü íî ãî ãîñ ïî äñòâà ÿâ ëÿ åò -
ñÿ òî ïðåä ñòàâ ëå íèå î ïðà âå, êî òî ðîå ñî äåð æèò ñÿ â ïî íÿ òèè ëî ãè ÷åñ êè
ôîð ìàëü íîé ðà öè î íàëü íîñ òè. Òîëü êî ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íàÿ ðà öè î íàëü -
íîñòü ìî æåò ïîä äåð æè âàòü “ñâÿç íóþ ñèñ òå ìó àáñòðàê òíûõ ïðà âèë”, íå îá -
õî äè ìóþ äëÿ ëå ãàëü íî ãî ãîñ ïî äñòâà. Äðóãîé òèï ïðàâîâîãî ìûøëåíèÿ íå
ìîæåò ñîçäàòü ñèñòåìó îáùèõ íîðì è ãàðàíòèðîâàòü, ÷òî òîëüêî îíè áóäóò
îïðåäåëÿòü ðåçóëüòàò ñóäåáíûõ ðåøåíèé.
Íè êà êàÿ äðó ãàÿ ôîð ìà ïðà âà, êðî ìå ôîð ìàëü íî ðà öè î íàëü íî ãî, íå ìî -
æåò áûòü îñíî âà íè åì ëå ãè òèì íîñ òè ëå ãàëü íî ãî ãîñ ïî äñòâà. Àíàëî ãè÷ íûì
îá ðà çîì òîëü êî ëå ãàëü íîå ãîñ ïî äñòâî ñïî ñî áñòâó åò ðàç âè òèþ ôîð ìàëü íî
ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà. Âñå ôîð ìû ëå ãàëü íî ãî ãîñ ïî äñòâà îïè ðà þò ñÿ íà
ïðè çûâ ê íîð ìàì, êî òî ðûå áûëè ñî çíà òåëü íî ââå äå íû è îá ÿ çû âà þ ùàÿ ñèëà
êî òî ðûõ ïî ðîæ äà åò ñÿ ñà ìèì ôàê òîì èõ ââå äå íèÿ â ñî îò âå òñòâèè ñ îïðå äå -
ëåí íîé óñëîâ ëåí íîé ïðàê òè êîé èëè ïðî öå äó ðîé. Äëÿ òðà äè öè îí íûõ
îáùåñòâ ÷óæ äà èäåÿ ñî çíà òåëü íî, öå ëå íàï ðàâ ëåí íî ââå äåí íî ãî çà êî íà;
óïðàâ ëÿ å ìûå èí äè âè äû ïîä ÷è íÿ þò ñÿ, â ïðè íöè ïå, âå÷ íûì, íå èç ìåí íûì
íîð ìàì. “Òðà äè öè î íà ëèçì ñòà âèò ñåðü åç íûå ïðå ïÿ òñòâèÿ íà ïóòè ôîð -
ìàëü íî ðà öè î íàëü íûõ ïðà âèë…” [ñì.: 13, ò. 1, ñ. 239]. Òàê æå îá ñòî èò äåëî è
ñ õà ðèç ìà òè ÷åñ êèì ãîñ ïî äñòâîì. Âå áåð îò ìå ÷à åò, ÷òî áþ ðîê ðà òè ÷åñ êàÿ
èëè ëå ãàëü íàÿ âëàñòü “ñïå öè ôè ÷åñ êè ðà öè î íàëü íà â òîì ñìûñ ëå, ÷òî îíà
ñâÿ çà íà ïðà âè ëà ìè, ïîä äà þ ùè ìè ñÿ àíàëèçó ñðåäñòâàìè ðàçóìà; â òî âðåìÿ
êàê õàðèçìàòè÷åñêàÿ âëàñòü ñïåöèôè÷åñêè èððàöèîíàëüíà â òîì ñìûñëå,
÷òî îíà ÷óæäà âñåì ïðàâèëàì” [ñì.: 13, ò. 1, ñ. 244].
Áþ ðîê ðà òè ÷åñ êàÿ ôîð ìà ïðàâ ëå íèÿ åñòü ïî ðîæ äå íèå àá ñî ëþ òè ñòñêî ãî
ãî ñó äà ðñòâà. Åâðî ïåé ñêèå ìî íàð õè â áîðü áå çà âëàñòü ñ äðó ãè ìè ãðóï ïà ìè
ñî çäà ëè áþ ðîê ðà òè ÷åñ êèé àï ïà ðàò, êî òî ðûé íóæ äàë ñÿ â ðà öè î íàëü íûõ
ñðå äñòâàõ óïðàâ ëå íèÿ, à çíà ÷èò è â ðà öè î íàëü íîé èñ ÷èñ ëÿ å ìîé ïðà âî âîé
ñèñ òå ìå. Â òî æå âðå ìÿ èí òå ðå ñû íà ðîæ äàâ øåé ñÿ áóð æó à çèè òðå áî âà ëè
ïðåä ñêà çó å ìî ãî ïðà âà — åäè íñòâåí íîé ôîð ìû ñî öè àëü íî ãî êîí òðî ëÿ, êî -
òî ðàÿ ìî æåò îá åñ ïå ÷èòü ñâî áî äó öå ëå ðà öè î íàëü íî ãî ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ïî -
âå äå íèÿ. Âå áåð âñÿ ÷åñ êè ïîä ÷åð êè âàë, ÷òî “àëü ÿíñ áóð æó àç íûõ è ìî íàð õè -
÷åñ êèõ èí òå ðå ñîâ” íè â êîåì ñëó÷àå íå áûë ðåçóëüòàòîì ñîçíàòåëüíîé
êîîïåðàöèè. Ðå÷ü èäåò ñêîðåå îá îáúåêòèâíîì ñîâïàäåíèè èíòåðåñîâ.
Îïðå äå ëåí íóþ ðîëü â ðàç âè òèè ôîð ìàëü íî ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà íà
Çà ïà äå ñûã ðà ëè òàê æå îò íî øå íèÿ ñî ïåð íè ÷åñ òâà ìåæ äó ñâåò ñêîé è äó õîâ -
íîé âëàñ òüþ. Áîðü áà êà òî ëè ÷åñ êîé öåð êâè çà ñâîþ íå çà âè ñè ìîñòü îò âëàñ -
òè ìî íàð õîâ ïðè âå ëà ê ðàç äå ëå íèþ ðå ëè ãè îç íî ãî è ñâåò ñêî ãî ïðà âà, ÷òî
ïî çâî ëè ëî ðàç äå ëèòü ïðà âî âûå è ýòè ÷åñ êèå íîð ìû. Áþ ðîê ðà òè çà öèÿ êà òî -
ëè ÷åñ êîé öåð êâè è åå íà ñëå äèå â âèäå ðèì ñêî ãî ïðà âà ïðè âå ëè ê çíà ÷è -
òåëü íî áîëü øåé ðà öè î íà ëè çà öèè êà íî íè ÷åñ êî ãî ïðà âà ïî ñðàâ íå íèþ ñ
áîëü øè íñòâîì òå îê ðà òè ÷åñ êèõ ïðà âî âûõ ïî ðÿä êîâ. Êà íî íè ÷åñ êîå ïðà âî
áûëî ïåð âîé ÷åò êîé ñèñ òå ìîé ðå ãó ëè ðî âà íèÿ.  ñî ïåð íè ÷åñ òâå ñ ñèñ òå ìîé
êà íî íè ÷åñ êî ãî ïðà âà, ïîä ðà æàÿ åé è ïðè ñïî ñàá ëè âàÿ äëÿ ñåáÿ ìíî ãèå åå
îñíîâ íûå èäåè è ïðè å ìû, åâ ðî ïåé ñêèå ãîñóäàðñòâà íà÷àëè ñîçäàâàòü ñâîè
ñîáñòâåííûå ïðàâîâûå ñèñòåìû. Èìåííî êàíîíè÷åñêîå ïðàâî áûëî èí ñòðó -
ìåíòîì ðåöåïöèè ðèìñêîãî ïðàâà.
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 129
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
Íà ðàç âè òèå ïðà âà âëè ÿ ëè íå òîëü êî ðå ëè ãè îç íûå, ïî ëè òè ÷åñ êèå è ýêî -
íî ìè ÷åñ êèå ôàê òî ðû. Àâòîíîìíîå ðàç âè òèå ïðà âî âîé æèç íè òàê æå âíåñ ëî
ñâîé âêëàä â ðà öè î íà ëè çà öèþ ïðà âà. Âàæ íóþ ðîëü ñûã ðà ëà âîç íèê øàÿ
òîëü êî íà Çà ïà äå èäåÿ “åñ òåñ òâåí íî ãî ïðà âà”, êî òî ðàÿ îá åñ ïå ÷è ëà ëå ãè òè -
ìà öèþ èç ìå íå íèé â ïðà âå. Ñîã ëàñ íî òå î ðèè åñ òåñ òâåí íî ãî ïðà âà âñÿ êèé
÷å ëî âå ÷åñ êèé çà êîí ÿâ ëÿ åò ñÿ ïðî èç âîä íûì îò ðàç óìà è ñî âåñ òè, è ïî ý òî ìó
â ñëó ÷àå íå ñî îò âå òñòâèÿ äå éñòâó þ ùå ãî çà êî íà ðàç óìó è ñî âåñ òè îí äîë æåí
áûòü èç ìå íåí. Ýòî ïî ëî æå íèå ðàñ ïðîñ òðà íÿ ëîñü íà ëþ áîé çà êîí – êàê çà -
êî íî äà òåëü íî óñòà íîâ ëåí íûé, òàê è èç îá ëàñ òè îá û÷ íî ãî ïðà âà, òî åñòü îá -
îñíî âàí íûé ñó ùåñ òâó þ ùèì îá û ÷à åì. Ïî ý òî ìó ýòà òå î ðèÿ äàëà âîç ìîæ -
íîñòü âû é òè çà ïðåä å ëû òðà äè öè îí íûõ íîðì. Îòñó òñòâèå èäåè “åñ òåñ ò âåí -
íî ãî ïðàâà” áûëî, ïî ìíåíèþ Âåáåðà, îäíîé èç ïðè÷èí òîãî, ÷òî êèòàéñêîå
ïðàâî íå ïðîøëî ïðîöåññà ðàöèîíàëèçàöèè [ñì.: 18, ñ. 147—150].
Íî ñà ìîå áîëü øîå âîç äå éñòâèå íà ðà öè î íà ëè çà öèþ åâ ðî ïåé ñêî ãî ïðà -
âà îêà çà ëè “âíóò ðè þ ðè äè ÷åñ êèå”, ïî âû ðà æå íèþ Âå áå ðà, óñëî âèÿ: “Íà ï -
ðàâ ëå íèå, â êî òî ðîì ýòè ôîð ìàëü íûå êà ÷åñ òâà ðàç âè âà þò ñÿ, òåì íå ìå íåå,
îá óñëîâ ëå íî íà ïðÿ ìóþ “âíóò ðè þ ðè äè ÷åñ êè ìè” óñëî âè ÿ ìè: îñî áûì õà ðàê -
òå ðîì èí äè âè äîâ, êî òî ðûå, â ñèëó ñâî åé ïðî ôåñ ñèè, â ñî ñòî ÿ íèè âëè ÿòü íà
ñïî ñî áû ôîð ìè ðî âà íèÿ ïðà âà. Îáùèå ýêî íî ìè ÷åñ êèå è ñî öè àëü íûå óñëî -
âèÿ âîç äå éñòâó þò íà ýòî ðàç âè òèå òîëü êî êîñ âåí íî. Ïðå âà ëè ðó þ ùèé òèï
þðè äè ÷åñ êî ãî îá ðà çî âà íèÿ, òî åñòü ñïîñîá îáó÷åíèÿ ïðàêòèêóþùèõ þðèñ -
òîâ áîëåå âàæåí, ÷åì ëþáîé äðóãîé ôàêòîð” [13, ò. 2, ñ. 789].
Âå áåð óêà çû âàë, ÷òî îä íîé èç îò ëè ÷è òåëü íûõ îñî áåí íîñ òåé çà ïàä íîé
òðà äè öèè ïðà âà ÿâ ëÿ åò ñÿ âû äå ëå íèå þðèñ òîâ â îò äåëü íóþ “ñòà òóñ íóþ
ãðóï ïó” [ñì.: 13, ò. 1, ñ. 305—307]. Ïî ÿâ ëå íèå ñïå öè àëü íî ãî êîð ïó ñà ëþ äåé,
êî òî ðûå çà íè ìà þò ñÿ ïðà âî âîé äå ÿ òåëü íîñ òüþ íà ïðî ôåñ ñè î íàëü íîé îñíî -
âå, ñïî ñî áñòâî âà ëî çà êðåï ëå íèþ è ðàñ ïðîñ òðà íå íèþ ïðåä ñòàâ ëå íèé î ïðà -
âå êàê àâ òî íîì íîé òåõ íè êå ñî öè àëü íî ãî êîí òðî ëÿ. Þðèñ òû, êàê îñî áàÿ
ïðî ôåñ ñè î íàëü íàÿ ãðóï ïà, ïî ëüçó þ ùà ÿ ñÿ âû ñî êèì ïðå ñòè æåì, ïî ÿ âè ëèñü
óæå â Äðåâ íåì Ðèìå.  òî âðå ìÿ þðè äè ÷åñ êîå îá ðà çî âà íèå íî ñè ëî õà ðàê -
òåð íå ôîð ìàëü íî ãî ÷àñ òíî ãî îá ó÷å íèÿ ó ñòàð øå ãî îïûò íî ãî þðèñòà.
Ðèìñêèå þðèñòû íå ñêëîííû áûëè ê òåîðåòèçèðîâàíèþ, ïðàâó ó÷èëè êàê
ðåìåñëó, ñðàçó ïîãðóæàÿ ó÷åíèêà â ïðàêòèêó.
 ñðåä íå âå êîâüå þðè äè ÷åñ êîå îá ðà çî âà íèå ôîð ìà ëè çî âà ëîñü, áó äó -
ùèé þðèñò òå ïåðü äîë æåí áûë ïðî é òè îá ó÷å íèå â óíè âåð ñè òå òå. Ïðå ïî äà -
âà íèå îñíî âû âà ëîñü íà òåê ñòàõ ðèì ñêî ãî ïðà âà (ñâîä Þñòè íè à íà), ê êî òî -
ðûì ïðè ìå íÿë ñÿ ñõî ëàñ òè ÷åñ êèé ìå òîä àíà ëè çà è ñèí òå çà. Ýòîò ìå òîä,
ïðåä ñòàâ ëÿâ øèé ñî áîé ñâî å îá ðàç íóþ âåð ñèþ ìå òî äà äè à ëåê òè ÷å ñ êî ãî ðàñ -
ñóæ äå íèÿ, õà ðàê òåð íî ãî äëÿ äðåâ íåã ðå ÷åñ êîé ôè ëî ñî ôèè, ïðå îá ðà çèë
ðèì ñêîå ïðà âî. Èçíà ÷àëü íî ïî íÿ òèÿ è íîð ìû ðèì ñêî ãî ïðà âà áûëè ïðè âÿ -
çà íû ê îïðå äå ëåí íûì þðè äè ÷åñ êèì ñè òó à öè ÿì, ïðåä ñòàâ ëÿÿ ñî áîé íå ñèñ -
òå ìó, à ìî çà è êó ïðàê òè ÷åñ êèõ ðå øå íèé êîí êðåò íûõ þðè äè ÷åñ êèõ âî ï ðî -
ñîâ. Ñõî ëàñ òè ÷åñ êàÿ òåõ íè êà ïî çâî ëè ëà ðàç ðå øàòü ïðî òè âî ðå ÷èÿ è âû âî -
äèòü óíè âåð ñàëü íûå ïðè íöè ïû èç ñî äåð æà íèÿ îò äåëü íûõ ñëó ÷à åâ. Ýòè îá -
ùèå ïðè íöè ïû èñ ïîëü çî âà ëèñü äëÿ äàëü íåé øèõ äî êà çà òåëüñòâ è ýêñ òðà ïî -
ëÿ öèè. Òà êèì îá ðà çîì, ðèì ñêîå ïðà âî áûëî âïåð âûå óïî ðÿ äî ÷å íî è îá ú å -
äè íå íî â ïî ñëå äî âà òåëü íóþ, ñà ìî äîñ òà òî÷ íóþ ñèñòåìó ïðàâîâûõ ïî íÿòèé,
ïðèíöèïîâ è íîðì [äåòàëüíîå ðàññìîòðåíèå âîïðîñà î ðîëè óíè âåð ñè òåò -
ñêî ãî îáðàçîâàíèÿ â ðàöèîíàëèçàöèè çàïàäíîãî ïðàâà ïðåä ñòàâ ëåíî â: 20].
130 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
Ïîñ êîëü êó â êîí òè íåí òàëü íîé Åâðî ïå ñëî æè ëàñü ìî íî ïî ëèÿ óíè â åð -
ñè òå òîâ íà þðè äè ÷åñ êîå îá ðà çî âà íèå, ýòî ïî âëè ÿ ëî íà õà ðàê òåð ïðà âî âî ãî
ìûø ëå íèÿ íå òîëü êî òå î ðå òè êîâ, íî è ïðàê òè êó þ ùèõ þðèñ òîâ. “Ïðà âî âûå
ïî íÿ òèÿ, ÿâ ëÿ þ ùè å ñÿ ðå çóëü òà òîì àêà äå ìè ÷åñ êî ãî îá ó÷å íèÿ ïðà âó, íî ñÿò
õà ðàê òåð àáñòðàê òíûõ íîðì, êî òî ðûå, ïî êðàé íåé ìåðå â ïðè íöè ïå, ôîð ìè -
ðó þò ñÿ è äèô ôå ðåí öè ðó þò ñÿ ïó òåì ñòðî ãî ôîð ìàëü íîé è ðà öè î íàëü íîé
ëî ãè ÷åñ êîé èí òåð ïðå òà öèè çíà ÷å íèÿ” [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 789]. Ïðè ïî ñòðî å íèè
÷èñ òî ðà öè î íàëü íûõ, ñèñ òå ìà òè ÷åñ êèõ ïðàâîâûõ äîêòðèí àêöåíò äåëàåòñÿ
íà ëîãè÷åñêîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè, ÷òî óâåëè÷èâàåò àâòîíîìíîñòü ïðàâà.
“Ïðîá ëå ìà Àíãëèè”
 Àíãëèè ðàç âè òèå ïðî ôåñ ñè î íàëü íî ãî þðè äè ÷åñ êî ãî îá ó÷å íèÿ ïî øëî
èíûì ïó òåì, ÷åì íà êîí òè íåí òå, ÷òî ïðè âå ëî ê ôîð ìè ðî âà íèþ èíî ãî ñïî -
ñî áà ïðà âî âî ãî ìûø ëå íèÿ. “Â Àíãëèè ïðî âà ëû âñåõ ïî ïû òîê ðà öè î íàëü -
íîé êî äè ôè êà öèè ïðà âà òàê æå, êàê è óñè ëèé ïî “âîñ ïðè ÿ òèþ” ðèì ñêî ãî
ïðà âà, áûëè ñëå äñòâè åì óñïåø íî ãî ñî ïðî òèâ ëå íèÿ òà êîé ðà öè î íà ëè çà öèè
ñî ñòî ðî íû áîëü øèõ öåí òðà ëè çî âàí íûõ ãèëü äèé þðèñ òîâ, ìî íî ïî ëèñ òè -
÷åñ êî ãî ñëîÿ íî òàá ëåé, èç êî òî ðî ãî íà áè ðà ëèñü ñóäüè âû ñ øèõ ñó äîâ êî ðî -
ëå âñòâà. Îíè ñî õðà íÿ ëè â ñâî èõ ðó êàõ ó÷å íè ÷åñ òâî êàê ñïî ñîá îá ó÷å íèÿ
ïðà âó, îá åñ ïå ÷è âà þ ùèé ïå ðå äà ÷ó ýì ïè ðè ÷åñ êîé è âû ñî êî ðàç âè òîé òåõ íî -
ëî ãèè, è óñïåø íî áî ðî ëèñü ïðî òèâ âñÿ êî ãî ïðî äâè æå íèÿ â ñòî ðî íó ðà öè î -
íàëü íî ãî ïðà âà” [13, ò. 2, ñ. 976]. Âå áåð íå îäíîê ðàò íî ïðè âî äèë ïðè ìåð
Àíãëèè, æå ëàÿ ïîä ÷åð êíóòü, ÷òî ýêî íî ìè ÷åñ êèå èí òå ðå ñû ðàç âè âà þ ùåé ñÿ
áóð æó à çèè, òðå áó þ ùèå ïðåä ñêà çó å ìî ãî ïðà âà, — óñëî âèå íå îá õî äè ìîå, íî
íå äîñ òà òî÷ íîå äëÿ ðà öè î íà ëè çà öèè ïðà âî âîé ñèñ òå ìû. “Ñïå öè àëü íûå
òèïû òåõ íè êè, èñ ïîëü çó å ìûå â ïðà âî âîé ñèñ òå ìå, èëè, äðóãèìè ñëîâàìè,
åå ôîðìû ìûøëåíèÿ” íå ïîðîæäàþòñÿ àâòîìà òè÷åñêè ýêîíîìè÷åñêîé
ñèòóàöèåé [13, ò. 2, ñ. 687], îíè ñêëàäûâàþòñÿ â çàâèñèìîñòè îò òîãî, êàêèì
ïóòåì èäåò ðàçâèòèå ïðîôåññèè þðèñòà.
 Àíãëèè â ñðåä íå âå êîâüå îôîð ìè ëèñü ÷å òû ðå þðè äè ÷åñ êèå êîð ïî ðà -
öèè (Inns of Court), îá ú å äè íÿâ øèå áàð ðèñ òå ðîâ — ñâåò ñêèõ, íå öåð êîâ íûõ
þðèñ òîâ, êî òî ðûì ðàç ðå øà ëîñü ïðåä ñòàâ ëÿòü èí òå ðå ñû ñòî ðîí òÿæ áû â êî -
ðî ëåâ ñêèõ ñó äàõ. Ïîä ãî òîâ êîé äåë ê ñóäó çà íè ìà ëèñü äðó ãèå þðèñ òû — ñî -
ëè ñè òî ðû, íå îðãà íè çî âàí íûå â ãèëü äèè è íå ïî ëó ÷àâ øèå ñïå öè àëü íî ãî
îá ðà çî âà íèÿ, êî òî ðîå îá åñ ïå ÷è âà ëè ãèëü äèè. Ñóäüè âû áè ðà ëèñü èñ êëþ ÷è -
òåëü íî èç ñðå äû ïðàê òè êó þ ùèõ áàð ðèñ òå ðîâ, êî òî ðûå áûëè â îñíîâ íîì
âû õîä öà ìè èç çíà òè. Áàð ðèñ òå ðû æèëè â äî ìàõ ãèëü äèè, ïîä ÷è íÿ ëèñü
ñòðî ãî ìó ïðî ôåñ ñè î íàëü íî ìó ýòè êå òó; äîñ òóï â ãèëü äèþ æåñ ò êî ðå ãó ëè ðî -
âàë ñÿ. Íî âè ÷îê äîë æåí áûë ïðî é òè ÷å òû ðåõãî äè÷ íûé ñðîê ó÷å íè ÷åñ òâà;
îá ó÷å íèå íî ñè ëî ÷èñ òî ïðàê òè ÷åñ êèé õà ðàê òåð. Ëåê öè îí íûå êóð ñû â øêî -
ëàõ ãèëü äèè áûëè ââå äå íû òîëü êî â ðå çóëü òà òå êîí êó ðåí òíîé áîðü áû ñ
óíè âåð ñè òå òà ìè. Êàê òîëü êî êîð ïî ðà öèè äî áè ëèñü ìî íî ïî ëèè íà þðè äè -
÷åñ êîå îá ðà çî âà íèå, ëåê öèè ïî ñòå ïåí íî ïðå êðà òè ëèñü. Âû èã ðàòü â êîí êó -
ðåí òíîé áîðü áå ñ óíè âåð ñè òå òà ìè èñ êëþ ÷è òåëü íîå ïðà âî íà ïîä ãî òîâ êó
ïðî ôåñ ñè î íà ëîâ áàð ðèñ òî ðàì óäà ëîñü ïî òî ìó, ÷òî îíè áûëè îá ú å äè íå íû â
ñèëü íûå öåí òðà ëè çî âàí íûå îðãà íè çà öèè, æåñ òêî êîí òðî ëè ðî âàâ øèå äîñ -
òóï ê þðè äè ÷åñ êîé ïðàê òè êå. Ýìïè ðè ÷åñ êèé ñïî ñîá îá ó÷å íèÿ ïðà âó êàê
ðå ìåñ ëó, êîã äà íî âè÷ êè ó÷è ëèñü ó ïðàê òè êó þ ùèõ þðèñ òîâ, ñðà çó âêëþ ÷à -
ÿñü â ðå àëü íóþ ïðàê òè êó, — òà êîé ñïî ñîá íè êàê íå ñî äå éñò âî âàë ðà öè î íà -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 131
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
ëè çà öèè ïðà âà. Àíãëèéñêèå þðèñ òû ðàç ðà áî òà ëè ñâîþ èçî ùðåí íóþ ïðà âî -
âóþ òåõ íè êó, ñî õðà íÿâ øóþ ìíî ãèå àð õà è ÷åñ êèå ýëå ìåí òû. Èçìå íå íèå
ýòîé “ýì ïè ðè ÷åñ êîé è âû ñî êî ðàç âè òîé òåõ íî ëî ãèè” óãðî æà ëî ìà òå ðè àëü -
íûì èí òå ðå ñàì âëè ÿ òåëü íîé è ïðå ñòèæ íîé “ñòà òóñ íîé ãðóï ïû” áàð ðèñ òî -
ðîâ, êî òî ðûå ÿâ ëÿ ëèñü ãëàâ íûì ïðå ïÿ òñòâè åì íà ïóòè ðà öè î íà ëè çà öèè àí -
ãëèé ñêî ãî ïðà âà [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 784—788]. Íè âî Ôðàí öèè, íè â Ãåðìàíèè
íå ñóùåñòâîâàëî òàêèõ ñèëüíûõ öåíòðàëèçîâàííûõ îðãàíè çàöèé þðèñòîâ.
Òðåáîâàíèå, ÷òîáû èíòåðåñû òÿæóùèõñÿ ñòîðîí ïðåä ñòàâëÿëè â ñóäå
þðèñòû, ïîÿâèëîñü äîâîëüíî ïîçäíî, à ê òîìó âðåìåíè, êîãäà îíî ñòàëî
îáÿçàòåëüíûì, ñòàíäàðòû ïðîôåññèîíàëèçìà çàäàâàëèñü óíèâåðñèòåòñêèì
îáðàçîâàíèåì, îðèåíòèðîâàííûì íà ðèìñêîå ïðàâî.
Âå áå ðó óäà ëîñü îá ú ÿñ íèòü, ïî ÷å ìó â Àíãëèè, â îò ëè ÷èå îò êîí òè íåí -
òàëü íîé Åâðî ïû, íå ñëî æè ëîñü ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íîå ðà öè î íàëü íîå ïðà -
âî. Ãî ðàç äî ñëîæ íåå áûëî îò âå òèòü íà âîï ðîñ, ïî ÷å ìó ïðè îò ñó òñòâèè “èñ -
÷èñ ëÿ å ìîé” ëî ãè ÷åñ êè ôîð ìàëü íîé ïðà âî âîé ñèñ òå ìû, êî òî ðóþ îí ÷àñ òî
îïðå äå ëÿë êàê íå îá õî äè ìîå óñëî âèå íà ÷àëü íî ãî êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êî ãî ðàç -
âè òèÿ, êà ïè òà ëèçì âîç íèê âïåð âûå èìåí íî â Àíãëèè. Áî ëåå òîãî, âî âðå ìå -
íà Âå áå ðà, Àíãëèÿ îñòà âà ëàñü âå äó ùåé êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êîé äåð æà âîé.
“Ïðîá ëå ìà Àíãëèè” ïðåä ñòàâ ëÿ ëà ñî áîé ñåðü åç íûé âû çîâ äëÿ âå áå ðîâ ñêîé
ñî öè î ëî ãèè ïðà âà. Îí ñíî âà è ñíî âà âîç âðà ùàë ñÿ ê ýòî ìó âîï ðî ñó, äà âàÿ
ðàç íûå, ïðî òè âî ðå ÷è âûå îò âå òû íà íåãî. Ñòîëü æå ïðî òè âî ðå ÷è âû è òå
îöåí êè âå áå ðîâ ñêèõ ïî ïû òîê ñïðà âèòü ñÿ ñ ýòîé ïðî áëå ìîé, êî òî ðûå äàþò
åãî êîì ìåí òà òî ðû. Ïî ìíå íèþ À.Õàí òà, Âå áå ðó íå óäà ëîñü äàòü óäîâ ëåò âî -
ðè òåëü íî ãî ðå øå íèÿ “ïðî áëå ìû Àíãëèè”, êî òî ðóþ îí æå ñàì ñôîð ìó ëè ðî -
âàë [ñì.: 15, ñ. 127]. Áî ëåå òîãî, ìû ìî æåì íà é òè â “Õî çÿ éñòâå è îá ùåñ òâå”
óòâåð æäå íèÿ òà êî ãî ðîäà: “Äå éñòâè òåëü íî, íå îá õî äè ìî ñêà çàòü, ÷òî
Àíãëèÿ äîñ òèã ëà êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êî ãî ïðå âîñ õî äñòâà ïå ðåä äðó ãè ìè íà öè -
ÿ ìè íå áëà ãî äà ðÿ, íî ñêî ðåå âîï ðå êè ñâî åé þðè äè ÷åñ êîé ñèñ òå ìå” [13, ò. 2, ñ.
1395]. Îäíàêî òåêñòû âåáåðîâñêîé ñîöèîëîãèè ïðàâà äàþò îñíîâàíèÿ è äëÿ
äðóãèõ îöåíîê.
Êàê îò ìå ÷àë Ä.Òðó áåê, îá ñóæ äå íèå ïðî áëå ìû âçà è ìîñ âÿ çè ïðà âî âî ãî
è ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ðàç âè òèÿ â Àíãëèè ïðåä ñòàâ ëÿ åò êàð òè íó ñðà æå íèÿ Âå -
áå ðà-èñ òî ðè êà ñ Âå áå ðîì-ñî öè î ëî ãîì [ñì.: 2, ñ. 747]. Èñòî ðèê çà ñòàâ ëÿ åò
ñî öè î ëî ãà îñëà áèòü æåñ òêèé ñõå ìà òèçì, ñäå ëàòü îá ú ÿñ íè òåëü íûé ïðè íöèï
áî ëåå ãèá êèì. Âå áå ðîâ ñêàÿ îá ùàÿ òå î ðå òè ÷åñ êàÿ ïî çè öèÿ ïî âîï ðî ñó îá
îò íî øå íè ÿõ ìåæ äó ïðà âîì è êà ïè òà ëèç ìîì çà êëþ ÷à åò ñÿ â ñëå äó þ ùåì: öå -
ëå ðà öè î íàëü íîå ýêî íî ìè ÷åñ êîå ïî âå äå íèå êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êî ãî ïðåä ïðè -
íè ìà òå ëÿ íóæ äà åò ñÿ â ïðà âî âîé ñèñ òå ìå, êî òî ðàÿ îò ëè ÷à åò ñÿ îïðå äå ëåí -
íîñ òüþ è ïðåä ñêà çó å ìîñ òüþ ðå çóëü òà òîâ. Ëî ãè ÷åñ êàÿ ôîð ìàëü íàÿ ðà öè î -
íàëü íîñòü ïðà âà ñïîñîáíà îáåñïå÷èòü ìàêñèìàëüíóþ ïðåäñêàçóåìîñòü
ïðàâîâîé ñèñòåìû.
Åñëè ñ÷è òàòü, ÷òî äëÿ óñïåø íî ãî ðàç âè òèÿ êà ïè òà ëèç ìà íå îá õî äè ìà
ìàê ñè ìàëü íàÿ ïðåä ñêà çó å ìîñòü ïðà âà, êî òî ðóþ äàåò òîëü êî ëî ãè ÷åñ êè
ôîð ìàëü íàÿ ðà öè î íàëü íîñòü, òî “ïðî áëå ìà Àíãëèè” íå ðàç ðå øè ìà. Íî ìî -
æåò áûòü, äëÿ ýô ôåê òèâ íîé ñèñ òå ìû êà ïè òà ëèñ òè ÷åñ êî ãî ïðî èç âî äñòâà
äîñ òà òî÷ íî íå êî òî ðî ãî ìè íè ìó ìà ïðåä ñêà çó å ìîñ òè ïðà âà? Òà êàÿ ãè ïî òå -
çà âû äâè ãà åò ñÿ Ý.Êðîí ìà íîì [ñì.: 3, ñ. 423] è îñî áåí íî îò ñòà è âà åò ñÿ
Ñ.Èâèíã, ïî ñâÿ òèâ øåé äàí íî ìó âîï ðî ñó ñïå öè àëü íóþ ñòàòüþ [ñì.: 17].
Îïðå äå ëåí íàÿ ïðåä ñêà çó å ìîñòü ïðà âà ìî æåò áûòü äîñ òèã íó òà íå òîëü êî
ëî ãè ÷åñ êè ñâÿ çàí íîé, íå èìå þ ùåé ïðî áå ëîâ ñèñ òå ìîé îá ùèõ ïðè íöè ïîâ è
132 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
ïðà âèë. Âå áåð îò ìå ÷àë, ÷òî äîñ òà òî÷ íàÿ ñòå ïåíü ïðåä ñêà çó å ìîñ òè àí ã ëèé -
ñêîé ïðà âî âîé ñèñ òå ìû îá åñ ïå ÷è âà åò ñÿ ïðè âåð æåí íîñ òüþ ñó äåé ïðå öå äåí -
òó [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 1395]. Ïðåä ñêà çó å ìîñòü ïî âå äå íèÿ åñòü ñëå äñòâèå “èãðû
ïî ïðà âè ëàì”, à ïî ëó ÷å íû ëè ýòè ïðà âè ëà ýì ïè ðè ÷åñ êèì ïó òåì èëè ÿâ ëÿ -
þò ñÿ ðå çóëü òà òîì ïî ñòðî å íèÿ ïðà âî âîé äîê òðè íû ÷èñ òî ëî ãè ÷åñ êè ìè ñðå -
äñòâà ìè – óæå íå ñòîëü âàæ íî. Ïðàâ äà, ñèñ òå ìà òè ÷åñ êàÿ îðãà íè çà öèÿ ïðà -
âî âûõ ïðè íöè ïîâ è ïðà âèë ñ ïî ìîùüþ ëî ãè ÷åñ êîé òåõ íè êè äàåò äî ïîë íè -
òåëü íóþ ãà ðàí òèþ àâ òî íî ìèè ïðà âà, íî àí ãëèé ñêîå ñó äîï ðî èç âî ä ñòâî äîñ -
òèã ëî áîëü øîé ñòå ïå íè íå çà âè ñè ìîñ òè îò ãî ñó äà ðñòâà ãî ðàç äî ðàíü øå, ÷åì
ýòî ïðî è çîø ëî íà êîí òè íåí òå. Åñëè ó÷åñòü, ÷òî òðà äè öè îí íîå àí ãëèé ñêîå
îá ùåå ïðà âî, îñíî âàí íîå íà ïðå öå äåí òå, òðå áó åò îò ñóäüè àð ãó ìåí òà öèè â
ïî ëüçó ïðè íÿ òî ãî ðå øå íèÿ ïðè èç ëî æå íèè ìíå íèÿ, ñî ïðî âîæ äà þ ùå ãî ýòî
ðå øå íèå, òî ìîæ íî óòâåð æäàòü, ÷òî àí ãëèé ñêàÿ ïðà âî âàÿ ñèñòåìà ðà öè î -
íàëü íà â äâóõ ñìûñëàõ. Ðåøåíèÿ (1) ïîä êîíò ðîëüíû ðàçóìó è (2) îñíî âà -
íû íà óñòàíîâëåííîì íàáîðå ïðàâèë. Íàëèöî è àâòîíîìíîñòü, è ðà öè î -
íàëü íîñòü ñèñòåìû. Ïîýòîìó ñèñòåìó ìîæíî õàðàê òåðèçîâàòü êàê ôîð -
ìàëü íî ðàöèîíàëüíóþ, õîòÿ è íå äîñòèãøóþ ñòóïåíè ëîãè÷åñêîé ðà öè î -
íàëü íîñ òè.
Ñïî ðû ïî ïî âî äó èí òåð ïðå òà öèè âå áå ðîâ ñêî ãî ðå øå íèÿ “ïðî áëå ìû
Àíãëèè” ïî ðîæ äå íû êàê íå îäíîç íà÷ íîñ òüþ åãî îöå íîê, òàê è íå îïðå äå ëåí -
íîñ òüþ â èñ ïîëü çî âà íèè ïî íÿ òèÿ ðà öè î íàëü íîñ òè. Ïî ìè ìî óêà çàí íûõ
äâóõ ñìûñ ëîâ (“ðà öè î íàëü íîå” êàê óïðàâ ëÿ å ìîå ïðà âè ëà ìè è “ðà öè î íàëü -
íîå” êàê êîí òðî ëè ðó å ìîå èí òåë ëåê òîì), Âå áåð èñ ïîëü çó åò ýòî ïî íÿ òèå
òàê æå äëÿ îá îçíà ÷å íèÿ ñèñ òå ìà òè ÷åñ êî ãî õà ðàê òå ðà ïðà âî âî ãî ïî ðÿä êà
[ñì.: 13, ò. 2, ñ. 657, 850, 854—855]. Èìåí íî â òà êîì çíà ÷å íèè îí óïîò ðåá ëÿ -
åò ýòî ïî íÿ òèå, êîã äà ãî âî ðèò, ÷òî àí ãëèé ñêèå þðèñ òû “óñïåø íî áî ðî ëèñü
ïðî òèâ âñÿ êî ãî ïðî äâè æå íèÿ â ñòî ðî íó ðà öè î íàëü íî ãî ïðà âà”. Àíãëèéñêîå
ïðà âî íå áûëî ñèñ òå ìà òè ÷åñ êè îðãà íè çî âà íî è â ýòîì ñìûñ ëå íå áûëî ðà -
öè î íàëü íûì, íî îíî áûëî ðàöèîíàëüíûì â òîì ñìûñëå, ÷òî èñïîëüçîâàëî
óñòîÿâøèåñÿ ïðàâèëà, è ðåøåíèÿ, ïðèíèìàåìûå ñóäüåé, áûëè ïîä êîí ò -
ðîëü íû ðàçóìó.
Âå áå ðîâ ñêèé ïðî ãíîç ðàç âè òèÿ çà ïàä íî ãî ïðàâà
Ñ íå êî òî ðû ìè îãî âîð êà ìè Âå áåð óòâåð æäàë, ÷òî ïðî öåññ ðà öè î íà ëè çà -
öèè ñî öè àëü íîé æèç íè âî îá ùå è ïðà âî âîé ñôå ðû â ÷àñ òíîñ òè èìå åò óíè -
âåð ñàëü íûé è íå îá ðà òè ìûé õà ðàê òåð. Â “Ñî öè î ëî ãèè ïðà âà” (â 8 ãëà âå
ðàáîòû “Õî çÿ éñòâî è îá ùåñ òâî”) îí îïè ñû âà åò â ïî ñëåä íåì ïà ðàã ðà ôå
òðàíñ ôîð ìà öèþ ïðà âî âî ãî ïî ðÿä êà “â ðà öè î íàëü íûé òåõ íè ÷åñ êèé àï ïà -
ðàò” êàê íå èç áåæ íîå ðàçâèòèå, “êîòîðîå äåéñòâèòåëüíî íå ìîæåò áûòü
îñòà íîâëåíî”.
Îöå íè âàÿ ðà öè î íà ëè çà öèþ ïðà âà â öå ëîì ïî ëî æè òåëü íî, Âå áåð îò ìå -
÷àë è ïðè ñó ùèå åé íå äîñ òàò êè. Íàï ðè ìåð, îí óêà çû âàë, ÷òî ðàç âè òèå ëî ãè -
÷åñ êîé ðà öè î íàëü íîñ òè ìî æåò ñäå ëàòü ïðà âî âóþ ñèñ òå ìó ìå íåå ÷ó âñò âè -
òåëü íîé ê èç ìå íå íè ÿì â ýêî íî ìè ÷åñ êîé ñè òó à öèè [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 688]. Âè -
äåë îí è òî, ÷òî àê öåíò íà ôîð ìàëü íûõ, à íå ìà òå ðè àëü íûõ êðè òå ðè ÿõ ïðè -
íÿ òèÿ ðå øå íèÿ íå ïî çâî ëÿ åò èñ ïîëü çî âàòü ïðà âî êàê èíñòðó ìåíò ñî öè àëü -
íîé ñïðà âåä ëè âîñ òè. Ôîð ìàëü íî ïðà âî ñó äèå ïðî òè âîñ òî èò íå òîëü êî àâ òî -
ðè òàð íîé âëàñ òè, îíî òàê æå ìî æåò íå ñî îò âå òñòâî âàòü äå ìî ê ðà òè ÷åñ êèì
èí òå ðå ñàì, áó äó ÷è íå â ñî ñòî ÿ íèè ïðè íè ìàòü âî âíè ìà íèå ýòè ÷åñ êèå âîï -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 133
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
ðî ñû. Âå áåð îò ìå ÷àë: “Ôîð ìàëü íîå ïðà âî ñó äèå ãà ðàí òè ðó åò çà èí òå ðå ñî -
âàí íûì ñòî ðî íàì ìàê ñè ìóì ñâî áî äû â ïðåä ñòàâ ëå íèè ñâî èõ ôîð ìàëü íûõ
ïðà âî âûõ èí òå ðå ñîâ. Íî èç-çà íå ðàâ íî ãî ðàñ ïðå äå ëå íèÿ ýêî íî ìè ÷åñ êîé
âëàñ òè, êî òî ðîå óçà êî íè âà åò ñÿ ñèñ òå ìîé ôîð ìàëü íî ãî ïðà âî ñó äèÿ, ñàìà
ýòà ñâî áî äà äîë æíà âðå ìÿ îò âðå ìå íè ïî ðîæ äàòü ïî ñëå äñòâèÿ, êî òî ðûå
ïðî òè âî ðå ÷àò ðå ëè ãè îç íîé ýòè êå èëè ïî ëè òè ÷åñ êîé öå ëå ñî îá ðàç íîñ òè…
Êðî ìå òîãî, ïðå âðà ùå íèå ñó äåá íî ãî ïðî öåñ ñà â ìèð íîå ñî ñòÿ çà íèå êîí -
ôëèê òó þ ùèõ èí òå ðå ñîâ ìî æåò âíî ñèòü âêëàä â äàëü íåé øóþ êîí öåí òðà -
öèþ ýêî íî ìè ÷åñ êîé è ñî öè àëü íîé âëàñ òè” [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 812—813]. Óâå ëè -
÷è âàÿ ñâî áî äó èí äè âè äîâ, ïðà âî îá ëåã ÷à åò èì èñ ïîëü çî âà íèå òåõ ìà òå ðè -
àëü íûõ ðåñóðñîâ èëè ýêîíîìè÷åñêîé âëàñòè, êîòîðûìè îíè îáëàäàþò.
Ñëåäîâàòåëüíî, â âûèãðûøå íåèçáåæíî îêàçûâàþòñÿ òå, êòî íàäåëåí
ýêîíîìè÷åñêîé âëàñòüþ. Ôîðìàëüíîå ïðàâîñóäèå çàêðåïëÿåò ñëî æèâ øå å -
ñÿ íåðàâåíñòâî â ìàòåðèàëüíîì áëàãîñîñòîÿíèè.
Âå áåð íå áûë àïî ëî ãå òîì ýêñ ïëó à òà öèè è íå ðà âå íñòâà. Âèäÿ íå ãà òèâ -
íûå ñòî ðî íû ôîð ìàëü íîé ðà öè î íàëü íîñ òè, îí îò ñòà è âàë ïðå è ìó ùåñ òâà
ýòî ãî òèïà ïðà âî âîé ñèñ òå ìû íà òîì îñíî âà íèè, ÷òî ñâî áî äà è èí äè âè äó -
àëü íàÿ àâ òî íî ìèÿ, çà ùè ùà å ìûå òà êîé ñèñ òå ìîé, ñòî ÿò òîãî, ÷òî áû èõ ñî -
õðà íÿ ëè ëþ áîé öå íîé.  êî íå÷ íîì ñ÷å òå, ðàç ëè ÷èå ìåæ äó ìà òå ðè àëü íîé è
ôîð ìàëü íîé ïðà âî âîé ñèñ òå ìîé çà êëþ ÷à åò ñÿ íå â òîì, ÷òî ïåð âàÿ èìå åò
ýòè ÷åñ êóþ îðè åí òà öèþ, à âòî ðàÿ — íåò. Ðàç ëè ÷èå ñî ñòî èò â õà ðàê òå ðå ýòè -
÷åñ êîé îðè åí òà öèè: ïåð âûé òèï ñèñ òå ìû ñòðå ìèò ñÿ ðå à ëè çî âàòü êà êóþ-
ëèáî êîí êðåò íóþ êîí öåï öèþ áëà ãà èëè äîñ òè÷ü ñïðà âåä ëè âî ãî, â îïðå äå -
ëåí íîì ïîíèìàíèè, ðàñïðåäåëåíèÿ ðåñóðñîâ, à âòîðîé òèï ïðàâà ñòðå ìèòñÿ
ãàðàíòèðîâàòü èíäèâèäóàëüíóþ ñâîáîäó.
Ñ÷è òàÿ, ÷òî ïðî öåññ ðà öè î íà ëè çà öèè ïðà âà íå ìî æåò áûòü îñòà íîâ ëåí,
Âå áåð áûë äîñ òà òî÷ íî ïðî íè öà òå ëåí, ÷òî áû çà ôèê ñè ðî âàòü òàê æå è òåí -
äåí öèè ïðî òè âî ïî ëîæ íî ãî õà ðàê òå ðà. Ïîä âëè ÿ íè åì ñî öè àë-äå ìî ê ðà òè -
÷åñ êî ãî äâè æå íèÿ óæå â åãî âðå ìÿ ñòà ëè ðàñ ïðîñ òðà íÿòü ñÿ òðå áî âà íèÿ,
÷òî áû ïðà âî èñ ïîëü çî âà ëîñü ãî ñó äà ðñòâîì â öå ëÿõ êîì ïåí ñà öèè íå ðà âå í -
ñòâà, ïî ðîæ äà å ìî ãî ðûí êîì [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 886]. Ýòè òðå áî âà íèÿ îçíà ÷à þò,
÷òî ïðà âî äîë æíî íà ïðàâ ëÿòü ñÿ íå ôîð ìàëü íû ìè êðè òå ðè ÿ ìè, à ïî ëè òè -
÷åñ êè ìè ñî îá ðà æå íè ÿ ìè, òî åñòü ìà òå ðè àëü íû ìè êðè òå ðè ÿ ìè. Ñòà ëî ïîä -
âåð ãàòü ñÿ àòà êå ñàìî ïî íÿ òèå ôîð ìàëü íûõ ïðà âî âûõ êðè òå ðè åâ, êî òî ðûå
ìîã ëè áû ìå õà íè ÷åñ êè ïðè ìå íÿòü ñÿ, íå âçè ðàÿ íà ñî öè àëü íûå ïî ñëå ä ñòâèÿ.
Âå áåð, íà áëþ äàâ øèé çà ðîæ äå íèå èäå î ëî ãèè “ãî ñó äà ðñòâà áëà ãî äå íñòâèÿ”,
óòâåð æäàë, ÷òî ñòðåì ëå íèå èñ ïîëü çî âàòü ïðà âî â öå ëÿõ óòâåð æ äå íèÿ ñî öè -
àëü íîé ñïðà âåä ëè âîñ òè ïðè âå äåò ê ðàç ðó øå íèþ ëè áå ðàëü íî ãî ïðà âî âî ãî
ïî ðÿä êà. Ðåçóëüòàòîì áóäåò áþðîêðàòè÷åñêèé êîøìàð, êîòîðûé çàêëþ÷èò
ëþäåé â “ïàíöèðü çàâèñèìîñòè” áîëåå ïðî÷íûé, ÷åì òîò, êîòî ðûé ñêî âû -
âàë ôåëëàõîâ Äðåâíåãî Åãèïòà [ñì.: 13, ò. 2, ñ. 1042].
Âîï ðå êè ïðî ãíî çàì è ïðåä îñòå ðå æå íè ÿì Âå áå ðà, â ÕÕ âåêå ïî áå äè ëè
òåí äåí öèè ê “ìà òå ðè à ëè çà öèè”, òî÷ íåå ê íî âîé “ìà òå ðè à ëè çà öèè” ôîð -
ìàëü íî ãî ïðà âà [21]. Âå áå ðîâ ñêèå ïðåä ñòàâ ëå íèÿ î ãî ñó äà ðñòâå è åãî ýêî -
íî ìè ÷åñ êîé ðîëè áûëè òåñ íî ñâÿ çà íû ñ èäå ÿ ìè êëàñ ñè ÷åñ êî ãî ëè áå ðà ëèç -
ìà ÕIÕ âåêà. Òðå áî âà íèå íå âìå øà ò åëüñòâà ãî ñó äà ðñòâà â ýêî íî ìè ÷åñ êóþ
ñôå ðó íå ñî îò âå òñòâó åò óñëî âè ÿì ñî âðå ìåí íî ãî ðàç âè òèÿ. Ãî ñó äà ðñò âî
áëà ãî äå íñòâèÿ âû íóæ äå íî áðàòü íà ñåáÿ îò âå òñòâåí íîñòü çà êîððåê òèðî -
134 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Íèíà Áó ñî âà
âàíèå íåäîñòàòêîâ ðûíêà è îñóùåñòâëÿòü êîìïåíñàòîðíóþ ñîöèàëüíóþ
ïîëèòèêó.
Ïðîã íîç Âå áå ðà íå ïîä òâåð äèë ñÿ. Îäíà êî ýòî íå óìåíü øà åò çíà ÷è ìîñ -
òè åãî àíà ëè çà ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè êà ïè òà ëèç ìà. Äà è ñïî ðÿ î ñî âðå -
ìåí íûõ òåí äåí öè ÿõ ðàç âè òèÿ ïðà âà, ñî öè î ëî ãè è òå î ðå òè êè ïðà âà ïî ëüçó -
þò ñÿ âå áå ðîâ ñêèì òè ïî ëî ãè ÷åñ êèì ïîä õî äîì. Ñîõ ðà íÿ åò ñâîé ýâ ðè ñ òè ÷åñ -
êèé ïî òåí öè àë è ñàìà èäåÿ ðàñ ñìîò ðå íèÿ ïðà âà âî âçà è ìîñ âÿ çè ñ äðó ãè ìè
ñôå ðà ìè îá ùåñ òâåí íîé æèç íè — èäåÿ, ñòîëü áëåñòÿùå ðåàëèçî âàííàÿ â
ðàáîòå “Õîçÿéñòâî è îáùåñòâî”.
Ëè òå ðà òó ðà
1. Âå áåð Ì. Ïðåä âà ðè òåëü íûå çà ìå ÷à íèÿ // Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ. — Ì.,
1990. — Ñ. 47.
2. Trubek D. Max Weber on Law and the Rise of Capitalism // Wisconsin Law
Review. — 1972. — ¹ 3. — P. 720—753.
3. Kronman A.T. Max Weber. – London, 1983.
4. Max Weber on Law in Economy and Society. — Cambridge (Mass.), 1954.
5. Luhmann N. Political Theory in the Welfare State. — Berlin, 1990.
6. Habermas J. Between Facts and Norms. Contributions to a Discourse Theory of Law
and Democracy. — Polity Press, 1996.
7. Ãàé äåí êî Ï.Ï., Äà âû äîâ Þ.Í. Èñòî ðèÿ è ðà öè î íàëü íîñòü. Ñî öè î ëî ãèÿ Ì.Âå áå -
ðà è âå áå ðîâ ñêèé ðå íåñ ñàíñ. — Ì., 1991. — Ñ. 153.
8. Weber M. The Social Psychology of the World Religions // From Max Weber :
Essays in Sociology. — New York, 1946. — P.293.
9. Âå áåð Ì. Ñìûñë “ñâî áî äû îò îöåí êè” â ñî öè î ëî ãè ÷åñ êîé è ýêî íî ìè ÷åñ êîé íà -
óêå // Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ. — Ñ. 577.
10. Âå áåð Ì. Îñíîâ íûå ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèå ïî íÿ òèÿ // Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ.
11. Âå áåð Ì. Êðè òè ÷åñ êèå èñ ñëå äî âà íèÿ â îá ëàñ òè ëî ãè êè íàóê î êóëü òó ðå //
Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ. — Ñ. 507.
12. Habermas J. The Theory of Communicative Action. Vol.1. Reason and the
Rationalization of Society. — Polity Press, 1984. — P. 198.
13. Weber M. Economy and Society: an Outline of Interpretive Sociology. — Berkley
(Calif.), 1978. — Vol.2.
14. Âå áåð Ì. Î íå êî òî ðûõ êà òå ãî ðè ÿõ ïî íè ìà þ ùåé ñî öè î ëî ãèè // Èçáðàí íûå ïðî -
èç âå äå íèÿ. — Ñ. 546.
15. Hunt A. The Sociological Movement in Law. — London, 1978. — P. 103.
16. Âå áåð Ì. “Îáúåê òèâ íîñòü” ñî öè àëü íî-íà ó÷íî ãî è ñî öè àëü íî-ïî ëè òè ÷åñ êî ãî ïî -
çíà íèÿ // Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ. — Ñ. 389—405.
17. Ewing S. Formal Justice and the Spirit of Capitalism // Law and Society Review. —
1987. — Vol. 21. — ¹3. — P.496—497.
18. Weber M. The Religion of China: Confucianism and Taocism. — Glencoe (Ill.),
1951. — P. 149.
19. Âå áåð Ì. Ïî ëè òè êà êàê ïðè çâà íèå è ïðî ôåñ ñèÿ // Èçáðàí íûå ïðî èç âå äå íèÿ. —
Ñ. 646—647.
20. Áåð ìàí Ã.Ä. Çà ïàä íàÿ òðà äè öèÿ ïðà âà: ýïî õà ôîð ìè ðî âà íèÿ. — Ì., 1994. —
Ñ. 124—164.
21. Unger R.M. Law in Modern Society : Toward a Criticism of Social Theory. — New
York, 1976.
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 135
Ìàêñ Âå áåð î ðîëè ïðà âà â ñòà íîâ ëå íèè ðû íî÷ íî ãî êà ïè òà ëèç ìà
|