Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС
In the article based on sociological research data, the author has discussed how those who took part in doing away with Chernobyl pollution (the liquidators) estimate their living conditions and how it depends on deterioration of their physical and mental health. As the result of this deterioration,...
Збережено в:
| Дата: | 1999 |
|---|---|
| Автор: | |
| Формат: | Стаття |
| Мова: | Russian |
| Опубліковано: |
Iнститут соціології НАН України
1999
|
| Назва видання: | Социология: теория, методы, маркетинг |
| Онлайн доступ: | http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89907 |
| Теги: |
Додати тег
Немає тегів, Будьте першим, хто поставить тег для цього запису!
|
| Назва журналу: | Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| Цитувати: | Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС / Т. Кузьменко // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 76-88. — Бібліогр.: 27 назв. — рос. |
Репозитарії
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine| id |
irk-123456789-89907 |
|---|---|
| record_format |
dspace |
| spelling |
irk-123456789-899072015-12-21T03:03:17Z Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС Кузьменко, Т. In the article based on sociological research data, the author has discussed how those who took part in doing away with Chernobyl pollution (the liquidators) estimate their living conditions and how it depends on deterioration of their physical and mental health. As the result of this deterioration, the liquidators are less successful in labor market and in providing their families, their family problems have been deteriorated too. 48,9% of the liquidators regard themselves to be victims. It is more than the same indicator among their surrounding. As to the author, this indicator plays the most important role in forming the outlook and passive life position of the liquidators. 1999 Article Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС / Т. Кузьменко // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 76-88. — Бібліогр.: 27 назв. — рос. 1563-4426 http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89907 ru Социология: теория, методы, маркетинг Iнститут соціології НАН України |
| institution |
Digital Library of Periodicals of National Academy of Sciences of Ukraine |
| collection |
DSpace DC |
| language |
Russian |
| description |
In the article based on sociological research data, the author has discussed how those who took part in doing away with Chernobyl pollution (the liquidators) estimate their living conditions and how it depends on deterioration of their physical and mental health. As the result of this deterioration, the liquidators are less successful in labor market and in providing their families, their family problems have been deteriorated too. 48,9% of the liquidators regard themselves to be victims. It is more than the same indicator among their surrounding. As to the author, this indicator plays the most important role in forming the outlook and passive life position of the liquidators. |
| format |
Article |
| author |
Кузьменко, Т. |
| spellingShingle |
Кузьменко, Т. Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС Социология: теория, методы, маркетинг |
| author_facet |
Кузьменко, Т. |
| author_sort |
Кузьменко, Т. |
| title |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС |
| title_short |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС |
| title_full |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС |
| title_fullStr |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС |
| title_full_unstemmed |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС |
| title_sort |
тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на чернобыльской аэс |
| publisher |
Iнститут соціології НАН України |
| publishDate |
1999 |
| url |
http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/89907 |
| citation_txt |
Тенденции изменений в оценке жизненной ситуации учасниками ликвидации последствий аварии на Чернобыльской АЭС / Т. Кузьменко // Социология: теория, методы, маркетинг. — 1999. — № 3. — С. 76-88. — Бібліогр.: 27 назв. — рос. |
| series |
Социология: теория, методы, маркетинг |
| work_keys_str_mv |
AT kuzʹmenkot tendenciiizmenenijvocenkežiznennojsituaciiučasnikamilikvidaciiposledstvijavariinačernobylʹskojaés |
| first_indexed |
2025-07-06T17:56:19Z |
| last_indexed |
2025-07-06T17:56:19Z |
| _version_ |
1836921211216461824 |
| fulltext |
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
ТАТЬЯНА КУЗЬМЕНКО,
àñ ïè ðàí òêà êà ôåä ðû ìå òî äîâ è ìå òî äî ëî -
ãèè ñî öè î ëî ãè ÷åñ êî ãî èñ ñëå äî âà íèÿ Êè åâ -
ñêî ãî íà öè î íàëü íî ãî óíè âåð ñè òå òà èì.
Òàðàñà Øåâ÷åíêî
Тенденции изменений в оценке жизненной
ситуации участниками ликвидации последствий
аварии на Чернобыльской АЭС
Abstract
In the article based on sociological research data, the author has discussed how
those who took part in doing away with Chernobyl pollution (the liquidators)
estimate their living conditions and how it depends on deterioration of their physical
and mental health. As the result of this deterioration, the liquidators are less
successful in labor market and in providing their families, their family problems have
been deteriorated too. 48,9% of the liquidators regard themselves to be victims. It is
more than the same indicator among their surrounding. As to the author, this
indicator plays the most important role in forming the outlook and passive life
position of the liquidators.
Àâòîðû èñ ñëå äî âà íèé ïî ñî öè î ëî ãèè êà òàñ òðîô îò ìå ÷à þò, ÷òî ìàñ -
øòàá êà òàñ òðî ôû âñåã äà îá óñëîâ ëåí âå ðî ÿò íîñ òüþ ïî ñëå äó þ ùèõ ñî öè àëü -
íûõ èç ìå íå íèé è ïðî äîë æè òåëü íîñ òüþ âîñ ñòà íî âè òåëü íî ãî ïå ðè î äà ïî ñëå
íåå. ×åð íî áû ëüñêàÿ àâà ðèÿ, êî òî ðóþ îò íî ñÿò ê øè ðî êî ìàñ øòàá íûì òðàíñ -
íà öè î íàëü íûì “ñâåðõ êà òàñ òðî ôàì”, ÿâè ëàñü âå ëè ÷àé øèì ïî òðÿ ñå íè åì
äëÿ âñå ãî ÷å ëî âå ÷åñ òâà. Âìåñ òå ñ òåì, “âòî ðîé êà òàñ òðî ôîé” ìîæ íî ñ÷è òàòü
åå ñî öè àëü íûå ïî ñëå äñòâèÿ. Òÿ æå ëåé øèì è íà è áî ëåå íå îæè äàí íûì ïî ñëå -
ä ñòâè åì îêà çà ëàñü “÷åð íî áû ëüñêàÿ îá ùíîñòü”, ñî îá ùåñ òâî “ïî ñòðà äàâ øèõ
ðàç è íà âñåã äà”, òå ëþäè, äëÿ êî òî ðûõ æèçíü ðàñ êî ëî ëàñü íàä âîå — äî è ïî -
ñëå ×åð íî áû ëÿ. “Íîð ìàëü íûé ÷å ëî âåê! È â îäèí äåíü òû ïðå âðà ùà åøü ñÿ â
÷åð íî áû ëüñêî ãî ÷å ëî âå êà. Óäè âè òåëü íî! Ýòî ÷òî-òî òà êîå, ÷òî âñåõ èí òå ðå -
ñó åò è íè êî ìó íå èç âåñ òíî. Òû õî ÷åøü áûòü êàê âñå, íî óæå íå ëüçÿ. Òû íå
76 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
ìî æåøü. Íà òåáÿ ñìîò ðÿò èíû ìè ãëà çà ìè. Òåáÿ ñïðà øè âà þò: òàì áûëî
ñòðàø íî? Êàê ãî ðå ëà ñòàí öèÿ? ×òî òû âè äåë? È âî îá ùå, ìî ãóò ëè ó òåáÿ
áûòü äåòè? Æåíà òåáÿ íå áðî ñè ëà? Ïî íà ÷à ëó ìû âû çû âà ëè óäèâ ëå íèå...
Ñàìî ñëî âî “÷åð íî áû ëåö” è ñåé ÷àñ åùå — êàê çâó êî âîé ñèã íàë... Âñå îá îðà -
÷è âà þò ñÿ â òâîþ ñòî ðî íó... Îòòó äà!.. Ìû óòðà òè ëè íå ãî ðîä, à öå ëóþ
æèçíü... ”, — òàê âîñïðèíèìàþò ïîñëå÷åðíîáûëüñêóþ ðåàëüíîñòü ñàìè
ïîòåðïåâøèå [1, ñ. 22]. Ëþäè, êîòîðûõ îáúåäèíÿåò òåðìèí “÷åðíîáûëüñêîå
ñîîáùåñòâî”, ñèëüíåå óùåìëåíû ñîöèàëüíî, îíè ãëóáæå ïîðàæåíû áè î ëî -
ãè ÷åñ êè [2].
Ëþ äåé, ïðè íè ìàâ øèõ íå ïîñ ðå äñòâåí íîå ó÷àñ òèå â ëèê âè äà öèè ïî ñëå -
äñòâèé àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ, îá û÷ íî íà çû âà þò ëèê âè äà òî ðà ìè.
Îíè çà íè ìà þò îñî áîå ìåñ òî â ðÿ äàõ ïî òåð ïåâ øèõ. Ïî òåð ïåâ øè ìè îíè ñòà -
ëè ïî òî ìó, ÷òî âû ïîë íè ëè ñâîé ãðàæ äàí ñêèé äîëã è, ðèñ êóÿ ñî áñòâåí íîé
æèç íüþ, ëèê âè äè ðî âà ëè àâà ðèþ íà àòîì íîé ýëåê òðî ñòàí öèè. Ðàç íûå ïî
íà öè î íàëü íîñ òè, âîç ðàñ òó, ïîëó, ïðî ôåñ ñèè, æèç íåí íî ìó îïû òó è îðè åí -
òà öè ÿ ìè, îíè ïðå âðà òè ëèñü â ñî îá ùåñ òâî ïî ïðè çíà êó, íà âå÷ íî îïðå äå ëèâ -
øå ìó èõ êàê “÷åð íî áûëü öû” è “ëèê âè äà òî ðû”. ×åð íî áûëü îñòà âèë ãëó áî -
êèé ñëåä â ñîçíàíèè êàæäîãî èç íèõ, âûçâàâ îñîáåííîå îòíî øåíèå ê
æèçíåííûì öåííîñòÿì.
Íûíå â Óêðà è íå ïðî æè âà þò ñâû øå 300 òû ñÿ÷ ëèê âè äà òî ðîâ [5, ñ. 5].
Îíè îäî ëå ëè ×åð íî áû ëüñêóþ àâà ðèþ, îäíà êî âîï ðîñ: “Êòî êîãî ïî áå äèë?”
îñòàë ñÿ îò êðû òûì. Ãå ðîè-ïî áå äè òå ëè åæåä íåâ íî ïðå îäî ëå âà þò ñî áñò âåí -
íûé “×åð íî áûëü”. Ó÷àñ òèå â ëèê âè äà öèè ïî ñëå äñòâèé àâà ðèè íà ×ÀÝÑ
ñó ùåñ òâåí íûì îá ðà çîì ñêîð ðåê òè ðî âà ëî æèçíü ëèê âè äà òî ðîâ. Ïî òå ðÿ
çäî ðîâüÿ ïðè âå ëà ê ñíè æå íèþ èõ êîí êó ðåí òîñ ïî ñîá íîñ òè íà ðûí êå òðó äà,
óõóä øå íèþ ñî öè àëü íî ãî ñà ìî ÷ó âñòâèÿ, ïðè çíà íèþ ñåáÿ æåð òâà ìè ×åð íî -
áû ëÿ è îò ðè öà òåëü íî ìó âîñ ïðè ÿ òèþ ñå ãî äíÿø íèõ ïðî áëåì. Íà ëèê âè äà òî -
ðîâ îä íî âðå ìåí íî âëè ÿ þò íå ãà òèâ íûå ïî ñëå äñòâèÿ ÷åð íî áû ëüñêîé êà òàñ -
òðî ôû è îá ùåñ òâåí íî ãî êðè çè ñà. Ó÷è òû âàÿ ýòî, êðàé íå àê òó àëü íûì ïðåä -
ñòàâ ëÿ åò ñÿ âîï ðîñ âñåñ òî ðîí íå ãî èç ó÷å íèÿ îñî áåí íîñ òåé æèç íåí íîé ñè òó -
à öèè è åå îöåí êè ëèê âè äà òî ðà ìè. Ñ öåëüþ ðàñ êðû òèÿ ïðåä ìå òà íà øå ãî
àíà ëè çà ñ÷è òà åì öå ëå ñî îá ðàç íûì â êà ÷åñ òâå ïî êà çà òå ëåé èñ ïîëü çî âàòü ñà -
ìî î öåí êè ìà òå ðè àëü íî-ýêî íî ìè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ, ñî ñòî ÿ íèÿ çäî ðîâüÿ,
èç ìå íå íèé âî âñåõ ñôå ðàõ æèç íå äå ÿ òåëü íîñ òè, îöåí êè ñî áñò âåí íûõ æèç -
íåí íûõ ïåð ñïåê òèâ ëèê âè äà òî ðîâ, ñà ìî î öåí êè îò íî øå íèÿ ê íèì â îá ùåñ -
òâå, îöåí êó ïðè îðè òåò íîñ òè ïðî áëåì è ïåð ñïåê òèâ íûå îðè åí òà öèè ïó òåé
èõ ðàç ðå øå íèÿ, ñà ìî î öåí êó âëè ÿ íèÿ ó÷àñ òèÿ â ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áî òàõ
íà çäî ðîâüå, òðóä, äî ñóã, çà ðà áîò êè è æèçíü â öå ëîì. Àíàëèç èç ìå íå íèé â
æèç íåí íîé ñè òó à öèè ëèêâèäàòîðîâ íåâîçìîæåí áåç îáðàùåíèÿ ê äàííûì î
ïåðâûõ ðåàêöèÿõ íà ýêñòðåìàëüíóþ ñèòóàöèþ, ñâÿçàííóþ ñ ïðåáûâàíèåì â
çîíå ëèêâèäàöèè ïîñëåäñòâèé àâàðèè, à òàêæå áåç ìàòåðèàëîâ, îñâå ùà þ -
ùèõ èçìåíåíèÿ â ïñèõîëîãè÷åñêîì è ñîìàòè ÷åñêîì ñîñòîÿíèè â ïî ñëå à âà -
ðèé íûé ïåðèîä.
Èçó ÷å íèå ñî öè àëü íî-ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèõ ïî ñëå äñòâèé ×åð íî áû ëüñêîé
àâà ðèè íà ÷à ëîñü ñðà çó æå ïî ñëå êà òàñ òðî ôû. Íå ïîñ ðå äñòâåí íî â çîíå àâà -
ðèè íà ×ÀÝÑ, íà ÷è íàÿ ñ àï ðå ëÿ 1986 ãîäà, ðà áî òà ëà ïñè õè àò ðè ÷åñ êàÿ áðè -
ãà äà ÌÇ ÑÑÑÐ ïîä ðó êî âî äñòâîì Þ.Àëåêñàíäðîâñêîãî. Ó÷å íûå èñ ñëå äî -
âà ëè îñî áåí íîñ òè ñòðåñ ñî âûõ âëè ÿ íèé è äå òåð ìè íè ðî âàí íûå èìè ïñè õî -
ãåí íûå ðàñ ñòðî éñòâà [15; 25]. Ïåð âûì íà ó÷íî îá îñíî âàí íûì ñî öè î ëî ãè -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 77
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
÷åñ êèì èñ ñëå äî âà íè åì ñî öè àëü íî ãî ñà ìî ÷ó âñòâèÿ ëèê âè äà òî ðîâ, äè íà ìè -
êè èõ ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ, îñî áåí íîñ òåé òðó äà â ýêñ òðå ìàëü íûõ
óñëî âè ÿõ è ïåð âûõ ðå àê öèé íà ñî áñòâåí íûé ñòà òóñ, ñî öè àëü íî- äå ìîã ðà ôè -
÷åñ êèå è ëè÷ íîñ òíî-ìî òè âà öè îí íûå ôàê òî ðû ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ
ëèê âè äà òî ðîâ ñòà ëî èñ ñëå äî âà íèå, ïðî âå äåí íîå ó÷å íû ìè Èíñòè òó òà ôè -
ëî ñî ôèè ÍÀÍ Óêðà è íû â äå êàá ðå 1986 ãîäà, à òàê æå â ìàð òå è èþíå 1987
ãîäà íå ïîñ ðå äñòâåí íî â çîíå ëèê âè äà öèè ïî ñëå äñòâèé àâà ðèè. Ðå çóëü òà òû
îïóá ëè êî âà íû â ìî íîã ðà ôèè Å.Ãî ëî âà õè, Í.Ïà íè íîé è äð. “×å ëî âåê â ýêñ -
òðå ìàëü íîé ïðî èç âî äñòâåí íîé ñè òó à öèè. (Îïûò ñî öè î ëî ãè ÷åñ êî ãî èñ ñëå -
äî âà íèÿ ïî ñëå äñòâèé àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ)”. Ïîä âî äÿ èòî ãè,
ó÷å íûå îò ìå òè ëè âû ñî êèé óðî âåíü ëè÷ íîé îò âå òñòâåí íîñ òè çà ðå çóëü òà òû
òðó äà, ñà ìî îò âåð æåí íîñòü ëèê âè äà òî ðîâ, ïðå è ìó ùåñ òâî ìî ðàëü íûõ ñòè -
ìó ëîâ òðó äà. È õîòÿ âî âðå ìÿ ïðå áû âà íèÿ â çîíå ó ëèê âè äà òî ðîâ âîç ðàñ òàë
óðî âåíü îá åñ ïî êî åí íîñ òè, ôèê ñè ðî âà ëîñü ñó ùåñ ò âåí íîå ñíè æå íèå óðîâ íÿ
óäîâ ëåò âî ðåí íîñ òè âñå ìè àñ ïåê òà ìè æèç íè, ïî êà çà òå ëè êî òî ðî ãî âñå áî ëåå
óõóä øà ëèñü ó òåõ ëþ äåé, êî òî ðûå äîë ãîå âðå ìÿ íà õî äè ëèñü íà ñáî ðàõ, òåì
íå ìå íåå ó÷å íûå ïîä ÷åð êíó ëè, ÷òî ïî êà çà òå ëè ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ -
íèÿ ïîä àâ ëÿ þ ùå ãî áîëü øè íñòâà ðà áîò íè êîâ îò ëè ÷à ëèñü îò íîð ìû íå òàê
çíà ÷è òåëü íî, êàê ýòî ãî ìîæ íî áûëî îæè äàòü [17]. Äàí íîå èñ ñëå äî âà íèå
ïðåä ñòàâ ëÿ åò ñÿ âåñü ìà öåí íûì â ïëà íå ïî íè ìà íèÿ âëè ÿ íèÿ íà ÷å ëî âå êà
ýêñ òðå ìàëü íûõ óñëî âèé. Íà îñíî âà íèè ðÿäà äàí íûõ ðàñêðûâàþòñÿ îñíîâ -
íûå õàðàêòåðèñòèêè ñîöèàëüíî-ïñèõî ëîãè÷åñêîãî ïîðòðåòà ëèêâèäàòîðîâ
íåïîñðåäñòâåííî âî âðåìÿ âûïîë íå íèÿ ëèêâèäàöèîííûõ ðàáîò. Ñðàâíåíèå
ýìïèðè÷åñêèõ äàííûõ 1986—1987 ãîäîâ ñ äàííûìè ïîñëåäóþùèõ èñ ñëå äî -
âà íèé äàåò âîçìîæíîñòü ïðîñëå äèòü äèíàìèêó è òåíäåíöèè èçìåíåíèÿ
ñàìî÷óâñòâèÿ è îöåíêè æèçíåííûõ ñèòóàöèé ëèêâèäàòîðîâ â ïî ñëå à âà -
ðèé íûé ïåðèîä.
Äàí íûå î ïñè õîò ðàâ ìè ðó þ ùåì äå éñòâèè ó÷àñ òèÿ â ëèê âè äà öè îí íûõ
ðà áî òàõ íà ×ÀÝÑ è îñî áåí íîñ òÿõ ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî è ñî öè àëü íî ãî ñî ñòî ÿ -
íèÿ ñî äåð æàò ñÿ â ðà áî òàõ Â.Áó çó íî âà, À.Äðó æè íè íà, Å.Äðó æè íè íîé [24],
Î.Ïàí ÷åí êî [21], Î.Ñïðèíü [23], Í.Òà ðàá ðè íîé, Å.Ïåò ðó õè íà [20],
Í.Àíàíüå âîé [19], Ñ.Ãî ëî âåí êî [18], Î.Áåñ ñìåð òíîé [22], Â.Ñà ëà ìà òî âà
[14] è äðó ãèõ. Èì ïðè ñó ùå ðàñ ñìîò ðå íèå êà òàñ òðî ôû ñ ó÷å òîì ýêñ òðå ìàëü -
íîñ òè ñè òó à öèè äëÿ åå ó÷àñ òíè êîâ, îïðå äå ëå íèå ñòðåññîâûõ ôàêòîðîâ,
ñòàäèéíîñòè ðàçâèòèÿ ñîáûòèé è èõ ïîñëåäñòâèé.
Èíòå ðåñ íûé ìà òå ðè àë î æèç íå äå ÿ òåëü íîñ òè ëèê âè äà òî ðîâ â ïî ñëå à âà -
ðèé íûé ïå ðè îä, îöåí êà èìè èç ìå íå íèé îñíîâ íûõ ïà ðà ìåò ðîâ æèç íè ñî -
äåð æàò ìà òå ðè à ëû ñî öè î ëî ãè ÷åñ êî ãî èñ ñëå äî âà íèÿ, ïðî âå äåí íî ãî Èí ñòè -
òó òîì Ñî öè î ëî ãèè Ðîñ ñèé ñêîé ÀÍ è Öåí òðîì îá ùå ÷å ëî âå ÷åñ êèõ öåí íîñ -
òåé (1991—1992 ãã.) [26].  Óêðà è íå ñ 1991 ãîäà ïðè ïîä äåð æêå Ìèí ÷åð íî -
áû ëÿ áûëà ðàç ðà áî òà íà è ðå à ëè çó åò ñÿ êîì ïëåê ñíàÿ ìî íè òî ðèí ãî âàÿ Ïðîã -
ðàì ìà “Ñî öè àëü íûå è ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèå ïî ñëå äñòâèÿ ×åð íî áû ëüñêîé êà -
òàñ òðî ôû”, âîç ãëàâ ëÿ å ìàÿ äîê òî ðîì ýêî íî ìè ÷åñ êèõ íàóê Þ.Ñà åí êî. Â
ðàì êàõ äàí íîé ïðî ãðàì ìû Öåíòð ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé Êè åâ -
ñêî ãî óíè âåð ñè òå òà èì. Òà ðà ñà Øåâ ÷åí êî, íà ÷è íàÿ ñ 1993 ãîäà ïðî âî äèò
ìî íè òî ðèí ãî âûå èñ ñëå äî âà íèÿ ïî òåìå: “Ó÷àñ òíè êè ëèê âè äà öèè ïî ñëå -
äñòâèé àâà ðèè íà ×ÀÝÑ êàê ñî öè àëü íàÿ ãðóï ïà” (íà ó÷íûé ðó êî âî äè -
òåëü — Â.Âî ëî âè÷). Â 1993 ãîäó íå äîñ òà âà ëî èí ôîð ìà öèè îò íî ñè òåëü íî
îñíîâ íûõ ïî ëî âîç ðàñ òíûõ, ñî öè àëü íî-ïðî ôåñ ñè î íàëü íûõ è äðó ãèõ õà ðàê -
78 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
òå ðèñ òèê ãå íå ðàëü íîé ñî âî êóï íîñ òè. Ó÷è òû âàÿ òî, ÷òî öåëüþ èñ ñëå äî âà -
íèÿ áûëî âû ÿñ íå íèå îñíîâ íûõ ñî öè àëü íûõ ïðè çíà êîâ ñî îá ùåñ ò âà ëèê âè -
äà òî ðîâ, îá ú åì âû áîð êè îïðå äå ëè ëè â 1250 ëèê âè äà òî ðîâ è 800 íå ëèê âè -
äà òî ðîâ ñ äèô ôå ðåí öè à öè åé ïî ðå ãè î íàì (ñ ó÷å òîì òèïà íà ñå ëåí íî ãî ïóí -
êòà) ïðî ïîð öè î íàëü íî îá ùå ìó êî ëè ÷åñ òâó ïðî æè âà þ ùèõ òàì ëèê âè äà òî -
ðîâ. Åäè íè öû íà áëþ äå íèÿ îïðå äå ëÿ ëèñü øà ãî âûì ìå òî äîì íà îñíî âà íèè
ñïèñ êîâ æè ëèù íî-ýêñ ïëó à òà öè îí íûõ êîí òîð è ðà éîí íûõ áîëü íèö è ëèøü
èíîã äà, â ñëó ÷àå íå îá õî äè ìîñ òè îïðî ñèòü íå áîëü øóþ ãðóï ïó ðåñ ïîí äåí -
òîâ, — ïî ìåñ òó ðà áî òû ëèê âè äà òî ðîâ. Îïðå äå ëåí íàÿ òà êèì îá ðà çîì âû áî -
ðî÷ íàÿ ñî âî êóï íîñòü ÿâ ëÿ åò ñÿ ðåï ðå çåí òà òèâ íîé è âîñ ïðî èç âî äèò îñíîâ -
íûå ñîöèàëüíûå ïðèçíàêè ãåíåðàëüíîé ñîâî êóï íîñòè. Ìàññèâ íå ëèê âè äà -
òî ðîâ ôîðìèðîâàëñÿ èç ÷èñëà ëþäåé, êîòîðûå èìåëè îáùåå ñ ëèê âè äà òî ðà -
ìè ìåñòî æèòåëüñòâa. Ïî îñíîâíûì ïàðà ìåòðàì îí ñîîòâåòñòâîâàë ðåñ ïóá -
ëè êàí ñêîé âûáîðêå. Ñðàâíåíèå ñîöèàëü íûõ ïîêàçàòåëåé äâóõ êàòåãîðèé
ðåñïîíäåíòîâ îáåñïå÷èâàëîñü íà îñíîâà íèè òðåõìåðíûõ ñâÿçåé.
 1995 ãîäó áûëî îïðî øå íî ñòà òèñ òè ÷åñ êè çíà ÷è ìîå êî ëè ÷åñ òâî ëèê -
âè äà òî ðîâ è íå ëèê âè äà òî ðîâ ïî ïà ðà ìåò ðàì, êî òî ðûå õà ðàê òå ðè çî âà ëè âû -
áî ðî÷ íóþ ñî âî êóï íîñòü 1993 ã.: 450 ðåñ ïîí äåí òîâ-íå ëèê âè äà òî ðîâ è 850
ëèêâèäàòîðîâ.
 1997 ãîäó öåëü èñ ñëå äî âà íèÿ íå òðå áî âà ëà ðåï ðå çåí òà òèâ íî ãî äëÿ
Óêðà è íû îïðî ñà, ïî ý òî ìó âû áî ðî÷ íóþ ñî âî êóï íîñòü îãðà íè ÷è ëè îá îñíî -
âàí íûì ÷èñ ëîì ðåñ ïîí äåí òîâ, ÷òî ïî çâî ëè ëî ïðî èç âåñ òè ðàñ ÷å òû ñâÿ çåé
ïðè çíà êîâ íà îñíî âà íèè äîñ òà òî÷ íîé ñòà òèñ òè ÷åñ êîé íà ïîë íåí íîñ òè ïî
ýëå ìåí òàì èñ ñëå äó å ìûõ ïðè çíà êîâ. Ìàñ ñèâ 300 ëèê âè äà òî ðîâ (Êèåâ, ÿí -
âàðü—ôåâ ðàëü); 450 íå ëèê âè äà òî ðîâ ïî ìàð øðóò íîé âû áîð êå ñ ó÷å òîì
ïîëà, âîç ðàñ òà è óðîâ íÿ îá ðà çî âà íèÿ (Êèåâ, ôåâ ðàëü) è 487 ëèê âè äà òî ðîâ
(ñðå äè íèõ 313 — Êè ðî âîã ðàä, íî ÿáðü—äå êàáðü è 174 — Íè êî ëà åâ, íî -
ÿáðü—äå êàáðü) äàë âîç ìîæ íîñòü ñðàâ íè âàòü ðå çóëü òà òû èñ ñëå äî âà íèÿ ïî
äàí íî ìó îïðî ñó ëèê âè äà òî ðîâ â 1993—1995 ãî äàõ, ó÷è òû âàÿ îñíîâ íûå õà -
ðàê òå ðèñ òè êè âû áî ðî÷ íûõ ñî âî êóï íîñ òåé [5; 6]. È õîòÿ ñó ùåñ òâó åò íå êî -
òî ðîå ðàç ëè ÷èå â èíñòðó ìåí òà ðèè èñ ñëå äî âà íèé ïî ãî äàì, àíà ëèç è ñðàâ íå -
íèå äàí íûõ äàþò âîç ìîæ íîñòü î÷åð òèòü îñíîâ íûå àñ ïåê òû îöåí êè æèç -
íåí íîé ñè òó à öèè ëèê âè äà òî ðà ìè è åå èç ìå íå íèÿ. Íà îñíî âà íèè ýòèõ äàí -
íûõ ïðè õî äèì ê âû âî äó, ÷òî ñî öè àëü íî-ýêî íî ìè ÷åñ êîå ïî ëî æå íèå è ìà òå -
ðè àëü íûå âîç ìîæ íîñ òè ëèê âè äà òî ðîâ è èõ ñî öè àëü íî ãî îêðó æå íèÿ â
1991—1993 ãî äàõ (íà îñíî âå ñà ìî î öå íîê ïðî øëî ãî è òîã äàø íå ãî ìà òå ðè -
àëü íî ãî ïî ëî æå íèÿ) áûëè ïî ÷òè îäè íà êî âû ìè [4]. Îïðîñû 1995 è 1997
ãîäîâ îáíàðóæèëè ñóùåñòâåííûå ðàçëè÷èÿ â îöåíêå ñåìåéíîãî áþäæåòà
ëèêâèäàòîðîâ ïî ñðàâíåíèþ ñ íåëèêâèäàòîðàìè, ôèêñèðóÿ îòíîñèòåëüíîå
óõóäøåíèå ìàòåðèàëüíîãî ïîëîæåíèÿ ëèêâèäàòîðîâ (ñì. òàáë. 1).
Èòàê, â 1995 ãîäó ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ íà 15% áîëü øå òåõ, êòî “íå ìî -
æåò ñâåñ òè êîí öû ñ êîí öà ìè” ïî ñðàâ íå íèþ ñ èõ ñî öè àëü íûì îêðó æå íè åì.
Çíà ÷è òåëü íî ìåíü øå îêà çà ëîñü ðåñ ïîí äåí òîâ-ëèê âè äà òî ðîâ, êî òî ðûì õâà -
òà åò íà æèçíü, íî ïðè îá ðå òå íèå öåí íûõ âå ùåé ïðî áëå ìà òè÷ íî. Êî ëè ÷åñ ò -
âåí íî ñó ùåñ òâåí íî ðàç íÿò ñÿ ðåñ ïîí äåí òû-ëèê âè äà òî ðû è íå ëèê âè äà òî ðû,
êî òî ðûå íå èñ ïû òû âà þò íè êà êèõ ìà òå ðè àëü íûõ òðóä íîñ òåé. Ñðå äè íå ëèê -
âè äà òî ðîâ òà êèõ íà 12% áîëü øå. Òà êèì îá ðà çîì, â 1995 ãîäó íà áëþ äà åì àá -
ñî ëþò íîå è îò íî ñè òåëü íîå ñíè æå íèå óðîâ íÿ ìà òå ðè àëü íîé îá åñ ïå ÷åí íîñ -
òè â îöåí êàõ ëèê âè äà òî ðîâ. Âäî áà âîê, óõóä øå íèå ìà òå ðè àëü íûõ óñëî âèé —
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 79
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
íà è áî ëåå ñó ùåñ òâåí íî ïî ñðàâ íå íèþ ñ èç ìå íå íè ÿ ìè â êà ÷åñ òâå ïè òà íèÿ,
ñî ñòî ÿ íèè çäî ðîâüÿ è äî ñó ãå. Ðàç ëè ÷èÿ â æè ëèù íûõ óñëî âè ÿõ íå ñó ùåñ -
òâåí íû, òåì íå ìå íåå ó ëèê âè äà òî ðîâ îùó òè ìî âîç ðîñ ëà íà ãðóç êà íà ðî áî -
òå, ÷òî ìîæ íî ñâÿ çàòü ñ îá ùèì óõóä øå íè åì èõ çäî ðîâüÿ [4, ñ. 42]. Â 1997
ãîäó óõóä øå íèå ñî ñòî ÿ íèÿ çäî ðîâüÿ çà íè ìà ëî ïåð âîå ìåñ òî ñðå äè èç ìå íå -
íèé ê õóä øå ìó ó ëèê âè äà òî ðîâ Êè å âà (93%) è ëèê âè äà òî ðîâ Êè ðî âîã ðàä -
ùè íû (85%) è áûëî íà âòî ðîì ìåñ òå ó ëèê âè äà òî ðîâ Íè êî ëà å âà (83%), äëÿ
êî òî ðûõ áî ëåå àê òó àëü íû ìè ñòà ëè èç ìå íå íèÿ â ìà òå ðè àëü íûõ óñ ëî âè ÿõ
(93%) ïî ñðàâ íå íèþ ñ Êè ðî âîã ðà äîì è Êè å âîì (84 è 74% ñî îò âå òñòâåí íî).
Òàá ëè öà 1
Õà ðàê òå ðèñ òè êà ñå ìåé íî ãî áþä æå òà ëèê âè äà òî ðîâ è íå ëèê âè äà òî ðîâ, %
Âà ðè àí òû îò âå òîâ
1993 ãîä 1995 ãîä 1997 ãîä
ëèê âè äà -
òî ðû
íå ëèê âè -
äà òî ðû
ëèê âè äà -
òî ðû
íå ëèê âè -
äà òî ðû
ëèê âè äà -
òî ðû
íå ëèê âè -
äà òî ðû
Íå âîç ìîæ íî ñâåñ òè
êîí öû ñ êîí öà ìè — — 32 17 — —
Åëå ñâî äèì êîí öû ñ
êîí öà ìè 23 23 24 19 27 20
Íà ïè òà íèå õâà òà åò,
íî ïðè îá ðå òå íèå
îäåæ äû, îá óâè âû çû -
âà åò çíà ÷è òåëü íûå
òðóä íîñ òè
46 41 28 25 43 38
Íà æèçíü â îá ùåì
õâà òà åò, íî ïðè î á ðå -
òå íèå òî âà ðîâ äëè -
òåëü íî ãî ïî ëü çî âà -
íèÿ (òå ëå âè çîð, õî ëî -
äèëü íèê è äð.) íå -
âîç ìîæ íî
28 32 11 22 29 38
Íå èñ ïû òû âà åì ìà òå -
ðè àëü íûõ òðóä íîñ òåé 2 3 6 18 1 5
Ïðî ÷åð êè ñâè äå ò åëüñòâó þò îá îò ñó òñòâèè äàí íîé ïî çè öèè â èíñòðó ìåí òà ðèè.
Âçÿâ ñðåä íèå ïî êà çà òå ëè ïî Êè å âó, Êè ðî âîã ðà äó è Íè êî ëà å âó, âè äèì,
÷òî ñðàâ íè òåëü íî ñ 1993 ãî äîì ó ëèê âè äà òî ðîâ íà áëþ äà åò ñÿ îùó òè ìîå
ñíè æå íèå ïî ëî æè òåëü íûõ îöå íîê èç ìå íå íèé ïî âñåì ïà ðà ìåò ðàì: ñî ñòî ÿ -
íèÿ çäî ðîâüÿ — â 5 ðàç, ðà áî òû — â 1,7, ìà òå ðè àëü íûõ óñëî âèé — â 1,6, ïðî -
èñ õî äÿ ùåå íà ôîíå ðåç êî ãî óâå ëè ÷å íèÿ îò ðè öà òåëü íûõ îöå íîê èç ìå íå íèé:
ðà áî òû (ñ 26 äî 52%), äî ñó ãà (ñ 34 äî 59%), ìà òå ðè àëü íûõ óñëî âèé (ñ 61 äî
83%), ñîñòîÿíèÿ çäîðîâüÿ (ñ 66 äî 87 %) [4, ñ. 20; 5, ñ. 3; 6, ñ. 8].
 îöåí êå èç ìå íå íèé æèç íè â öå ëîì â 1995 ãîäó çà ôèê ñè ðî âà íû ðà äè -
êàëü íûå ðàç ëè ÷èÿ: 82% ëèê âè äà òî ðîâ ïðî òèâ 48% íå ëèê âè äà òî ðîâ ñ÷è òà -
ëè, ÷òî èõ æèçíü èç ìå íè ëàñü ê õóä øå ìó [4, ñ. 42]. Òà êîå ðàñ õîæ äå íèå ñî -
õðà íÿ åò ñÿ è â 1997 ãîäó: 79% êè ðî âîã ðàä ñêèõ è 92% íè êî ëà åâ ñêèõ ëèê âè -
äà òî ðîâ ñ÷èòàþò, ÷òî èõ æèçíü îùóòèìî óõóäøèëàñü.
Òà êèì îá ðà çîì, îá ú åê òèâ íûå íå ãà òèâ íûå èç ìå íå íèÿ â îá ùåñ òâå ñêà çû -
âà þò ñÿ íà ëèê âè äà òî ðàõ ãî ðàç äî ñèëü íåå, ÷åì íà îñòàëü íûõ êà òå ãî ðè ÿõ íà -
ñå ëå íèÿ. Íà è áî ëåå óÿç âè ìûì îêà çà ëîñü ñî öè àëü íî-ïñè õî ëî ãè ÷åñ êîå ñî -
80 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
ñòî ÿ íèå ëèê âè äà òî ðîâ, ÷òî ïðî ÿ âè ëîñü â îá îñòðå íèè íå ãà òè âèç ìà â âîñ -
ïðè ÿ òèè èëè èçìåíåíèé ðàçëè÷íûõ àñïåêòîâ æèçíåäåÿòåëüíîñòè.
 îöåí êàõ ñî áñòâåí íûõ æèç íåí íûõ ïåð ñïåê òèâ òàê æå çà ôèê ñè ðî âà íû
ñòîé êèå, ñó ùåñ òâåí íî áî ëåå ïåñ ñè ìèñ òè ÷åñ êèå íà ñòðî å íèÿ ëèê âè äà òî ðîâ,
õîòÿ è íà îá ùåì ôîíå ïà äå íèÿ óðîâíÿ îïòèìèçìà â îáùåñòâå.
Ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ íà 16% áîëü øå òåõ, êòî îæè äà åò äàëü íåé øå ãî
óõóä øå íèÿ. Ìåíü øå (íà 7%) ó ëèê âè äà òî ðîâ è îïòè ìèç ìà îò íî ñè òåëü íî
çà âòðàø íå ãî äíÿ. Èç-çà ðàç ëè ÷èé â èíñòðó ìåí òà ðèè îïðî ñîâ 1993 è 1995 ãî -
äîâ íå ñî âñåì êîð ðåê òíî ñðàâ íè âàòü äàí íûå, îäíà êî åñëè â 1993 ãîäó ðàç -
ëè ÷èÿ â îò âå òàõ ëèê âè äà òî ðîâ è íå ëèê âè äà òî ðîâ îò íî ñè òåëü íî ïî çè öèè:
“îæè äàþ óõóä øå íèÿ” äîñ òè ãà ëè 4%, òî â 1995 ãîäó — óæå 16%. Åñëè ê îï -
òè ìèñ òè÷ íî-íå é òðàëü íîé ïî çè öèè äî áà âèòü âà ðè àí òû îò âå òîâ “íàä å þñü íà
ëó÷ øå” è “êàê-òî îíî áó äåò” (1993 ãîä) è îò âå òà îò íî ñè òåëü íî îæè äà íèé
óëó÷ øå íèÿ è ñòà áèëü íîñ òè (1995), òî ñðàâ íå íèå èõ äîâîëüíî ñóùåñòâåííî
õàðàêòåðèçóåò äèíàìèêó ïàäåíèÿ óðîâíÿ îïòèìèçìà ó ëèêâèäàòîðîâ (íà
13%).
 1997 ãîäó äëÿ ëèê âè äà òî ðîâ îñòà åò ñÿ õà ðàê òåð íûì íèç êèé óðî âåíü
îïòè ìèç ìà: â Êè ðî âîã ðà äå 7% îïòè ìèñ òîâ è 45% ïåñ ñè ìèñ òîâ; â Íè êî ëà å -
âå 12 è 29% ñîîòâåòñòâåííî.
Óõóä øå íèå ïî êà çà òå ëåé ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ ëèê âè äà òî ðîâ
ôèê ñè ðî âà ëîñü åùå âî âðå ìÿ ïðå áû âà íèÿ èõ â çîíå ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áîò
[7]. È òîã äà, è òå ïåðü èõ ñî öè àëü íî-ïñè õî ëî ãè ÷åñ êîå ñî ñòî ÿ íèå çà âè ñå ëî
îò îò íî øå íèÿ ê íèì â îá ùåñ òâå. Ê ñî æà ëå íèþ, ñî âðåìåíåì ëþäè ñêëîííû
çàáûâàòü ñâîèõ ãåðîåâ.
Ñðàâ íå íèå îöå íîê îò íî øå íèÿ îá ùåñ òâà ê ëèê âè äà òî ðàì ñâè äå ò åëü -
ñòâó åò îá îò ðè öà òåëü íûõ àñ ïåê òàõ ìè ðî âîñ ïðè ÿ òèÿ ëèê âè äà òî ðîâ è èõ ñî -
öè àëü íî ãî ñà ìî ÷ó âñòâèÿ, ÷òî, âå ðî ÿò íî, íå ëè øå íî ðåàëüíûõ îñíîâàíèé
(ñì. òàáë. 2).
Òàá ëè öà 2
Ðàñ ïðå äå ëå íèå îò âå òîâ íà âîï ðîñ: “Êàê Âû îöå íè âà å òå
îò íî øå íèå îá ùåñ òâà ê ëèê âè äà òî ðàì? ”, %
Âà ðè àí òû îò âå òîâ
1993 ãîä, ëèê -
âè äà òî ðû
1995 ãîä, ëèê -
âè äà òî ðû
Êè ðî âîã ðàä,
1997 ãîä, ëèê -
âè äà òî ðû
Íè êî ëà åâ,
1997 ãîä, ëèê -
âè äà òî ðû
Êàê ïî ëî æè òåëü íîå 16 11 11 1
Êàê ïðî òè âî ðå ÷è âîå 23 22 14 37
Êàê áåç ðàç ëè÷ íîå 45 49 49 47
Êàê îò ðè öà òåëü íîå 16 18 16 16
Òðóä íî ñêà çàòü — — 9 —
Ïðî ÷åð êè ñâè äå ò åëüñòâó þò îá îò ñó òñòâèè äàí íîé ïî çè öèè â èíñòðó ìåí òà ðèè.
Ëèê âè äà òî ðû ïî ñòî ÿí íî îùó ùà þò ñíè æå íèå ïî ëî æè òåëü íî ãî îò íî øå -
íèÿ ê íèì â îá ùåñ òâå. Ãî ñó äà ðñòâåí íàÿ ñî öè àëü íàÿ çà ùè òà ó÷àñ òíè êîâ
ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áîò íå îá åñ ïå ÷è âà åò íûíå íàä ëå æà ùåé êîì ïåí ñà öèè
ïî íå ñåí íûõ èìè ïî òåðü è óáûò êîâ. Ñèñ òå ìà ëüãîò íå ïîä êðåï ëå íà ôè íàí -
ñî âî, à ïî ý òî ìó ìà ëî ýô ôåê òèâ íà.  îá ùèõ ÷åð òàõ ëèê âè äà òî ðû íå óäîâ ëå -
ò âî ðå íû îò íî øå íè åì ê íèì îá ùåñ òâà, áîëü øè íñòâî îöå íè âà þò åãî êàê áåç -
ðàç ëè÷ íîå è îò ðè öà òåëü íîå. Îòíî øå íèå ê ëèê âè äà òî ðàì âëè ÿ åò íà èõ ñî -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 81
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
öè àëü íîå ñà ìî ÷ó âñòâèå è ñà ìî î öåí êó. Â ïåð âûå ãîäû ïî ñëå êà òàñ òðî ôû ê
ëèê âè äà òî ðàì îò íî ñè ëèñü ñ óâà æå íè åì è ãîð äîñ òüþ çà èõ òðóä. “Ñî âðå ìå -
íåì ýòî îò íî øå íèå ñòà ëî ìå íÿòü ñÿ. È, íå ñåê ðåò, — â õóä øóþ ñòî ðî íó. Íà
ôîíå óãëóáëåíèÿ ýêîíîìè÷åñêîãî êðèçèñà âûçûâàëè è âûçû âàþò ðàç äðà -
æå íèå è çàâèñòü òå ëüãîòû è êîìïåíñàöèè, êîòîðûå ïîëó÷àþò ëèê âè äà òî -
ðû” [2].
“ß óæå íå îäíîê ðàò íî ñëû øàë â ñâîé àä ðåñ “äè êèå” âû ñêà çû âà íèÿ, ÷òî,
ÿêî áû, “åç äèë òóäà ðàäè äå íåã”, ÷òî òîëü êî ïðè êè äû âà þñü ÷åð íî áûëü öåì,
èáî òîò, “êòî áûë â ×åð íî áû ëå, äàâ íî óìåð” è, âî îá ùå, “âñòàíü â î÷å ðåäü,
çäî ðî âÿê, êà êîé èç òåáÿ èí âà ëèä?!” [8]. Ýòè ïðå èñ ïîë íåí íûå ãî ðå ÷è ñëî âà
èí âà ëè äà-ëèê âè äà òî ðà — îò íþäü íå èñ êëþ ÷å íèå, à ñêîðåå, äàëåêî íå
åäèíè÷íûå ôàêòû íàøèõ äíåé.
Òåí äåí öè îç íû ìè ñòà íî âÿò ñÿ íå òîëü êî èç ìå íå íèÿ â îöåí êàõ ñî áñò âåí -
íîé æèç íåí íîé ñè òó à öèè; ñ òå ÷å íè åì âðå ìå íè ó ëèê âè äà òî ðîâ èç ìå íÿ þò ñÿ
òàê æå òå öåí íîñ òíûå îðè åí òà öèè, íà êî òî ðûå â çíà ÷è òåëü íîé ìåðå âëè ÿ þò
ñî ñòî ÿ íèå çäî ðîâüÿ è ìà òå ðè àëü íàÿ îá åñ ïå ÷åí íîñòü. Ñå ãîä íÿ äëÿ ëèê âè äà -
òî ðîâ íà è áî ëåå àê òó àëü íû ìè ÿâ ëÿ þò ñÿ ìà òå ðè àëü íûå, ôè íàí ñî âûå ïðî -
áëå ìû, îíè îêà çû âà þò ñÿ ñèëü íåå, ÷åì îáåñïîêîåííîñòü ñîñòîÿíèåì ñî áñò -
âåí íî ãî çäîðîâüÿ è çäîðîâüÿ áëèçêèõ (ñì. òàáë. 3).
Òàá ëè öà 3
Ðàñ ïðå äå ëå íèå îò âå òîâ íà âîï ðîñ:
“×òî Âàñ áî ëåå âñå ãî áåñ ïî êî èò â æèçíè?”, %
Âà ðè àí òû îò âå òîâ
1993 ãîä íå -
ëèê âè äà òî -
ðû
1993 ãîä
ëèê âè äà òî -
ðû
1997 ãîä
(Íè êî ëà åâ)
ëèê âè äà òî -
ðû
1997 ãîä
(Êè ðî âîã ðà)
ëèê âè äà òî -
ðû
Ìà òå ðè àëü íûå, ôè íàí ñî âûå
ïðî áëå ìû 79 79 94 80
Ñîñ òî ÿ íèå çäî ðîâüÿ ðîä íûõ è
áëèç êèõ 74 61 35 35
Ñîñ òî ÿ íèå ñî áñòâåí íî ãî çäî -
ðîâüÿ 49 61 77 63
Ïðîá ëå ìû ïè òà íèÿ 38 42 — —
Äå ôè öèò ïðî ìûø ëåí íûõ òî -
âà ðîâ 18 19 — —
Ïî ëè òè ÷åñ êèå ïðî áëå ìû (íå -
ñòà áèëü íîñòü â îá ùåñ òâå) 23 26 19 20
Ïðî èç âî äñòâåí íûå ïðî áëå ìû 11 14 — —
Óðî âåíü êóëü òó ðû ëþ äåé 19 30 — —
Áû òî âûå ïðî áëå ìû 22 21 9 19
Ýêî ëî ãè ÷åñ êèå ïðî áëå ìû 48 45 15 16
Ñå ìåé íûå ïðî áëå ìû — — 30 20
Ïðîá ëå ìû ïðà âî ïî ðÿä êà — — 40 22
Äðó ãîå 1 2 0 1
Ïðî ÷åð êè ñâè äå ò åëüñòâó þò îá îò ñó òñòâèè äàí íîé ïî çè öèè â èíñòðó ìåí òà ðèè.
Íå îï ðî âåð æè ìû ìè ÿâ ëÿ þò ñÿ èç ìå íå íèÿ àê òó àëü íîñ òè è ðàí ãà ñî ñòî ÿ -
íèÿ çäî ðîâüÿ ðîä íûõ è áëèç êèõ. Åñëè â 1993 ãîäó äàí íàÿ öåí íîñòü èìå ëà
82 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
âòî ðîé ðàíã â ñèñ òå ìå öåí íîñ òåé ëèê âè äà òî ðîâ è èõ ñî öè àëü íî ãî îêðó æå -
íèÿ, òî â 1997-ì ñî ñòî ÿ íèå ñî áñòâåí íî ãî çäî ðîâüÿ ãî ðàç äî áîëü øå áåñ ïî êî -
èò ëèê âè äà òî ðîâ è çíà ÷è òåëü íî ïðå âû øà åò óðî âåíü îá åñ ïî êî åí íîñ òè çäî -
ðîâü åì ðîä íûõ. Ñó ùåñ òâåí íî òóò òàê æå ñíè æå íèå óðîâ íÿ îçà áî ÷åí íîñ òè
ïî ïî âî äó ýêî ëî ãè ÷åñ êèõ ïðî áëåì; ïî ÷òè òà êîé æå îñòà åò ñÿ äîëÿ ëèê âè äà -
òî ðîâ, äëÿ êîãî ïî ëè òè ÷åñ êèå ïðî áëå ìû îòíîñÿòñÿ ê ðàíãó ñàìûõ àê òó àëü -
íûõ æèçíåííûõ ïðîáëåì (25% â 1993 ãîäó è 19—20% — â 1997-ì) .
Ïðî èñ õî äèò ïå ðå îðè åí òà öèÿ, â ðå çóëü òà òå êî òî ðîé òå ðÿ þò ñâîþ çíà ÷è -
ìîñòü ïîä äåð æêà ñî ñòî ðî íû ãî ñó äà ðñòâà è ïðåä ïðè ÿ òèÿ; à âîò ñî áñò âåí -
íûå ñèëû è ñïî ñîá íîñ òè ïðå âðà ùà þò ñÿ åäâà ëè íå â åäè íñòâåí íóþ íàä åæ -
äó. Ìîæ íî ïðåä ïî ëî æèòü, ÷òî òà êàÿ ïå ðå îðè åí òà öèÿ âû çâà íà ïðå è ìó ùåñ -
òâåí íî íå ýô ôåê òèâ íîñ òüþ ìå õà íèç ìîâ ãî ñó äà ðñòâåí íîé ñî öè àëü íîé çà -
ùè òû ëèê âè äà òî ðîâ (ñâû øå 63% îïðî øåí íûõ ñ÷è òà þò, ÷òî âå ñî ìîñòü
ëüãîò íûíå êðàé íå íèç êàÿ [4]), à òàê æå óõóä øå íè åì ìà òå ðè àëü íî ãî ïî ëî -
æå íèÿ è ÿâ ëÿ åò ñÿ âû íóæ äåí íîé, õîòÿ è äîñòàòî÷íî ïîëîæèòåëüíîé ðå àê -
öè åé ëèêâèäàòîðîâ íà ñîâðåìåííîå ðàçâèòèå ñîáûòèé (ñì. òàáë. 4).
Òàá ëè öà 4
Ðàñ ïðå äå ëå íèå îò âå òîâ ðåñ ïîí äåí òîâ-ëèê âè äà òî ðîâ íà âîï ðîñ:
“Äó ìàÿ î çà âòðàø íåì äíå, íà ÷òî Âû íàäååòåñü?”, %
Âà ðè àí òû îò âå òîâ 1995 ãîä 1995 ãîä
1997 ãîä,
Êè ðî âîã ðàä
1997 ãîä,
Íè êî ëà åâ
Íà ñî áñòâåí íûå çíà íèÿ è ñïî -
ñîá íîñ òè 38 47 55 70
Íà äîñ òè æå íèÿ ïðåä ïðè ÿ òèÿ 10 10 2 1
Íà ïîä äåð æêó ñî ñòî ðî íû ãî ñó -
äà ðñòâà 27 10 15 1
Íè íà ÷òî íå ðàñ ñ÷è òû âàþ 18 21 10 11
Íà ñâîþ ñåìüþ è ðî äñòâåí íè êîâ — — 15 7
Òðóä íî ñêà çàòü 14 16 4 10
Ïðî ÷åð êè ñâè äå ò åëüñòâó þò îá îò ñó òñòâèè äàí íîé ïî çè öèè â èíñòðó ìåí òà ðèè.
Àíàëèçèðóÿ îöåí êó ëèê âè äà òî ðà ìè ýô ôåê òèâ íîñ òè ëüãîò è êîì ïåí ñà -
öèé è äå ÿ òåëü íîñ òè ãî ñó äà ðñòâåí íûõ è îá ùåñ òâåí íûõ îðãà íè çà öèé, ïðè -
÷àñ òíûõ ê îêà çà íèþ ïî ìî ùè ïî ñòðà äàâ øèì îò àâà ðèè, óäîâ ëå ò âî ðåí íîñòü
ëèê âè äà òî ðîâ îò íî øå íè åì ê èõ ïðî áëå ìàì, Å.Ãî ëî âà õà ïðè õî äèò ê âû âî -
äó, ÷òî ëèê âè äà òî ðû íå îùó ùà þò ñåðü åç íîé ïîä äåð æêè ñî ñòî ðî íû ãî ñó äà -
ðñòâåí íûõ è îá ùåñ òâåí íûõ îðãà íè çà öèé, î áîëü øè íñòâå êî òî ðûõ îíè äàæå
íå çíà þò.  òî æå âðå ìÿ, ñ÷è òà åò èñ ñëå äî âà òåëü, ïî òðåá íîñòü â ãî ñó äà ðñò -
âåí íîé ïî ìî ùè î÷åíü âåëèêà, ó÷èòûâàÿ ïëîõîå ñàìî÷óâñòâèå è òðóä íîñ òè
â àäàïòàöèè ê íîâûì óñëîâèÿì æèçíè [27].
 òå ÷å íèå ïî ñëåä íèõ ëåò ïî ñëå àâà ðèè ñà ìû ìè âå ñî ìû ìè è ðå øà þ ùè -
ìè ñòà íî âÿò ñÿ îò ðè öà òåëü íûå èç ìå íå íèÿ â ñî ñòî ÿ íèè èõ çäî ðîâüÿ [9]. Â
ñà ìî î öåí êàõ ñî ñòî ÿ íèÿ çäî ðîâüÿ ëèê âè äà òî ðîâ î÷åâèäíû îòðè öàòåëü íûå
òåíäåíöèè.
Ñðàâ íè âàÿ äàí íûå ñà ìî î öå íîê ñî ñòî ÿ íèÿ çäî ðîâüÿ ëèê âè äà òî ðîâ, ïî -
ëó ÷åí íûå Öåí òðîì ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèõ èñ ñëå äî âà íèé Êè åâ ñêî ãî óíè âåð ñè -
òå òà èì. Òà ðà ñà Øåâ ÷åí êî â 1993—1997 ãî äàõ, ìîæ íî çà ìå òèòü ñó ùåñ ò âåí -
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 83
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
íîå óâå ëè ÷å íèå îò âå òîâ òèïà “÷ó âñòâóþ ñåáÿ áîëüíûì” è “÷óâñòâóþ ñåáÿ
î÷åíü áîëüíûì”.
Ðå çóëü òà òû ñðàâ íå íèÿ ñà ìî î öå íîê ñî ñòî ÿ íèÿ çäî ðîâüÿ ëèê âè äà òî ðîâ,
ñâè äå ò åëüñòâó þ ùèå îá óõóä øå íèè îá ùå ãî ñà ìî ÷ó âñòâèÿ ëèê âè äà òî ðîâ,
ïîä òâåð æäà þò ñÿ è äðó ãè ìè äàí íû ìè, â ÷àñ òíîñ òè, ìà òå ðè à ëà ìè ìå äè öèí -
ñêèõ èñ ñëå äî âà íèé.  ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áî òàõ ó÷àñ òâî âà ëè ïðàê òè ÷åñ êè
çäî ðî âûå ëþäè.  1994 ãîäó ÷èñ ëî ïðàê òè ÷åñ êè çäî ðî âûõ ñðå äè ëèê âè äà -
òî ðîâ ñî êðà òè ëîñü íà 49% è ñî ñòàâ ëÿ ëî 29%. Ñðå äè ýâà êó è ðî âàí íûõ ïðî -
öåíò ïðàê òè ÷åñ êè çäî ðî âûõ çà ýòîò ïå ðè îä ñíè çèë ñÿ íà 32%, à ñðå äè íà ñå -
ëå íèÿ “çîíû ïî âû øåí íî ãî ðà äè î ý êî ëî ãè ÷åñ êî ãî êîí òðî ëÿ” — íà 20% [3].
Ñëå äî âà òåëü íî, ëèê âè äà òî ðû ãî ðàç äî áûñ òðåå äðó ãèõ êà òå ãî ðèé ïî ñòðà -
äàâ øå ãî íà ñå ëå íèÿ è íà ñå ëå íèÿ Óêðà è íû â öå ëîì òåðÿþò ñîáñò âåííîå
çäîðîâüå. Â 1995 ãîäó ðàñïðîñòðàíåííîñòü çàáîëåâàíèé ñðåäè ëèê âè äà òî -
ðîâ íà 49% ïðåâûøàëà ñðåäíèé ïî Óêðàèíå ïîêàçàòåëü.
Ìå äè öèí ñêèå èñ ñëå äî âà íèÿ îá íà ðó æè ëè ÷åò êóþ òåí äåí öèþ ðîñ òà çà -
áî ëå âà å ìîñ òè ëèê âè äà òî ðîâ, ðå ãèñ òðè ðóÿ âìåñ òå ñ òåì ïî âû øå íèå ÷àñ òî òû
áî ëåå òÿ æå ëî ãî òå ÷å íèÿ çà áî ëå âà íèé, ïðå îá ëà äà íèå îä íî âðå ìåí íî ãî ïî ðà -
æå íèÿ ñðà çó íå ñêîëü êèõ îðãà íîâ èëè ñèñ òåì îðãà íèç ìà, óâå ëè ÷å íèå ïî êà -
çà òå ëåé ïî òå ðè òðó äîñ ïî ñîá íîñ òè [4]. Ïî êà çà òå ëè ñìåð òíîñ òè è èí âà ëè ä -
íîñ òè ÿð÷å îñòàëü íûõ õà ðàê òå ðè çó þò ñòå ïåíü âëè ÿ íèÿ íà îðãà íèçì ÷å ëî -
âå êà íå áëà ãîï ðè ÿò íûõ ôàê òî ðîâ ×åðíîáûëüñêîé êàòàñòðîôû è äàþò
âîçìîæíîñòü ïðîãíîçèðîâàòü ìåäèöèíñêèå è ñîöèàëüíûå ïîñëåäñòâèÿ.
Ñ ìî ìåí òà àâà ðèè çà ôèê ñè ðî âà íî óâå ëè ÷å íèå âïåð âûå ïðè çíàí íûõ èí -
âà ëè äà ìè ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ â 34,2 ðàçà (ñ 9,6 íà 10000 ÷å ëî âåê â 1987 ãî -
äó äî 328,5 íà 10000 ÷å ëî âåê â 1991-ì ñ äàëü íåé øèì ïà äå íè åì äî 208,4 íà
10000 ÷å ëî âåê â 1995 ãîäó). Ê îñíîâ íûì ïðè ÷è íàì ïðè çíà íèÿ ëèê âè äà òî -
ðîâ èí âà ëè äà ìè îò íî ñÿò ñÿ: çà áî ëå âà íèÿ ñèñ òå ìû êðî âî îá ðà ùå íèÿ
(49,5%), íå ðâíîé ñèñòåìû (25,7%) è îðãàíîâ ïèùåâàðåíèÿ (9,3%) [10, ñ. 8].
Ñî äíÿ àâà ðèè äî 1991 ãîäà èìå åò ìåñ òî åæå ãîä íîå óâå ëè ÷å íèå ÷èñ ëà
âïåð âûå ïðè çíàí íûõ èí âà ëè äà ìè ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ, ñ 1992 ãîäà íà áëþ -
äà åò ñÿ ñïàä èí òåí ñèâ íîñ òè ïå ðå õî äà ëèê âè äà òî ðîâ â ðàíã èí âà ëè äîâ. Äàí -
íûå ïî êà çà òå ëè ïðå âû ñè ëè îá ùå óê ðà èí ñêèå 1994 ãîäà â 6,2 ðàç, 1995-ãî —
â 4,5 ðàçà, 1996 ãîäà — â 4,1 [10; 11]. Òî åñòü, îá îçíà ÷è ëàñü òåí äåí öèÿ îò íî -
ñè òåëü íî ãî óìåíü øå íèÿ êî ëè ÷åñ òâà âïåð âûå ïðè çíàí íûõ èí âà ëè äà ìè
ëèê âè äà òî ðîâ, ïðè ÷åì îá ùåå êîëè÷åñòâî èíâàëèäîâ- ëèêâè äàòîðîâ êàæ -
äûé ãîä áóäåò íåóêëîííî âîçðàñòàòü.
Ñìåð òíîñòü ëèê âè äà òî ðîâ â 1995 ãîäó ïî ñðàâ íå íèþ ñ 1987-ì ãî äîì
âîç ðîñ ëà íà 73%, äîñ òèã íóâ óðîâ íÿ ñà ìûõ âû ñî êèõ ïî êà çà òå ëåé äè íà ìè êè
äàæå ïî ñðàâ íå íèþ ñ äðó ãè ìè êà òå ãî ðè ÿ ìè ïî òåð ïåâ øèõ [10, ñ. 8]. Òåì ïû
ðîñ òà ïî êà çà òå ëåé ñìåð òíîñ òè ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ áî ëåå ÷åì âäâîå îïå ðå -
æà þò òåì ïû ñìåð òíîñ òè ñðå äè îñòàëü íûõ êà òå ãî ðèé ïî òåð ïåâ øèõ â ðå -
çóëü òà òå àâà ðèè [10, ñ. 2]. Çà âðå ìÿ, ïðî øåä øåå ñ ìî ìåí òà êà òàñ òðî ôû äî
1997 ãîäà, ïî êà çà òå ëè ñìåð òíîñ òè ñðå äè ëèê âè äà òî ðîâ âîç ðîñ ëè â 6,5 ðàç
[9; 12]. Ñðå äè ïðè ÷èí èõ ñìåð òíîñ òè ñà ìûé âû ñî êèé óäåëü íûé âåñ ïðè õî -
äèò ñÿ íà íî âîîá ðà çî âà íèÿ [10, ñ. 12]. Åñëè â 1993 ãîäó 60% ñìåð òåé ëèê âè -
äà òî ðîâ ñâÿ çû âà ëè ñ îòðèöàòåëüíûì âëèÿíèåì ×åðíîáûëÿ, òî â 1994 ãîäó
óæå 77% [13]. Îäíèì ñëîâîì, êàðòèíà ïðåäåëüíî ÿñíà.
Äàí íûå ìíî ãî ÷èñ ëåí íûõ èñ ñëå äî âà íèé ïîä òâåð æäà þò, ÷òî âî âðå ìÿ
ðà áî òû â çîíå àâà ðèè ó ëèê âè äà òî ðîâ íà áëþ äàë ñÿ “êîì ïëåêñ îñòðûõ ïñè -
õî ñî ìà òè ÷åñ êèõ ðàñ ñòðîéñòâ, ñâè äå ò åëüñòâî âàâ øèé î íà ëè ÷èè äè ñ òðåñ ñà”
84 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
[14, ñ. 26—37]. Ñîã ëàñ íî òå î ðå òè ÷åñ êèì äàí íûì, äè íà ìè êà ïñè õî ãåí íûõ
ðàñ ñòðîéñòâ ïî ñëå ïðå áû âà íèÿ â ýêñ òðå ìàëü íîé ñè òó à öèè ïðî õî äèò îïðå -
äå ëåí íûå ôàçû. Ó÷å íûå Íà öè î íàëü íî ãî èí ñòè òó òà ïñè õè ÷åñ êî ãî çäî ðîâüÿ
(ÑØÀ) ñðå äè ïñè õè ÷åñ êèõ ðå àê öèé ïðè êà òàñ òðî ôàõ âû äå ëÿ þò ÷å òû ðå
ôàçû: 1) “ãå ðî èçì”; 2) “ìå äî âûé ìå ñÿö” (êî òî ðî ìó ïðè ñó ùà ãîð äîñòü è
âåðà â òî, ÷òî âñå ðàç ðå øèò ñÿ íà è ëó÷ øèì îá ðà çîì); 3) ðàç î ÷à ðî âà íèå (ñâî -
éñòâåí íû ãíåâ è ãî ðå÷ü); 4) âîñ ñòà íîâ ëå íèå (îñîç íà íèå íå îá õî äè ìîñ òè ñà -
ìîñ òî ÿ òåëü íî ðå øàòü ñî áñòâåí íûå ïðî áëå ìû) [15, ñ. 18]. Âå ðî ÿò íî, ïî
ïñèõîëîãè÷åñêîìó ñîñòîÿíèþ ïîäàâëÿþùåå áîëüøèíñòâî íàøèõ ëèê âè äà -
òî ðîâ ïåðåæèâàþò ÷åòâåðòûé ïåðèîä, òàê è íå âûéäÿ èç òðåòüåãî.
Ðå çóëü òà òû ïñè õî ôè çè î ëî ãè ÷åñ êî ãî îá ñëå äî âà íèÿ ëèê âè äà òîðâ ñïóñ -
òÿ ïÿòü ëåò ïî ñëå àâà ðèè äàëè îñíî âà íèÿ äëÿ âû âî äîâ î íà ëè ÷èè ó ëèê âè -
äà òî ðîâ óñòîé ÷è âî ãî âû ñî êî ãî óðîâ íÿ ëè÷ íîñ òíîé òðå âîæ íîñ òè, êî òî ðûé
î÷åíü ìåä ëåí íî ñíè æàë ñÿ, ïî ñðàâ íå íèþ ñ äàí íû ìè, ïî ëó ÷åí íû ìè Öåí -
òðîì ðà äè à öè îí íîé ìå äè öè íû â 1987 ãîäó íå ïîñ ðå äñòâåí íî â çîíå ëèê âè -
äà öèè ïî ñëå äñòâèé àâà ðèè [14]. Íà îñíî âà íèè àíà ëè çà ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèõ
ïî ñëå äñòâèé Â.Ñà ëà ìà òîâ ñ÷è òà åò, ÷òî ëèö, èñ ïû òàâ øèõ ìíî ãî ôàê òîð íîå
âëè ÿ íèå ×åð íî áû ëüñêîé àâà ðèè, íàä ëå æèò îò íî ñèòü ê ãðóï ïå ðèñ êà ïñè õî -
ñî ìà òè ÷åñ êèõ çà áî ëå âà íèé [14, ñ. 35]. Ýòè ëþäè êðàéíå íóæäà þòñÿ â
ñïåöèàëèçèðîâàííîé ïñèõîëîãè÷åñêîé ïîääåðæêå è ðåàáèëèòàöèè.
Ìî ëî äûå ìóæ ÷è íû òðó äîñ ïî ñîá íî ãî âîç ðàñ òà ïðàê òè ÷åñ êè íå â ñî ñòî -
ÿ íèè ñà ìîñ òî ÿ òåëü íî îá åñ ïå ÷èòü ñåìüþ ìà òå ðè àëü íî, îíè âû íóæ äå íû íàä -
å ÿòü ñÿ íà ïî ìîùü ñî ñòî ðî íû ãî ñó äà ðñòâà. Çíà ÷è òåëü íîå êî ëè ÷åñ òâî ëèê -
âè äà òî ðîâ ïî ïà äà åò â ðàíã ïåí ñè î íå ðîâ. Âî âðå ìÿ îïðî ñà 1995 ãîäà ðåñ -
ïîí äåí òû-ëèê âè äà òî ðû îò ìå ÷à ëè, ÷òî â 1991 ãîäó âñå îíè ðà áî òà ëè, à âîò â
ìî ìåíò îïðî ñà 17% èç íèõ óæå ïðå âðà òè ëèñü â íå ðà áî òà þ ùèõ ïåí ñè î íå -
ðîâ, õîòÿ òîëüêî 8% èç íèõ äîñòèãëè 60-ëåòíåãî âîçðàñòà [4, ñ. 43].
Ïî ìå äè öèí ñêèì ïðî ãíî çàì, ïèê ÷åð íî áû ëüñêèõ áî ëåç íåé åùå âïå ðå -
äè [2]. Ïîñ ëå äñòâèÿ êà òàñ òðî ôû, îò ðà çèâ øè å ñÿ íà æèç íå äå ÿ òåëü íîñ òè
ëèê âè äà òî ðîâ, ìîæ íî ñ÷è òàòü “âòî ðûì ñòè õèé íûì áå äñòâè åì” [15]. Ó÷àñ -
òèå â ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áî òàõ â îïðå äå ëåí íîé ñòå ïå íè ñêà çà ëîñü íà âñåõ
ñôå ðàõ æèç íè. Ïîä òâåð æäå íè åì ýòî ìó ìî æåò ïî ñëó æèòü äëè òåëü íîå äî -
ìè íè ðî âà íèå íå ãà òèâ íîé îöåí êè âëè ÿ íèÿ ×åð íî áû ëÿ íà îñíîâ íûå æèç -
íåí íûå öåí íîñ òè â ñî çíà íèè ëèê âè äà òî ðîâ. Âðåìÿ, îòäàëÿþùåå íàñ îò
àâàðèè, íå óìåíüøàåò èõ íåãàòèâèçìà (ñì. òàáë. 5).
Òàá ëè öà 5
Îöåí êè âëè ÿ íèÿ ó÷àñ òèÿ â ëèê âè äà öè îí íûõ ðà áî òàõ íà îñíîâ íûå æèç -
íåí íûå àñ ïåê òû ëèê âè äà òî ðîâ (Êè ðî âîã ðàä, 1997 ãîä; % )
Âà ðè àí òû îò âå òà Çà ìåò íî ïî âëè ÿ ëà Â îïðå äå ëåí íîé ìåðå Íå ïî âëè ÿ ëà
Çäî ðîâüå 55 40 6
Ðà áî òà, çà íÿ òèÿ 29 40 31
Äî ñóã 22 39 39
Çà ðà áîò êè 33 37 30
Æèçíü â öå ëîì 40 41 19
Ïî ìè ìî ïåð âî î ÷å ðåä íî ãî, íà è áî ëåå âå ñî ìî ãî âëè ÿ íèÿ ó÷àñ òèÿ â ëèê -
âè äà öè îí íûõ ðà áî òàõ íà çäî ðîâüå, âû äå ëÿ åò ñÿ âëè ÿ íèå íà äðó ãèå àñ ïåê òû
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 85
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
æèç íè ëèê âè äà òî ðîâ. ×óòü ìå íåå òðå òè ëèê âè äà òî ðîâ óâå ðå íû â îò ñó ò ñò -
âèè òà êî ãî âëè ÿ íèÿ íà äî ñóã, ðà áî òó, çà ðà áîò êè, æèçíü â öåëîì è, êîíå÷íî
æå, íà çäîðîâüå.
Ñî öè î ëî ãè ÷åñ êèå èñ ñëå äî âà íèÿ ôèê ñè ðó þò çà âè ñè ìîñòü îöå íîê æèç -
íå í íîé ñè òó à öèè è æèç íåí íûõ ïåð ñïåê òèâ ëèê âè äà òî ðîâ îò èõ ôè çè ÷å ñ êî -
ãî è ïñè õè ÷åñ êî ãî ñî ñòî ÿ íèÿ [5; 6; 16]. Ïå ðå æè òûé ëèê âè äà òî ðà ìè ñòðåññ
ïî âëåê íå ìà ëî òÿ æå ëûõ çà áî ëå âà íèé â ñî ìà òè ÷åñ êîì è ïñè õè ÷å ñ êîì ïëà -
íå. Ñðå äè ñâî å ãî ñî öè àëü íî ãî îêðó æå íèÿ ëèê âè äà òî ðû âû äå ëÿ þò ñÿ õóä -
øè ìè ïî êà çà òå ëÿ ìè è áî ëåå âû ñî êè ìè òåì ïà ìè óõóä øå íèÿ ñî ñòî ÿ íèÿ çäî -
ðîâüÿ, ðîñ òîì ÷èñ ëà èí âà ëè äîâ, ïà äå íè åì òðó äîñ ïî ñîá íîñ òè è ðå çóëü òà -
òèâ íîñ òè èí òåë ëåê òó àëü íîé äå ÿ òåëü íîñ òè, óñêî ðå íè åì ôè çè ÷åñ êî ãî è ïñè -
õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñòà ðå íèÿ îðãà íèç ìà.  ðå çóëü òà òå — íèç êèå êîí êó ðåí òíûå
âîç ìîæ íîñ òè ëèê âè äà òî ðîâ â òðó äî óñ òðî éñòâå è ìà òå ðè àëü íîì îá åñ ïå ÷å -
íèè ñî áñòâåí íîé ñåìüè, à òàê æå óâå ëè ÷å íèå è îá îñòðå íèå ñå ìåé íûõ ïðî -
áëåì. 49% ëèê âè äà òî ðîâ ñ÷èòàþò ñåáÿ “æåðòâàìè”, à ýòî êðàéíå îò ðè öà -
òåëü íûé ïîêàçàòåëü, ïîñêîëüêó îí ñóùåñòâåííî îòðàæàåòñÿ íà ìè ðî âîñ -
ïðè ÿ òèè è ôîðìèðîâàíèè ïàññèâíîé æèçíåííîé ïîçèöèè.
Àíàëèç òåí äåí öèé èç ìå íå íèÿ æèç íåí íîé ñè òó à öèè ëèê âè äà òî ðîâ è èõ
ñî öè àëü íî ãî îêðó æå íèÿ äàåò âîç ìîæ íîñòü óòâåð æäàòü ñëåäóþùåå.
Äî 1993 ãîäà â ýêî íî ìè ÷åñ êîì ïëà íå ëèê âè äà òî ðû íå âû äå ëÿ ëèñü èç
ñâî åé ñî öè àëü íîé ñðå äû, îäíà êî ïî ñëå 1995 ãîäà íà áëþ äà åò ñÿ àá ñî ëþò íîå
è îò íî ñè òåëü íîå ïà äå íèå óðîâ íÿ ìà òå ðè àëü íîé îá åñ ïå ÷åí íîñ òè ëèê âè äà -
òî ðîâ. Ïðè ñó ùèå âñå ìó îá ùåñ òâó òåí äåí öèè îá ùå ãî óõóä øå íèÿ ìà òå ðè -
àëü íî ãî ïî ëî æå íèÿ è îä íî âðå ìåí íî ãî ðàñ ñëî å íèÿ íà ïðî òè âî ïî ëîæ íûå ïî
ìà òå ðè àëü íûì ïðè çíà êàì êà òå ãî ðèè â ñî öè àëü íîé ãðóï ïå ëèê âè äà òî ðîâ
èìå þò îñî áûå ôîð ìû ïðî ÿâ ëå íèÿ: ðåç êîå óõóä øå íèå ñî öè àëü íî- ýêî íî ìè -
÷åñ êî ãî ïîëîæåíèÿ âñåé ãðóïïû è îòñóòñòâèå ÷åòêî âûðàæåííîé ìà òå ðè -
àëü íî îáåñïå÷åííîé êàòåãîðèè ñðåäè íèõ.
Åñëè ðàç ëè ÷èÿ â ýêî íî ìè ÷åñ êîì ïëà íå ôèê ñè ðî âà ëèñü, íà ÷è íàÿ ñ 1995
ãîäà, òî ðàñ õîæ äå íèÿ â ñî ñòî ÿ íèè çäî ðîâüÿ è ïñè õî ëî ãè ÷åñ êîì ñà ìî ÷ó -
âñòâèè ëèê âè äà òî ðîâ íà áëþ äà þò ñÿ íà ìíî ãî ðà íåå è èìå þò ÿðêî âû ðà æåí -
íóþ òåí äåí öèþ ê óñè ëå íèþ îò ðè öà òåëü íî ãî êîí òðàñ òà ïî ñðàâ íå íèþ ñ íå -
ëèê âè äà òî ðà ìè. Ýòî ñâî å îá ðàç íî îò ðà æà åò ñÿ íà ñèñ òå ìå öåí íîñ òíûõ îðè -
åí òà öèé ëèê âè äà òî ðîâ. Ïðè âñåé ñõî æåñ òè â îïðå äå ëå íèè öåí íîñ òíûõ
ïðåä ïî÷ òå íèé, ïðî áëå ìà ñî áñòâåí íî ãî çäî ðîâüÿ ó ëèê âè äà òî ðîâ ñòà íî âèò -
ñÿ öåí òðàëü íîé è ïå ðå âå øè âà åò (â îò ëè ÷èå îò ñî öè àëü íî ãî îêðó æå íèÿ)
öåííîñòü çäîðîâüÿ ðîäíûõ è áëèçêèõ. Îäíàêî ìàòåðèàëüíûå çàòðóäíåíèÿ
âûòåñíÿþò äàæå ïðîáëåìû çäîðîâüÿ.
Òåí äåí öè îç íûì ñòà íî âèò ñÿ óìåíü øå íèå â ñî öè àëü íîé ãðóï ïå ëèê âè -
äà òî ðîâ òåõ, êòî â ðå øå íèè ñî áñòâåí íûõ ïðî áëåì ïî ëà ãà åò ñÿ íà ãî ñó äà -
ðñòâî è ïðåä ïðè ÿ òèå, òîã äà êàê íå óñòàí íî âîç ðàñ òà åò êî ëè ÷åñ òâî ëþ äåé,
ïî ëà ãà þ ùèõ ñÿ òîëü êî íà ñåáÿ. È õîòÿ ýòî ÿâ ëå íèå â êà êîé-òî ìåðå ïî ëî æè -
òåëü íî, îäíà êî ïî ÷âà åãî êðàé íå îò ðè öà òåëü íà: îùóòèìîå îñëàá ëåíèå
çàùèòíîé ðîëè ãîñóäàðñòâà.
Ó÷è òû âàÿ âñå ýòî, ìîæ íî ñäå ëàòü âû âîä: îæè äàòü íè âå ëè ðî âà íèÿ ðàç -
ëè ÷èé â æèç íåí íîé ñè òó à öèè è âîñ ïðè ÿ òèè åå ëèê âè äà òî ðà ìè íå ïðè õî -
äèò ñÿ. Íàï ðî òèâ, ê âå ëè ÷àé øå ìó ñî æà ëå íèþ, ìîæ íî ïðî ãíî çè ðî âàòü ëèøü
äàëü íåé øåå óãëóá ëå íèå èõ êîí òðàñ òíîñ òè, è, ïðå æäå âñå ãî, â ïî êà çà òå ëÿõ
86 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
ôè çè ÷åñ êî ãî è ïñè õî ëî ãè ÷åñ êî ãî ñîñòîÿíèÿ, à òàêæå ñî öè àëü íî- ýêî íî ìè -
÷åñ êî ãî ïîëîæåíèÿ.
Âåñü ìà óìåñ òíûì çà âåð øå íè åì íà øåé ñòàòüè ìî æåò ïî ñëó æèòü ñëå äó -
þ ùàÿ öè òà òà: “Ñëî æè ëàñü ïà ðà äîê ñàëü íàÿ ñè òó à öèÿ, êîã äà ëèê âè äà òî ðû
òðå áó þò âñå áî ëåå ïðè ñòàëü íî ãî âíè ìà íèÿ, à îá ùåñ òâî äàåò èì âñå ìåíü øå
è ìåíü øå, âû çû âàÿ â íèõ îùó ùå íèå íå ñïðà âåä ëè âîñ òè, îñîç íà íèÿ ñåáÿ
æåð òâîé. Ïî-âè äè ìî ìó, àäåê âàò íàÿ ïî òå ðÿì êîì ïåí ñà öèÿ ñïî ñî áñòâî âà ëà
áû óñêî ðå íèþ ðå à äàï òà öèè ëèê âè äà òî ðîâ ê ñî öè àëü íîé äå éñòâè òåëü íîñ òè.
À âìåñ òî ýòî ãî ìû èìååì ãðóïïó ëèêâèäàòîðîâ êàê ïîêàçàòåëü íåçäî -
ðîâîãî îáùåñòâà” [16, ñ. 157].
Ëè òå ðà òó ðà
1. Àëåêñååâè÷ Ñ. ×åð íî áû ëüñêàÿ ìî ëèò âà // Äðóæ áà íà ðî äîâ. — 1997. — ¹ 4.
2. Ïè âî âà ðîâ Ã. ϳê ×îð íî á èëüñüêèõ õâî ðîá ùå ïî ïå ðå äó // ³ñíèê ×îð íî áè ëÿ. —
1997. — 13 ãðóäíÿ.
3. ×îð íî á èëüñüêà òðà ãåä³ÿ (äî êó ìåí òè ³ ìà òåð³àëè). — Ê., 1996.
4. ßêîâëºâ Á.Ñ., Âî ëî âè÷ Â.²., Ïî ïî âè÷ Â.Â. Ó÷àñ íè êè ë³êâ³äàö³¿ íàñë³äê³â àâà𳿠íà
×ÀÅÑ ÿê ñîö³àëü íà ãðó ïà. — Ê., 1997.
5. Çâ³ò ç òåìè “Ó÷àñ íè êè ë³êâ³äàö³¿ íàñë³äê³â àâà𳿠íà ×ÀÅÑ ÿê ñîö³àëü íà ãðó ïà.
Ìîí³òî ðèíã æèòòºâèõ ïðî áëåì”. IV åòàï // Ìà òåð³àëè ñîö³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü,
ñ³÷åíü—ëþ òèé 1997 ð. — Ê., 1997.
6. Çâ³ò ç òåìè “Ó÷àñ íè êè ë³êâ³äàö³¿ íàñë³äê³â àâà𳿠íà ×ÀÅÑ ÿê ñîö³àëü íà ãðó ïà.
Ìîí³òî ðèíã æèòòºâèõ ïðî áëåì”. VI åòàï // Ìà òåð³àëè ñîö³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü,
1997 ð. — Ê., 1998.
7. Ñîö³àëüí³ íàñë³äêè ×îð íî á èëüñüêî¿ êà òàñ òðî ôè. Ðå çóëü òà òè ñîö³îëîã³÷íèõ
äîñë³äæåíü 1986—1995 ðð. — Õàðê³â, 1996. — Ñ. 308—317.
8. ̳íÿþ ×îð íî áèëüñüê³ “ì³ëüéî íè” íà çäî ðîâ ’ÿ // ³ñíèê ×îð íî áè ëÿ. — 1994. —
¹ 13. — Ëþ òèé.
9. Ñàºíêî Þ. ³÷-íà-â³÷ ç ÷îð íî á èëüñüêèì ëè õîì // Óí³âåð ñóì. — 1997. — ¹ 9—10.
10. Ïî êàç íè êè çäî ðîâ ’ÿ òà íàä àí íÿ ìå äè÷ íî¿ äî ïî ìî ãè ïî òåðï³ëèì â³ä íàñë³äê³â
àâà𳿠íà ×îð íî áèëüñüê³é ÀÅÑ (1994—1995 ðîêè). — ×. I. — Ê., 1996.
11. Ïî êàç íè êè çäî ðîâ ’ÿ òà íàä àí íÿ ìå äè÷ íî¿ äî ïî ìî ãè ïî òåðï³ëèì â³ä íàñë³äê³â
àâà𳿠íà ×îð íî áèëüñüê³é ÀÅÑ (1996 ð³ê). — ×. II. — Ê., 1997.
12. Ëè áà íîâ Ý.Á. Êîí öåï öèÿ äå ìîã ðà ôè ÷åñ êèõ ïðè îðè òå òîâ ðàç âè òèÿ Óêðà è íû â
ïî ñò÷åð íî áû ëüñêèé ïå ðè îä // ×îð íî á èëüñüêà àâàð³ÿ, ¿¿ íàñë³äêè òà ïðî áëå ìè ¿õ ïî äî -
ëàí íÿ. Òåçè äî ïîâ³äåé. — Êè¿â, 20—21 êâ³òíÿ 1994 ð. — Ê., 1994.
13. Êà ëè òà Â. ³äëóí íÿ ×îð íî áè ëÿ // Ìå äè÷ íà ãà çå òà Óêðà¿ íè. — 1995. — 2
òðàâíÿ.
14. Ñà ëà ìà òîâ Â.À. Ïñè õî ëî ãè ÷åñ êàÿ íà ïðÿ æåí íîñòü ïðè ðà áî òàõ â çîíå óñòðà íå -
íèÿ ïî ñëå äñòâèé àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ // Àâàðèÿ íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ:
Ðà äè à öè îí íûé ìî íè òî ðèíã, êëè íè ÷åñ êèå ïðî áëå ìû, ñî öè àëü íî-ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèå àñ -
ïåê òû äå ìîã ðà ôè ÷åñ êîé ñè òó à öèè, ìà ëûå äîçû èç ëó ÷å íèÿ. — Èíôîðìàöèîííûé
áþëëåòåíü. — Ê., 1992. — Âûï. 2.
15. Àëåêñàíäðîâñêèé Þ.À., Ëî áà ñîâ Î.Ñ., Ñïè âàê Ë.È. è äð. Ïñè õî ãå íèè â ýêñ òðå -
ìàëü íûõ óñëî âè ÿõ. — Ì., 1991.
16. Âî ëî âè÷ Â.²., Ïî ïî âè÷ Â.Â. ˳êâ³äà òî ðè // ×îð íî áèëü ³ ñîö³óì. Âè ïóñê äðó ãèé.
Ñîö³àëü íî-ïñè õî ëîã³÷íà äè íàì³êà íàñë³äê³â êà òàñ òðî ôè. — Ê., 1995.
17. Ãî ëî âà õà Å.È. (îòâ. ðåä.), Ïà íè íà Í.Â. è äð. ×å ëî âåê â ýêñ òðå ìàëü íîé ïðî èç âî -
äñòâåí íîé ñè òó à öèè (îïûò ñî öè î ëî ãè ÷åñ êî ãî èñ ñëå äî âà íèÿ ëèê âè äà öèè ïî ñëå äñòâèé
àâà ðèè íà ×åðíîáûëüñêîé ÀÝÑ). — Ê., 1990.
Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3 87
Òåí äåí öèè èç ìå íå íèé â îöåí êå æèç íåí íîé ñè òó à öèè ó÷àñ òíè êà ìè ëèê âè äà öèè ...
18. Ãî ëî âåí êî Ñ.Â. Î âçà è ìî îò íî øå íè ÿõ ìåæ äó ïñè õè ÷åñ êè ìè è ñî ìà òè ÷åñ êè ìè
ðàñ ñòðî éñòâà ìè ó ëèê âè äà òî ðîâ àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ // Æóð íàë íå âðî ëî -
ãèè è ïñè õè àò ðèè èì. Ñ.Ñ.Êîð ñà êî âà. — 1994. — Ò. 94. — ¹ 2. — Ñ. 93—95.
19. Àíàíüåâà Í.Â. Öåí òðàëü íàÿ ýëåê òðî òðàí êâè ëè çà öèÿ â ëå ÷å íèè äåï ðåñ ñèâ íî ãî
ñèí äðî ìà ó÷àñ òíè êîâ ëèê âè äà öèè àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ // Ñîâ ðå ìåí íûå ìå -
òî äû áè î ëî ãè ÷åñ êîé òå ðà ïèè ïñè õè ÷åñ êèõ çà áî ëå âà íèé : Òå çè ñû Ìåæ äóí. êîíô. ïà ìÿ -
òè ïðîô. Ã.ß.Àâðóöêîãî (Ìîñ êâà, 1—4 ôåâ ðà ëÿ 1994). — Ì., 1994. — Ñ. 6.
20. Òà ðàá ðè íà Í.Â., Ïåò ðó õèí Å.Â. Ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèå îñî áåí íîñ òè âîñ ïðè ÿ òèÿ ðà -
äè à öè îí íîé îïàñ íîñ òè // Ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèé æóð íàë. — 1994. — Ò. 15. — ¹ 1. —
Ñ. 27—40.
21. Ïàí ÷åí êî Î.À. Îñíîâ íûå òèïû ïñè õè ÷åñ êîé äåç à äàï òà öèè ó ëèê âè äà òî ðîâ ïî -
ñëå äñòâèé àâà ðèè íà ×ÀÝÑ // Óêð à¿íñüêèé â³ñíèê ïñè õî íåâ ðî ëî㳿. — 1994. —
Âèï. 4. — Ñ.118—121.
22. Áåç ñìåð òíà Î.Â. Ïñè õîô³ç³îëîã³÷í³ ñòà íè ë³êâ³äà òîð³â àâà𳿠íà ×îð íî áèëü -
ñüê³é ÀÅÑ: Àâòîðåô. äèñ... êàíä. ìåä. íàóê. — Äî íåöüê, 1996. — 22 ñ.
23. Ñïðèíü Î.Á. Ñòàí âè ùî¿ íå ðâî âî¿ ä³ÿëü íîñò³ ó ë³êâ³äà òîð³â àâà𳿠íà ×ÀÅÑ :
Àâòîðåô. äèñ... êàíä. á³îëîã. íàóê. — Ê., 1997. — 19 ñ.
24. Áó çó íîâ Â.À., Äðó æè íèí À.Ì., Äðó æè íè íà Å.Ñ. Ïñè õîò ðàâ ìè ðó þ ùåå âîç äå éñò -
âèå ×åð íî áû ëüñêîé êà òàñ òðî ôû: êîí öåï òó àëü íûé àñ ïåêò ïðî öåñ ñà ïî ëó ÷å íèÿ áà çî âîé
èí ôîð ìà öèè // Àâàðèÿ íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ: Ðà äè à öè îí íûé ìî íè òî ðèíã, êëè íè -
÷åñ êèå ïðî áëå ìû, ñî öè àëü íî-ïñè õî ëî ãè ÷åñ êèå àñ ïåê òû äå ìîã ðà ôè ÷åñ êîé ñè òó à öèè,
ìà ëûå äîçû èç ëó ÷å íèÿ : Èíôîð ìà öè îí íûé áþë ëå òåíü. — Ê., 1992. — Âûï. 2. — Ò. 1. —
Ñ. 6—17.
25. Ñîñ òî ÿ íèå ïñè õè ÷åñ êîé äåç à äàï òà öèè â ýêñ òðå ìàëü íûõ óñëî âè ÿõ (ïî ìà òå ðè à -
ëàì àâà ðèè íà ×åð íî áû ëüñêîé ÀÝÑ) / Àëåêñàíäðîâñêèé Þ.À., Ðó ìÿí öå âà Ã.Ì., Ùó -
êèí Á.Ï., Þðîâ Â.Â. // Æóð íàë íå âðî ïà òî ëî ãèè è ïñè õè àò ðèè èìå íè Ñ.Ñ.Êîð ñà êî âà. —
1989. — Ò. 89. — Âûï. 5. — Ñ. 111.
26. Îáðàç æèç íè ó÷àñ òíè êîâ ëèê âè äà öèè ïî ñëå äñòâèé ×åð íî áû ëüñêîé àâà ðèè.
(Êî ëè ÷åñ òâåí íûå ðå çóëü òà òû îïðî ñà). Ñå ðèÿ “Ñî öè àëü íûå ïðî áëå ìû ýêî ëî ãèè”. —
Âûï. 5. — Ì., 1992. — 35 ñ.
27. Ãî ëî âà õà ª. Ïîñ ò÷îð íî á èëüñüêà ñîö³àëü íà ïîë³òèêà Óêðà¿ íè ³ ì³æíà ðîä íî ãî
ñï³âòî âà ðèñ òâà: îö³íêà åôåê òèâ íîñò³ ³ ïåð ñïåê òè âà ðîç âèò êó // Ñîö³àëüí³ íàñë³äêè
×îð íî á èëüñüêî¿ êà òàñ òðî ôè. Ðå çóëü òà òè ñîö³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü 1986—1995 ðð. —
Õàðê³â, 1996. — Ñ. 379—398.
88 Ñî öè î ëî ãèÿ: òå î ðèÿ, ìå òî äû, ìàð êå òèíã, 1999, 3
Òàòü ÿ íà Êóçü ìåí êî
|